گُل ساختنِ نارِ نمرود: توهین به مقدسات دینی از منظر اخلاق فناوری اطلاعات
قرآن با صراحت هشدار داده که مبادا زشتی کار دیگران موجب شود عدالت و تقوا را زیر پا بگذارید.
به گزارش مشرق، حسینعلی رحمتی؛ عضو هیات علمی گروه ا خلاق کاربردی، پژوهشگاه قرآن و حدیث طی یادداشتی نوشت:
الف) بی احترامی به مقدسات دینی و نمادهای مذهبی ادیان به خصوص اسلام اولین بار نیست که اتفاق افتاده و به دلایل مختلف آخرین بار هم نخواهد بود؛ بنابراین همه کسانی که دل در گروی دفاع از دین و باورهای دینی یا حتی دفاع از مفاهیم ارزشمند انسانی از قبیل آزادی بیان و همزیستی مسالمت آمیز شهروندان در دنیای امروز را دارند، بایستی نسبت به پیشگیری از این رفتارهای غیراخلاقی حساسیت و دغدغه لازم را داشته باشند.
یکی از لوازم این کار، شناسایی عوامل ایجادکننده و تشدیدکننده ای است که به هتاکان جرات جسارت به مقدسات دینی را می دهد. به باور یادداشت حاضر، امروزه رسانه ها و به طور خاص فضای مجازی و شبکه های اجتماعی هرچند ممکن است علت موجده چنین رفتارهایی نباشد ولی قطعا در تشویق و تشجیع هتاکان (و طبیعتا در پاسخ گویی به این کارها) نقشی به سزا دارند. و این نکته‌ای است که کمتر به آن توجه شده است. از این رو در مکتوب حاضر سعی می شود از منظر اخلاق فناوری اطلاعات و نسبت اخلاق و رسانه توضیح بیشتری در این باره ارائه شود.
ب) اغلب کسانی که در سال های اخیر در کشورهای مختلف به فعالیت‌های تخریبی نسبت به مقدسات دینی دست زده اند به طور گسترده‌ای از فضای مجازی برای زمینه سازی، اطلاع رسانی، توجیه و ضریب دهی به کارهای خود استفاده کرده و می‌کنند؛ به گونه‌ای که می توان ادعا کرد اگر شبکه‌های اجتماعی نبود این افراد انگیزه کمتری برای چنین کارهایی داشتند. همچنین فضای مجازی به این افراد امکان می دهد با استفاده از خاصیت «پررنگ نمایی» رسانه، اقلیت و منفور بودن خود را کم رنگ کنند، از گروه های مختلف اجتماعی برای رسیدن به اهداف آشکار یا پنهان خود یارکشی یا از حکومت ها باج‌گیری کنند.
بنابراین، با پذیرش نقش فضای مجازی در این گونه فعالیت ها و با توجه به حضور روزافزون این رسانه در زندگی انسان امروز، می توان گفت امکان تکرار و تداوم چنین کارهایی به طور جدی وجود دارد. موید این ادعا آن که به گفته خبرگزاری ها در طی شش ماه اخیر شش بار در کشورهای اروپایی به ساحت قرآن کریم توهین شده است (خبرگزاری فارس، 31 تیر 1402).
از این رو، باید تداوم این رفتارها را مفروض گرفته و برای مواجهه هدفمند، برنامه ریزی شده، فراگیر و موثر با آنها آمادگی داشت.
ج) توهین به مقدسات اسلامی خودش فی نفسه کاری غیراخلاقی است، چرا که اولا موجب رنجشِ بی دلیل میلیون ها انسان معتقد به این مکتب می شود، ثانیا آتش کینه و اختلاف را در جوامع مختلف، به ویژه کشورهایی که اجازه چنین کاری را داده اند، شعله ور می کند و چه بسا موجب عکس العمل های افراطی شود و جان ومال افراد زیادی که قاعدتا نقشی در این ماجرا نداشته اند را به خطر اندازد، ثالثا از آن جا که حاکمان کشورهایی که اجازه چنین کارهایی را صادر می کنند مدعی اند که این کار براساس قوانین کشورشان است، قانون را در برابر اخلاق قرار می دهد و آن را از هدف اصلی قانون‌گذاری که ایجاد انضباط اجتماعی و تامین خیرعمومی است دور می کند.
از منظر بحث رسانه هم استفاده از بستر فضای مجازی برای کارهای نابخردانه ای چون بی احترامی به مقدسات دینی، به دلائل زیر کاری غیراخلاقی محسوب می شود:
- سوءاستفاده از فضای مجازی: فضای مجازی هم مانند دیگر رسانه ها از نظر اخلاقی کارکردی دوگانه دارد ولی هر انسان اخلاق مداری حتی اگر دین هم نداشته باشد بایستی سعی کند به حکم وجدان اخلاقی خود از دست زدن به کارهایی که کفه استفاده نادرست از این فضا را سنگین می کند خودداری نماید. تبلیغ و ترویج کارهایی چون توهین به مقدسات دینی یکی از مصادیق این سوءاستفاده است.
- قباحت زدایی از رذائل اخلاقی: با توجه به کثرت مخاطبان فضای مجازی، و تاثیر آن به ویژه بر نوجوان و جوانان، استفاده مکرر از این بستر برای کارهای ناشایستی چون توهین به کتب آسمانی، حریم قدسی این مقدسات را مخدوش می کند و به مرور زمان زشتی تعرض به آنها را نزد مخاطب کاهش می دهد. با کاهش هزینه های ارتکاب چنین رفتارهایی انگیزه تکرار آنها توسط دیگران افزایش پیدا می کند. شعله ور شدن چنین آتشی فقط در این محدوده باقی نمی ماند و می تواند طبق قاعده «شیب لغزنده» (Slippery slope) تخم مرغ دزد را به شتر دزد تبدیل کند و دیگر عرصه های زندگی اجتماعی را در بر بگیرد. انعکاس کارهایی چون آتش زدن قرآن یا تمسخر مقدسات دینی در آینه این رسانه، به پلشتی اینها ضریب می دهد و چهره رسانه را مکدر می کند. روشن است که به هراندازه این غبار بیشتر شود امکان حقیقت نمایی آن کاهش پیدا می کند.
- زمینه سازی برای تحدید رسانه و تضییع حقوق دیگران: دسترسی به فضای مجازی امروزه یک حق برای شهروندان همه جوامع محسوب می شود، اما سوءاستفاده از آن برای ملکوک کردن چهره مقدسات دینی و آزردن و خشماگین کردن میلیون ها انسان دین دار، ممکن است برخی دولت ها را وادار کند که مانع از دسترسی شهروندان به این رسانه شوند. طبیعتا این کار موجب تضییع حق کسانی می شود که از فضای مجازی استفاده اخلاقی می کنند و نه تنها در شکل گیری این رفتارهای نابخردانه نقشی ندارند بل که مخالف هم هستند.
د) چه باید کرد؟ همان گونه که گفته شد سوءاستفاده از فضای مجازی برای انتشار محتواهای غیردینی و ترویج کارهایی چون سوزاندن قرآن همواره امکان تکرار دارد و هرلحظه ممکن است در گوشه ای از جهان به گونه ای دیگر تکرار شود. از این رو، هم نهادهای دینی مانند حوزه های علمیه، هم نهادهای حاکمیتی در کشورهای اسلامی، هم شهروندان عادی که دغدغه سلامتی اخلاقی رسانه و دفاع از ارزش های دینی را دارند بایستی همواره برای مواجهه با چنین رویدادهایی آمادگی داشته باشند. برای وصول به این مقصود، موارد زیر پیشنهاد می شود:
- فرصت سازی: انتشار محتوای نامناسب درباره آموزه ها یا مقدسات اسلامی به رغم زشتی آن، فرصت هایی را نیز فراهم می آورد که بایستی از آنها استفاده کرد. معمولا بعد از هر یک از این اتفاقات، میزان مراجعه به فضای مجازی برای آشنایی با اسلام و شخصیت های اسلامی افزایش پیدا می کند. مثلا بعد از حوادث مربوط به توهین نشریه فرانسوی «شارلی ابدو» به پیامبر اسلام (ص) تقاضا برای خرید قرآن رشد چشم گیری پیدا کرد (سایت ایکنا، 14 بهمن 1393) از این رو باید همواره با استفاده از رسانه این تهدیدها را به فرصت تبدیل کرده و به قول اقبال لاهوری:
از ته آتش بر اندازیم گل / نار هر نمرود را سازیم گل
شعله های انقلاب روزگار / چون بباغ ما رسد گردد بهار
- مراعات اخلاق رسانه: در استفاده از فضای مجازی (و حتی در فضای فیزیکی) برای مواجهه با کارهای غیراخلاقی دیگران باید اخلاق را مراعات، و از تولید و انتشار محتواهای حاوی توهین و تحقیر و تمسخر خودداری کرد. قرآن با صراحت هشدار داده که مبادا زشتی کار دیگران موجب شود عدالت و تقوا را زیر پا بگذارید («وَلَا یَجرِمَنَکُم شَنَآنُ قَوم عَلَی أَلَا تَعدِلُوا؛ اعدِلُوا هُوَ أَقرَبُ لِلتَقوَیوَاتَقُوا اللَهَ»؛ سوره مائده، آیه 8). اقداماتی چون تهدید به سوزاندن کتب دیگر ادیان، حمله به مراکز سیاسی دارای مصونیت دیپلماتیک، حمله به شهروندانی که نقشی در این زمینه نداشته اند یا نوشتن کامنت ها و مطالب توهین آمیز در فضای مجازی نه تنها کمکی به دفاع از دین نمی کند بلکه مستمسکی می شود برای هتاکانی که چنین آتشی را به پا کرده اند تا این رفتارها را موید کارهای نادرست خود بدانند.
- تولید محتوای متقابل: از منظر بحث رسانه، مجموعه کارهایی که هتاکان به مقدسات در فضای مجازی انجام می دهند نوعی تولید محتوا است و بنابراین، از همین منظر، نیز یکی از بهترین کارهایی که می شود کرد تولید محتوایِ متقابل است؛ رسانه در برابر رسانه. اگر آنها اسلام را عامل بدبختی جامعه یا قرآن را منادی ظلم و بی عدالتی می دانند، یا تلاش می کنند تصویری خشن و نامناسب از پیامبر گرامی اسلام (ص) ارائه کنند، پادزهر این کار آن است که با استفاده از همین رسانه و با استناد به منابع معتبر، چهره معقول و اخلاقی آموزه های اسلامی و پیشوایان دینی به جهانیان معرفی شود. ارایه زیبایی های مکتب اسلام نه تنها پاسخ به هتاکان،که نوعی احیای امر دین و عامل جذب دیگران به اسلام می شود. امام رضا (ع) فرمود خداوند رحمت کند کسی که امر ما را زنده کند. سوال شد این کار چگونه ممکن است. حضرت پاسخ داد علوم ما را فراگیرد و به مردم بیاموزد، که اگر مردم زیبایی های گفتار ما را می دانستند از ما پیروی می کردند («رَحِمَ اللهُ عَبدا اَحیا أمرَنا،» فَقُلتُ لَهُ: «فَکَیفَ یُحیِی أمرَکُم؟» قالَ: «یَتَعَلَمُ عُلُومَنا و یُعَلِمُها الناسَ، فَاِنَ الناسَ لَو عَلِمُوا مَحاسِنَ کَلامِنا لاَتَبَعُونا» (عیون اخبار الرضا، 1/307). البته در کنار این کار، بایستی گفتار و رفتار نادرست برخی از مسلمانان را نیز مورد نقد قرار داد تا مبادا گمان شود دفاع از مقدسات دینی به معنای تایید هرکاری است که توسط مسلمانان انجام می شود.
- توجه به مسئله «قالب» و «روش»: فضای مجازی نوعی رسانه است و در رسانه صِرف داشتن محتوای خوب کافی نیست، بلکه، گاه مهم تر از آن، قالبی است که برای انتقال این محتوا استفاده می شود. این نکته ای است که در بسیاری از موارد مبلغان و مدافعان دین در فضای مجازی از آن غفلت می کنند. بنابراین، برای پاسخ رسانه ای به هتاکان به مقدسات اسلامی، بایستی از متخصصان رشته هایی چون تولید فیلم، ویدیو، تصویربرداری، و تولید محتوا برای فضای مجازی برای تولید محتوای جذاب کمک گرفت. به علاوه که محتواهای تولیدی را بایستی به زبان های مختلف دنیا ترجمه کرد تا افراد بیشتری در جریان امور قرار گیرند.
- هم افزایی با اخلاق گرایان جهان: همان گونه که گفته شد توهین به مقدسات دینی و آزردن پیروان ادیان نه تنها از نظر انسان های متدین بلکه از نظر بسیاری از افراد بی دین هم کاری غیراخلاقی محسوب می شود. از این رو بایستی با استفاده از امکانات خوبی که فضای مجازی فراهم کرده است با این گونه افراد ارتباط برقرار کرد و از آنان برای محکوم کردن رفتارهای توهین آمیز نسبت به ادیان و پیشگیری از تکرار آنها کمک گرفت. همراهی و همدلی این افراد، به ویژه اگر از چهره های شناخته شده و ساکن کشورهایی باشند که توهین به مقدسات دینی در آنجا انجام می شود، قطعا تاثیرات فراوانی خواهد داشت. البته این ارتباطات نباید در سطح افراد باقی بماند بلکه بایستی سازمان ها و نهادهای موجود در جوامع اسلامی و کشورهای غیراسلامی را نیز در بر بگیرد.
آنچه گفته شد و صرفا از منظر اخلاق رسانه و ناظر به فضای مجازی بود، گرچه برای مواجهه با هتک حرمت مقدسات دینی لازم است اما کافی نیست و در کنار آن بایستی مجموعه ای از فعالیت های علمی و عملی در عرصه های دیگری چون سیاست و اجتماع نیز انجام شود که بررسی آنها از عهده یادداشت حاضر بیرون است.