نگاهی به کشتار یوزها در ایران / چرا این حیوان وحشی در خطر انقراض است؟

خبر تولد سه توله یوزآسیایی در خطر انقراض ایران در 11 اردیبهشت سال 1401 خبری مسرت‌بخش برای دوستداران محیط‌زیست بود و این خبر زمانی مسرت‌بخش‌تر شد که هر سه این توله از جنس «ماده» اعلام شدند. اما کمتر از یک هفته از این ماجرای خشنود کننده نگذشته بود که نخستین توله یوز تلف شد. درست در زمانی‌که طرفداران این گربه‌سان ارزشمند دلخوش به دو توله دیگر بودند، خبر ماده بودن این توله‌ها هم تکذیب و اعلام شد که هر سه آن‌ها «نر» بوده‌اند. هرچند که این خبر را نمی‌توان ناامید کننده دانست، چرا که این دو توله همچنان به عنوان ذخایر ارزشمند ژنتیکی شناخته می‌شدند، اما خبر تلف شدن توله دوم آب سردی بر سر همه دوستداران و دست‌اندرکاران پروژه حفاظت از یوز ایرانی ریخت. وضعیت توله سوم هم باوجود اعلام وضعیت مطلوب که زیر نظر دامپزشکان قرار دارد، همچنان در حاله‌ای از ابهام قرار دارد. گرچه احتمالات پیش‌بینی‌ناپذیر در این پروژه بزرگ انکارناپذیر است، اما مساله از آن جا آغاز می‌شود که با رویکردی دیگر مورد واکاوی قرار بگیرد.

اولین زمزمه‌های حفاظت از یوز ایرانی

یوزپلنگ آسیایی یکی از زیرگونه‌های یوز است که بین 32 تا 67 هزار سال قبل از نوع آفریقایی جدا شد. این گربه‌سان که شباهت زیادی به پلنگ دارد اما تفاوت‌های جدی هم با این پسرعموی بزرگ جثه خود را دارد. یوزآسیایی دست و پاهایی بلندتر از پلنگ داشته، خال‌های روی پوست آن سیاه و توپر و به لحاظ جثه سر و بدن از پلنگ کوچک‌تر است. این حیوان روزگاری از «شبه‌جزیره عربستان» تا «هند»، «بیابان‌های قزل‌قوم» و نواحی «خزری و قفقاز جنوبی»، زیستگاه بزرگ خود را داشت که متاسفانه طی قرن بیستم به شدت از این نواحی ناپدید و تنها به بیابان‌های دورافتاده ایران در کویر مرکزی مانند توران (استان سمنان)، نایبندان (استان خراسان جنوبی) و کویر درانجیر (استان یزد) محدود شد. وضعیت این جانوران به‌گونه‌ای است که در فهرست جانوران در آستانه انقراض اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت قرار دارد. ایران هم به عنوان آخرین زیستگاه یوزآسیایی از دهه 1970 شناخته می‌شود و از سال 1390 به این سو پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی شروع شده است. هرچند این اقدام قدری دیر رخ داد اما به هر تقدیر نقطه امیدی برای افزایش تعداد یوزهای آسیایی بود.

چه تعداد از جمعیت یوز در مدت 80 سال کاسته شد؟

در رابطه با تعداد یوزهای آسیایی آمار دقیقی در دسترس نیست که این امر یکی از بزرگ‌ترین مشکلات در پروژه حفاظت است. بنابراین بیشتر آمارهای اعلامی هم بر مبنای حدس و گمان‌های کارشناسان است. گمانه‌زنی‌ها در رابطه با تعداد یوزها از دهه 1320 نزدیک به 400 فرد بوده که به تقریب در تمام مناطق استپی و بیابانی نیمه شرقی ایران و بخش‌هایی از نواحی غربی کشور نزدیک مرز عراق دیده می‌شد. پس از جنگ جهانی دوم به‌علت ورود خودروهای جیپ به ایران و سهولت دسترسی شکارچیان به زیست‌گاه‌های یوز و شکار طعمه‌های یوز، جمعیت آن‌ها کاهش یافت. در اواسط دهه 1350، جمعیت یوزپلنگ در ایران 300 -200 فرد تخمین زده می‌شد.

در سال 1394 این تعداد 70 فرد (2) و در سال 1397 این تعداد 47 فرد تخمین زده شد. این آمار در سال 1398 به کمتر از 40 فرد رسید وآخرین گمانه‌زنی‌های تخمینی در سال 1400 هم به گفته «حسن اکبری» معاون سازمان محیط‌زیست وضعیت یوزپلنگ‌های ایران «فوق بحرانی» است و تعداد کل یوزپلنگ‌ها به 12 فرد رسیده که تنها سه فرد از آنها ماده بالغ هستند که وضعیت به شدت نگران کننده‌ای را نشان می‌دهد. این در حالی است که تا 12 سال پیش شمار یوزپلنگ‌های ایران بالغ بر100 فرد بود. باید در نظر داشت که این آمار تنها مربوط به یوزپلنگ‌هایی است که کاملا شناسایی شده و دارای شناسنامه تایید شده بوده که در سال‌های 1399 و 1400 دارای تصویر قابل شناسایی و مستند هستند. این تعداد همان‌هایی هستند که از مادر مستقل شده و به عنوان عضوی از جمعیت امکان شرکت در زادآوری مستقل را دارند. از منظر علمی، توله‌ها مادامی که از مادر با موفقیت جدا نشده‌اند، عضوی از جمعیت محاسبه نمی‌شوند.

از سال 1381 تا 1395 فقط 21 قلاده به دست چوپانان کشته شدند که در 75 درصد موارد، علاوه بر یوزها، پلنگ‌ها و گرگ‌ها هم توسط چوپانان و خرس قهوه‌ای توسط باغداران و زمین‌داران به صورت عمدی و توسط شلیک گلوله کشته شده‌اند و حتی سگ‌های صاحبدار دست‌آموز و نگهبان گله و مزارع نیز مستقیما عامل منجر به مرگ نبوده‌اند. براساس گزارش سازمان محیط زیست، تنها از بهمن ماه 1358 تا بهمن ماه 1399 تعداد 399 درگیری منجر به مرگ 443 گوشتخوار ثبت شده که نشان می‌دهد سالانه نزدیک به 10 گوشتخوار بزرگ در ایران کشته شده‌اند. بر اساس همین آمار خرس قهوه‌ای با وقوع 30 درصد و پس از آن کفتار راه راه با 24 درصد و پلنگ ایرانی با 17 درصد بیشترین آمار مرگ و میر را داشتند که مرگ تمامی آن‌ها به‌دلیل تعارضات با انسان در دامداری، باغداری و کشاورزی رخ داده است.

در خصوص یوز ایرانی که در فهرست سرخ «اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت» (IUCN) قرار دارد و به شدت در معرض خطر است، بیشترین میزان آسیب و میزان مرگ و میر را به ترتیب از چوپانان، تصادفات جاده‌ای و شکار غیرمجاز داشته است. این در حالی است که هیچ اطلاعات و آمار قابل اعتمادی در خصوص حمله یوز به دام‌ها در دسترس نیست و این گمان می‌رود که علت شلیک چوپانان به یوزها، به‌دلیل اشتباه گرفتن آن‌ها با پلنگ به‌دلیل شباهت‌های ظاهری آن‌ها بوده است. همچنین از سال1383 تا 1395 یعنی طی 12 سال (2004 تا 2016) تعداد 14 قلاده یوز نیز بر اثر تصادفات جاده‌ای تلف شده‌اند که آخرین مورد آن نیز در تاریخ 15 مرداد 1401 بوده است. این آمار نشان می‌دهد که این حیوان به‌طور میانگین سالانه بیش از یک قلاده در ایران و به دست انسان تلف شده است.(7)

از این تعداد هم هرساله به دلیل شکار طعمه‌های یوز مانند جبیر، آهو، کل و بز و قوچ و میش وحشی، توسط انسان کاسته شد. در دوران بعد از انقلاب و با شروع جنگ تحمیلی هم مساله حفاظت از محیط زیست بنابر شرایط جنگی، کاملا به حاشیه رفت و به تبع آن اقدام مهمی در جهت حفاظت از محیط زیست و به‌طور خاص یوز ایرانی صورت نگرفت. پس از دوران جنگ تحمیلی هم که بیشتر تمرکز دولت و حاکمیت برای بازسازی کشور بود. تاجایی‌که در سال 1373، و در روستایی از توابع «بافق» استان یزد 2 قلاده توله یوز به دست مردم کشته شدند. جدول ذیل آمار یوزهای تلف‌شده را طبق گزارش‌های رسانه‌ای نشان می‌دهد.

ردیف استان تعداد سال 1 یزد 2 1373 2

نامشخص (کوه بافق و پناهگاه حیات وحش دره انجیر و...)

28 1380-1390 3 یزد (کالمند) 6 1391 4 سمنان 1 1391 5 سمنان (گزارشی وجود ندارد و گزارش مربوط به یوزپلنگ ماده دلدار که در سال 94 منتشر شده، مربوط به سال 1392 بوده است) --- 1392و1393 6 سمنان 1 1394 7 سمنان 1 1395 8 گزارشی در دسترس نیست --- 1396 9 سمنان 1 1397 10 گزارشی در دسترس نیست --- 1398 11 گزارشی در دسترس نیست --- 1399 12 گزارشی در دسترس نیست --- 1400 13 سمنان (توله‌های تازه متولد شده ایران) 2 1401 14 سمنان 1 1401 جمع کل 43 1373-1401

اطلاعات جدول فوق نشان می‌دهد که در مدت 28 سال گذشته، 43 قلاده یوزپلنگ در ایران کشته شدند که به‌طور میانگین هر دو سال، سه یوزپلنگ ایرانی تلف شده‌اند؛ و با در نظر داشتن این‌که از هر 20 قلاده در هر 18 ماه (بلوغ کامل) - به دلیل وجود دشمنان طبیعی - تنها یک توله بالغ می‌شود، تلف شدن یک و نیم یوزپلنگ در سال به معنای قرار گرفتن در مسیر انقراض کامل است.

بیشتر بخوانید:

«پیروز» پنجه بر خاک گذاشت / ورود توله یوز ایرانی به محیط طبیعی

جزئیاتی از یوز مشاهده شده در حاشیه جاده تهران به مشهد / نامش هلیا است

47231

کد خبر 1661589