هارتلند چیست؟/ ایران در قلب زمین

وب‌گاه عصر ایران 1402/02/20 - 10:25 مشاهده در مرجع

آلفرد ماهان معتقد بود برای تسلط یک کشور بر جهان، داشتن قدرت دریایی و تسلط بر دریاها الزامی است. مکیندر برعکس معتقد بود برای به دست آوردن قدرت جهانی، پیروزی با چیرگی برخشکی‌های زمین به دست می‌آید.

عصر ایران - اصطلاح سیاسی هارتلند (Heart Land) یا قلب زمین، ابداع هارفورد مکیندر دانشمند انگلیسی (1947-1861) است که در واقع نظریه‌ای بود در برابر نظریه دانشمند آمریکایی، آلفرد ماهان (1914-1840).

آلفرد ماهان معتقد بود برای تسلط یک کشور بر جهان، داشتن قدرت دریایی و تسلط بر دریاها الزامی است. مکیندر برعکس معتقد بود در کوشش برای به دست آوردن قدرت جهانی، پیروزی با کسانی است که بر خشکی‌های زمین تسلط دارند. وی در سال 1904 طی مقاله‌ای نظریه هارتلند را تشریح کرد.

این نظریه نه تنها در آن زمان بلکه تا سال‌ها بعد، افکار جغرافی‌دانان و سیاست‌مداران را به خود معطوف کرد و بحث و انتقاد آنان را برانگیخت. در دهه‌های اخیر هم برخی از جغرافی‌دانان دوباره نظریه مکیندر را با تغییراتی مطرح کرده و کوشیده‌اند آن را با وضع سیاسی کنونی جهان تا حد زیادی تطبیق دهند.

هارفورد مکیندر

نظریه هارتلند به طور غیرمستقیم در سیاست نظامی آلمان تاثیر گذاشت و عده‌ای از سیاستمداران، برتری نظامی چشم‌گیر آلمان در سال‌های آغازین جنگ جهانی دوم را ناشی از پذیرش همین نظریه می‌دانند.

مکیندر بر این رای بود که قاره‌های اروپا، آسیا و آفریقا مجموعا یک خشکی بسیار بزرگ را تشکیل می‌دهند که پیرامون بخش اعظم آن را آب فراگرفته است. در آفریقا، صحرای کبیر باعث جدایی شمال و جنوب این قاره شده است و این خشکی را می‌توان "جزیره جهانی" نامید.

وسعت این جزیره دوسوم خشکی‌های تمام دنیاست، در حالی که بقیه خشکی‌ها که عبارتند از آمریکای شمالی و جنوبی، آفریقای جنوب صحرا و استرالیا، روی رهم رفته یک‌سوم بقیه را تشکیل می‌دهند.

قلب و کانون جزیره بزرگ جهانی، که مکیندر آن را "ناحیه محور" نام نهاده است، منطقه‌ای است وسیع که از طرف شمال محدود است به اقیانوس منجمد شمالی و از مغرب به دره رود ولگا، از جنوب به کوه‌های هیمالیا و از مشرق به سیبری. بدین‌ترتیب ناحیه محور شامل قسمت اعظم روسیه، قسمت غربی چین، قسمتی از مغولستان و ایران می‌شود.

اهمیت ناحیه محور از نظر مکیندر از این جهت است که نیروی دریایی هیچ کشوری نمی‌تواند آن را به مخاطره اندازد؛ زیرا به علت جریان نیافتن رودخانه‌های این منطقه به طرف دریای آزاد، هیچ کشتی‌یی نمی‌تواند به داخل آن راه یابد.

ناحیه محور در طول تاریخ پیوسته وضع متمایزی داشته و مردمی که در این ناحیه زندگی می‌کردند، قدرت و تسلط خود را بر دیگران اعمال کرده‌اند. این ناحیه بین سده‌های پنجم تا شانزدهم میلادی، محل ظهور اقوام بیابان‌گرد و سوارکاران شجاع و جهان‌گیر بوده است. این اقوام و افراد اغلب به طرف مغرب حمله کرده و با استفاده از دروازه بین کوه‌های اورال و دریای خزر به اروپا رفته و تاریخ اقوام مجاور را تغییر داده‌اند. روسیه، ایران، هندوستان و چین هم به نوبه خود تحت تسلط اقوام مزبور درآمده‌اند.

مکیندر پیش‌بینی می‌کرد که اگر ترک‌ها و تاتارها فقط با اسب و شتر توانستند چنان قدرتی به وجود آورند، مسلما در آینده نیز مردم "ناحیه محور" با کمک خطوط آهن قدرت زیادی خواهند یافت.

وی معتقد بود که قدرت بزرگ موقعی ایجاد خواهد شد که آلمانی‌ها با روس‌ها متحد شوند و یا اینکه چینی‌ها به رهبری ژاپنی‌ها، روس‌ها را منقرض کرده و سرزمین ترک‌ها را فتح کنند!

مکیندر در کتابی که در سال 1919 نوشت، نام ناحیه محور را تغییر داد و آن را هارتلند نامید. همچنین هارتلند را مقداری هم وسیع‌تر از قبل در نظر گرفت و آن را شامل سراسر روسیه اروپا تا دریای بالتیک، قسمت‌های قابل کشتی‌رانی دانوب وسطی و سفلی، دریای سیاه، آسیای صغیر، ارمنستان، ایران، تبت و مغولستان دانست.

وی همچنین اضافه کرد که اطراف منطقه هارتلند را دو ناحیه فراگرفته است:

1 هلال داخلی یا حاشیه‌ای شامل سرزمین‌هایی که پشت به خشکی اوراسیا و در کنار آب قرار دارند و قابل دسترسی قدرت دریایی هستند و با موقعیت ساحلی که دارند، عمدتاً نقش ژئواستراتژیک ایفا می‌کنند. (هلال داخلی بیشتر کشورهای اروپای غربی و خاورمیانه از جمله بخش قابل توجهی از ایران و آسیای جنوبی و شرقی را در برمی‌گیرد) 2. هلال خارجی یا جزیره‌ای که شامل بریتانیا، ژاپن و استرالیاست. مکیندر بخش اعظم خاورمیانه و تقریبا نیمی از ایران را در این نظریه جزو منطقه ریملند و هلال داخلی می‌داند. همجواری با هارتلند از یک سو و دسترسی به آب‌های آزاد از سوی دیگر بهترین موقعیت ارتباطی و راهبردی را، هم برای تهدید هارتلند و هم برای دفاع از آن در اختیار خاورمیانه قرار داده است.

در سال 1943 مکیندر باز برحسب شرایط زمان، تغییراتی جدید در نظریه خود داد و از وسعت هارتلند کاست و در برابر هارتلند روسیه، ناحیه مهم نظامی دیگری را در نظر گرفت که شامل اقیانوس اطلس شمالی، شرق اتازونی و اروپای غربی بود.

اغلب پیش‌بینی‌های مکیندر درست از آب درنیامد زیرا وی نظریه‌های خود را بر اساس وقایع تاریخی و اصول جغرافیایی بنا کرده بود؛ بدون اینکه توجهی به پیشرفت تکنولوژی و علوم در آینده بشر داشته باشد. با این حال مکیندر، به لحاظ تاریخی، یکی از چهره‌های مهم "جغرافیای سیاسی" است.

تماشاخانه