چرا 28 صفر روز شهادت امام حسن مجتبی (ع) نیست؟

چرا در ایران نزدیک به دو قرن است که شهادت امام حسن مجتبی (ع) را در روز 28 صفر، همزمان با رحلت پیامبر اکرم (ص) قرار داده اند؟ از دیرباز در حوزه هزار ساله نجف اشرف، هفتم صفر را روز شهادت امام مجتبی (ع) بشمار آورده و شیعیان عراق و سایر کشورها نیز در این روز برای سبط اکبر؛ امام حسن مجتبی (ع) اقامه عزا می کرده و می کنند. اما در ایران، متاسفانه نزدیک به دو قرن است که شهادت سبط اکبر، امام مجتبی ع را در روز 28 صفر، همزمان با رحلت پیامبر اکرم ص قرارداده اند. چرا؟! در وقوع شهادت سبط اکبر پیامبر ص، امام مجتبی ع در ماه صفر، بین علمای شیعه اختلافی وجود ندارد.، لیکن در روز شهادت امام ع سه سخن وجود دارد.

سخن نخست: مرحوم شیخ کلینی، روز پایانی صفر را اعلام داشته است، که گفتنی است تنها ایشان، این سخن را ذکر کرده است و از آنجا که قول منفردی است، با تمام وجاهت و بزرگی وی، هیچ یک از علمای شیعه تا این زمان از او پیروی نکرده اند. سخن دوم: در این راستا روز بیست وهشتم صفر است که گفته شیخ مفید «قدس سره» در کتاب (مسار الشیع) می‌باشد. و این در حالی است که خود شیخ مفید در کتاب دیگرش بنام (الارشاد) از ذکراین روز به عنوان روز شهادت خودداری نموده است و تنهابه ذکر ماه صفر اکتفا کرده است! دومین شخصی که به این قول اشاره نموده، مرحوم شیخ طوسی است. البته لازم به ذکر است که قول بیست و هشتم صفر از سوی برخی مثل شیخ طبرسی و ابن شهرآشوب مازندرانی مورد تأیید قرار گرفته است، لیکن پس از قرن ششم تا این زمان قائلی ندارد.

سخن سوم: اما سخن سوم و روایت مشهور، هفتم صفر است، و از دو جهت حائز اهمیت است. نخست از جهت قائلین به آن، در کم و کیف است. بطوریکه اشاره کنندگان به این روایت، از جایگاه مهم تری برخوردار است. از سوی دیگر د روایات به روز دقیق شهادت امام ع اشاره شده است و این خود نشان از ترجیح این گفته نسبت به روایات دیگر دارد. تا آنجا که در این راستا، در روایات به روز پنجشنبه اشاره شده است. اما از جهت تعداد قائلین این روایت وگفته، از قائلین دو قول پیشین بیشتر است. که در ادامه به اسناد آن اشاره می کنیم. لازم به ذکر است که بنابر اسناد موجود، این قول از زمان امام کاظم (ع) رواج داشته و از سوی قاسم بن ابراهیم الرسی «البرسی» 169 - 246ه‌ق عنوان شده است.

قبل از ورود به بحث لازم است که قاسم بن ابراهیم را از دیدگاه رجالییون معرفی کنیم. نجاشی رجالی بزرگ در مورد قاسم بن ابراهیم اینگونه می‌نویسد: «قاسم پسر ابراهیم طباطبا پسر اسماعیل پسر ابراهیم پسر حسن مثنی پسر امام مجتبی (ع) است. او صاحب کتاب (تثبیت الامام) می‌باشد که از امام صادق (ع) با واسطه و از امام کاظم (ع) بدون واسطه روایت می‌کند».

ابوالحسن العمری در کتاب (المجدی فی انساب الطالبیین) می نویسد: «کنی او ابامحمد فردی عفیف و زاهد بوده است و از سلاطین جور وقت دوری جسته و هدایا و مراحم آنان را اگر چه از طلا و نقره بوده، نپذیرفته است و مردم را به وصایت امام رضا ع دعوت می کرده و از سال 220 ه‌ق تا 246ه‌ق که از دنیا رحلت نمود، درجبل الرس «کوهی در نزدیک حله» مخفی بوده است.

همچنین مرحوم آقا بزرگ تهرانی از او تمجید بسیار نموده است و فرموده است: او سیدی شریف و از سادات بنی الحسن (ع) است. از این روایت قاسم بن ابراهیم، بزرگانی از فقهاء همچون شهید اول، کفعمی، پدر مرحوم شیخ بهائی، شیخ بهائی در (توضیح المقاصد)، علامه مجلسی در (بحار الانوار)، شیخ عبدالله بحرانی در (عوالم العلوم)، شیخ محمد حسن نجفی در (جواهر الکلام)، شیخ جعفر کاشف الغطاء در (کشف الغطاء) و شیخ عباس قمی در (انوار البهیه)«قدس سرهم» پس از قرن هفتم تا زمان حاضر تبعیت نموده‌اند؛ که به برخی از این روایات اشاره میکنیم:

اسناد وارده در کتب حدیثی مبنی بر شهادت در روز 7 ماه صفر

سند اول: «تثبیت الامام» قدیمی ترین منبعی که در این زمینه تا به حال یافت شده است کتاب «تثبیت الامام» تالیف «سید قاسم بن ابراهیم الرسی» است که در سال 246 وفات یافته است. وی که خود از نوادگان حضرت امام حسن مجتبی (ع) است، از زهاد و عباد و علمای زمان خویش بود که دارای تألیفات فراوانی است. گفتنی است وی از روات احادیث هم بوده است و بدون واسطه از حضرت موسی بن جعفر (ع) روایت نقل میکرده است. وی در کتاب خویش چنین آورده است.

سیره علمی علماء و سنت عملی آنان اینگونه بوده است که این بزرگان در روز هفتم ماه صفر، در تمامی حوزه ها و سرزمین های شیعه، اقامه عزا می نمودند. به ویژه این سنت در نجف اشرف و حوزه علمیه قم پس از ورود آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری «قدس سره» به قم و تاسیس حوزه، دستور به تعطیلی بازار، حوزه علمیه و اقام عزا نمودند؛ و پس از ایشان ادامه این سنت، سیره بزرگانی همچون آی الله بروجردی وجز اینها بوده است.

مطلب دیگر موضوع ولادت امام کاظم (ع) است. ولادت امام کاظم «(ع)» در روز هفتم صفر با اینکه بین علما شهرتی پیدا کرده است ولی؛

اولا: بزرگانی چون شیخ کلینی در (اصول کافی) و شیخ مفید در (الارشاد و مسار الشیعه) و شیخ طوسی «قدس سرهم» در (تهذیب الاحکام) به قول ولادت آن حضرت درهفتم صفر اعتنا نکرده و از بیان آن ساکت مانده‌اند.

دوم بزرگانی از علما چون شهید اول در (الدروس)، شیخ محمد حسن نجفی در (جواهر الکلام) و شیخ جعفر کاشف الغطاء «قدس سرهم» در (کشف الغطاء) آن را ضعیف بشمار آورده اند.

دیگر اینکه در تاریخ ولادت امام کاظم (ع)، روایاتی وارد شده است که بزرگان از محدثین چون احمد بن خالد برقی در (المحاسن)، شیخ کلینی در (اصول کافی)، محمد بن حسن صفار در (بصائر الدرجات) و ابن جریر طبری شیعی «قدس سرهم» در (دلائل الامام) از ابی بصیر به طرق مختلف از امام صادق (ع) روایت کرده اند: که این ولادت پس از ایام حج سافل 127 ه و هنگام مراجعت حضرت صادق (ع) به مدینه و در اولین منزل پس از جحفه به نام ابواء بوده است. که به تصریح معجم البلدان ابواء 33 میل (حدود 53کیلومتر) تا جحفه فاصله دارد.

روایت ابی بصیر قرینه‌ای است بر اتمام حج و بازگشت به مدینه در همان سالی که امام کاظم (ع) در ابواء به دنیا آمده، و این دلالت دارد بر اینکه امام کاظم (ع) در ماه ذی الحجه دیده به جهان گشوده اند ونه در ماه صفری که درسال128 هجری نقل شده است.

نقش تولد ناصرالدین شاه در روز هفتم صفر دیگر اینکه ابن جریر طبری «قدس سره» متوفای قرن چهارم در روایت دیگر از امام عسکری (ع) در (دلائل الامام)، تصریح بر وقوع ولادت آن حضرت در ماه ذی الحج دارد. اما گسترده شدن روز ولادت حضرت امام کاظم (ع) در هفتم صفر و در نتیجه کم رنگ شدن روز شهادت امام مجتبی (ع) در هفتم صفر، به رخداد دوران ناصر الدین شاه و جشن تولد وی باز می گردد.

تولد ناصرالدین شاه در این روز بود و برای اینکه روز تولدش برخورد با شب شهادت امام حسن مجتبی (ع) نباشد تا بتوانند جشن بگیرند، دستور داد که در تقویم کشور تغییر بوجود آورند و متاسفانه یک احتمال ضعیف، جای واقعیت پذیرفته شد!

اما گفتنی است از آنجا که تولد او در همین روز بوده است، این سنت غلط قرار داده شد وتا آن هنگام روایت بیست وهشتم صفر در ایران معمول نبود و جالب اینکه تنها اکنون در ایران، این روایت شهرت یافت که بحمد الله در این دو دهه أخیر، با تشکیل مجالس عزا و سوگواری در روز هفتم صفر، این روز به عنوان روز رسمی شهادت امام مجتبی (ع) در تقویم رسمی کشور قید گردیده و صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران نیز برنامه عزا و سوگواری را در این هنگام منتشر می کند.

* محقق تاریخ اسلام و عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران