کاهش منابع آبی کشور در نیم قرن گذشته / زنگ خطر کم آبی

عیسی بزرگ زاده، مدیر کل دفتر برنامه ریزی کلان منابع آب، در خصوص بحران آب در ایران، گفت: ایران از گذشته یک اقلیم خشک بوده، یعنی حدود 75 درصد کشور جزو اقلیم‌های خشک، نیمه خشک وحتی فراخشک است.

به گزارش خبرنگار مهر مدیرکل دفتر برنامه ریزی کلان منابع آب در برنامه پایش گفت: چند سالی است که خشک سالی و کاهش بارش‌ها را به صورت مداوم تجربه کرده ایم، منابع آبی کشور طی 50 سال پیش از حدود 130 میلیارد متر مکعب به 103 میلیارد متر مکعب رسیده است و شاهد یک روند کاهشی در این زمینه هستیم، همچنین موضوع دیگری به نام رخداد خشک سالی وجود دارد که با روند خشک سالی متفاوت است.

بزرگ زاده همچنین گفت: رخداد خشک سالی مربوط به بازه‌های زمانی کوتاه مدت است که متأسفانه هم اکنون به آن دچار و در سومین سال خشک سالی هستیم، مقادیر بارش طی دو سال گذشته نسبت به حد نرمال، بسیار کم بوده، البته قبل از این دو سال بارش باران حتی به صورت سیلابی صورت گرفت و مخازن کشور را پر کرد و سبب شد از سال اول خشکسالی راحت تر عبور کنیم اما در سال جاری مشکلات مربوط به خشکسالی به صورت تصاعدی در حال رشد است.

این مقام مسئول در وزارت نیرو در عین حال متذکر شد: در سال‌های خشکسالی به ویژه در مناطقی از کشور مانند سلسله کوه‌های زاگرس، البرز و آذربایجان و... که با آب سطحی مواجه هستیم. به دلیل ارتفاعات و بارش بیشتر و همچنین داشتن ناهمواری عمدتاً سازه‌های ذخیره‌ی سدی تشکیل شده، حدود 500 شهر (35 میلیون نفر از شهروندان) با درصدهای مختلف وابسته به آب‌های سطحی هستند. زمانی که با کمبود آب‌های سطحی مواجه می‌شویم درواقع تعدادی از شهروندان ایرانی در گستره‌ی پهناوری از کشور با مشکل کمبود آب روبه رو می‌شوند و باید برای این مسئله فکری کرد و به دنبال روش‌هایی برای جبران این کمبود بود.

مدیر کل دفتر برنامه ریزی کلان منابع آب وزارت نیرو در بخش دیگری از این برنامه بیان کرد: در بخش‌های مختلف باید اقدامات متفاوتی انجام شود، قطعاً نخستین اقدام ارائه ی کالا به قیمت واقعی است، در واقع قیمت گذاری‌های صحیح می‌تواند از اسراف منابع طبیعی به ویژه در بخش خانگی کمک کند، در این خصوص یک نظام تعرفه گذاری پلکانی و الگوی مصرف برای هر خانوار تعریف شد. در حال حاضر، حدود 24 میلیون مشترک وجود دارد که 54 درصد از آنها طبق الگوی مصرف، مصرف آب دارند و 40 درصد از مشترکین پرمصرف هستند، اگر خانواری از الگوی مصرف تعیین شده مصارف بیشتری مانند پر کردن استخر و... داشته باشد طبیعتاً بهای پرداختی بیشتری قطعاً خواهد داشت.

وی اضافه کرد: در بخش صنعت آنچه که باید انجام شود، جایگزینی آب درون سرزمینی که قانون گذار آن را تصویب کرده، و ما موظف هستیم اقداماتی چه در خصوص پساب هدر رفت منابع انجام دهیم، در این خصوص اقداماتی تدوین و ابلاغ شده و در دست کار است، صنایع در حال سوق دادن به استفاده از پساب یا استفاده از آب دریا هستند، برآوردها نشان می‌دهد حدود یک میلیارد متر کمعب می‌توان از پساب برای آب مصرفی صنایع استفاده کرد. همچنین در برنامه‌ی تعیین شده تا پایان دولت سیزدهم مقدار آب مصرفی از منابع آب دریا چه برای شرب و چه صنایع حدود 6 برابر افزایش پیدا می‌کند، این یعنی کمک به منابع آب متعارف درون سرزمینی که در مناطقی است که به شدت با کم آبی مواجه است.

بزرگ زاده اظهار کرد: در چند دهه‌های ی گذشته، ممکن است پروژه‌های سد سازی انجام شده که زنجیره‌های کامل آن هنوز ساخته نشده است، برای مثال سدی ساخته شده ولی خط آب رسانی آن هنوز ساخته نشده یا عقب تر است، اولین اقدامی که انجام دادیم در اوایل دولت سیزدهم 572 براساس معیار، اثر بخشی و زود بازدهی اولویت بندی شد، همین گروه در رده بندی‌های مختلف اولویت بندی شده و به آبرسای ها نسبت به دیگر موارد اولویت بیشتری داده شده است، برای بودجه‌ی آن نیز برنامه ریزی های لازم انجام شده و در مجلس شورای اسلامی در کمیته‌ی آب و کمیسیون کشاورزی ارائه شده است.

وی در خصوص بحران آب در برخی از شهر نیز گفت: حدود 900 شهر مورد بررسی قرار گرفت، از این تعداد غربالگری‌هایی صورت گرفت و 86 طرح برای بیش از 130 شهر انتخاب و به مجلس، ریاست محترم جمهوری و دیگر مسئولین تحویل داده شد، اتفاقی که در شهرکرد رخ داد یک مسئله‌ی نادر زمین شناسی بود که به سرعت جمع شد. در خصوص تهران نیز وضعیت نبایذ به بحران برسد، باید هم ما مراقبت‌های لازم را انجام دهیم و هم شهروندان در این زمینه کمک کنند، در حال حاضر حدود 317 میلیون کتر مکعب آب در سدهای پنجگانه ی تهران وجود دارد که بخشی از آن حجم مرده ی سدها است، هفتگی سه بار با وزیر محترم در خصوص تهران جلسه برگزار می‌شود، این جلسات با حضور افبای تهران، آب تهران و شرکت مهندسی و... برگزار می‌شود.

مدیر کل دفتر برنامه ریزی کلان منابع آب وزارت نیرو سپس ابراز کرد: در پاسخ به کمبود بارش در تهران و اقدامات پش بینی شده راستای کمبود آب بیان کرد: جابجایی منابع در بین 5 سد تهران صورت گیرد به این شکل که از برخی از سدها آب برداشته شود به مناطق کم آب اضافه شود، وزارت نیرو تمام تلاش خود را می‌کند و اگر شهروندان تهرانی حود 30 درصد در مدیریت مصرف یاری کنند، حتماً از حالت بحران آب در تهران عبور خواهیم کرد. در ادامه برنامه همچنین، محمدجواد عسکری رئیس کمیسیون کشاورزی، آب، منابع‌طبیعی و محیط زیست مجلس شورای اسلامی نیز درباره تنش آبی در کشور گفت: باید به این نکته اشاره شود که به دلیل برهم خوردن اکوسیستم کره ی زمین و تغییرات اقلیمی صورت گرفته، تقریباً پیش بینی شرایط بارش و آب و هوایی غیرممکن شده، همچنین ایران در منطقه‌ی خشک و نیمه خشک قرار گرفته و باید مدیریت مصرف با جدیت بیشتری پیگیری شود.

این نماینده مجلس سپس گفت: حدود 80 درصد آب مصرفی مربوط به بخش کشاورزی است، حتماً باید با برنامه و در غالب یک نقشه‌ی راه و در بازه‌های زمانی کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت حرکت کرد، کشت محصولات با آب بری کم، استفاده از روش‌های نوین آبیاری تحت فشار و سایر روش‌های معمول در دنیا حتماً باید دنبال و تلاش شود. در بخش کشاورزی تقریباً 4میلیون بهره بردارد وجود دارد در واقع این بخش، بزرگترین بخش خصوصی اقتصاد کشور است و 35 درصد اشتغال آن را شامل می‌شود، در این بخش اتفاقات خوبی مانند استفاده از ارقام زراعی که نسبت به خشکی مقاوم هستند یا استفاده از ظرفیت‌های گلخانه‌ای صورت گرفته اما کافی نیست.

وی بیان کرد: حدود 500 میلیون نفر از جمعیت پیرامونی ما، به دودلیل علاقمند به محصولات کشاورزی هستند، یکی رعایت دوره‌ی کارنس محصولات کشاورزی و دیگری ارکانیک بودن این محصولات است. این موضوع یک ظرفیت و قابلیت منحصر به فردی است که می‌تواند تولید خوبی ایجاد کند، اشتغال زا باشد و در نهایت ارز آوری خوبی برای کشور داشته باشد.

رئیس کمیسیون کشاورزی، آب، منابع‌طبیعی و محیط زیست مجلس همچنین ابراز کرد: جنگ اوکراین و روسیه و مناقشاتی که در منطقه شکل گرفت بر امنیت غذایی همه ی کشورها اثر گذاشت و همه در جهت تأمین امنیت غذایی خود حرکت کردند، آب از مهم‌ترین عوامل مؤثر در حوزه‌ی کشاورزی است، اگر استفاده از آب به درستی مدیریت شود قطعاً شاهد اتفاقات خوبی خواهیم بود.

عسکری اظهار کرد: در حال حاضر بافت اسفنجی سفره‌های زیر زمینی به صورت کمپک شده و زمانی که این اتفاق رخ دهد فرونشست شکل می‌گیرد، و متأسفانه هیچ علمی تا این لحظه نتوانسته فرونسشت را اصلاح و بازسازی کند، بنابراین همه ی ابعاد حوزه‌های مختلف را باید در نظر گرفت و در غالب فضای مدیریتی کار را پیش برد تا شاهد اتفاقات خوب در این زمینه باشیم.

وی در خصوص اقدامات مجلس در این خصوص نیز بیان کرد: در کمیسیون کشاورزی کمیته‌ای به نام کمیته‌ی آب وجود دارد که جلسات متعددی تشکیل و از ظرفیت افراد صاحب نظر و خبره استفاده شده است، همچنین در حوزه‌ی تخصیص بودجه 1400-1401 اعتبارات خوبی ارائه شده، نکته‌ی حائز اهمیت این است برای مدیریت صحیح منابع آبی همه ی دستگاه‌ها باید کمک کنند تا شاهد اتفاقات خوبی در این حوزه باشیم. عسگری ادامه داد: برای مثال طلق قانون بانک‌ها سالانه باید 15 درصد از اعتبارات خود را در اختیار حوزه‌ی کشاورزی قرار دهند، متأسفانه برخی از آنها 4/1 از اعتبارات را در اختیار قرار داده بودند؛ ما معتقدیم در بحث تولید محصول با کیفیت و استفاده‌ی بهینه از عوامل تولید آن مانند آب و خاک، باید مدیریت‌های لازم انجام شود. برآوردها حاکی از آن است که کشورهای حوزه‌ی خلیج فارس حدود 8 میلیارد متر مکعب آب را از دریا استحصال و سپس شیرین می‌کنند و به مصرف شرب، صنعت و نهایتاً کشاورزی می‌رسانند. باید دید کشور ما با وجود دریا شمال و جنوب خود در این راستا چه اقدامی انجام داده؟ حتماً باید در این زمینه چاره اندیشی شود. وی گفت: در برنامه‌ی هفتم توسعه حتماً باید به شیوه‌ای پیش رویم تا دستگاه‌ها به گونه‌ای هم افزایی ایجاد کنند که در دراز مدت شاهد اتفاقات مثبت باشیم، رویه و روش موجود ما را به سر منزل مقصود نخواهد رساند، آب یک مقوله‌ی مهم در حیات جوامع بشری است و امروز هم که امنیت غذایی دستخوش تغییرات شده حتماً باید به بحث آب با دقت بیشتری توجه کرد. تقریباً در شهرهایی با جمعیت بالای 100 هزار نفر، وزارت نیرو ورود و اقداماتی در غالب استفاده‌ی بهینه و مطلوب از فاضلاب و تصفیه‌ی آن انجام داده، در شهر داراب آب فاضلاب را جمع و تصفیه می‌کنند و در نهایت دراختیاز صنعت و کشاورزی قرار می‌دهند، در کشورهای پیشرفته حتی از این آب رأی شرب نیز استفاده می‌کنند.

رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس در پایان گفت: در خصوص استفاده از آب فاضلاب حتماً باید اقدامات با سرعت صورت گیرد، سازوکارها تعریف شود و مسیرهای هموار انتخاب شود تا همگان در راستای آن کمک کنند، اگر فاضلاب‌ها تصفیه و برنامه‌ای دنبال شود حتماً می‌تواند پشتوانه‌ی خوبی برای تولید بخش کشاورزی باشد. چالش اصلی در حوزه‌ی آب در بخش کشاورزی، بهره وری است، حدود 80 درصد مصرف آب در این بخش وجود دارد و هدر رفت حدود 30 درصد و بیش از میانگین کشورهای جهانی است، منابع آبی حدود 96 میلیارد متر مکعب است که 80 درصد از آن استفاده می‌شود.