10 شاخصه اخلاقی امام رضا (ع) در مناظرات

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، از عصر حضرت امام محمدبن علی الباقر تا دوران حضرت امام علی‌بن موسی الرضا علیهم السلام شاهد رشد و پویایی علمی و معرفتی تشیع هستیم، در این دوران هر کدام از اهل‌بیت علیهم السلام در فضای اختناقی که دشمنان ایجاد کرده بودند، با برپایی جلسات درس و بحث و مناظره، به نشر معارف ناب دین مبین اسلام پرداختند و شاگردان مبرزی در زمینه‌های مختلف علمی، معرفتی و کلامی تربیت کردند، در این برهه از تاریخ اسلام شاهد گرایش حداکثری مردم به مکتب اهل‌بیت وحی هستیم، مردمی که عمدتاً در مکتب امویان رشد یافتند.

در این بین، عباسیان که خود با شعار «الرضا من آل الرسول»، امویان را کنار زدند و در عصر حضرت امام جعفربن محمد الصادق علیهما السلام به حکومت رسیدند، مجبور شدند به‌صورت مخفیانه و زیرکانه به تقابل با اهل‌بیت بپردازند. یکی از این راهکارهای زیرکانه، برپایی جلسات مناظره بود که اوج آن را در عصر امام رضا (ع) می‌بینیم؛ به این ترتیب، اندیشمندانی از ادیان و مذاهب مختلف و با تحریک هارون‌الرشید به رویارویی علمی و اعتقادی با آن بزرگوار شتافتند.

وقتی به این مناظرات توجه می‌کنیم، به یک‌سری اصول رفتاری دست می‌یابیم که می‌توان آنها را به‌عنوان شاخصه‌های یک مناظره خوب و اخلاق‌مدار به‌کار گرفت که از آن با عنوان «اخلاق مناظراتی» یاد می‌کنیم، برخی از این شاخصه‌ها عبارتند از:

1. رعایت تقوا امام رضا علیه السلام در مناظرات تمام جوانب تقوا را در نظر داشتند، مبتنی بر آیه «یَا أَیُهَا الَذِینَ آمَنُوا اتَقُوا اللَهَ حَقَ تُقَاتِهِ...» یعنی؛ ای اهل ایمان، نسبت به خدا آن گونه که حق تقواست، تقوا داشته باشید. (102 آل‌عمران) از این جهت هر آنچه در ادامه می‌آید، مصادیقی از تقوای امام در مناظرات است. 2. حفظ کرامت تکریم در لغت به‌معنای گرامی داشتن، احترام کردن و نیکویی رساندن به انسان است و در اصطلاح، برخوردها، رفتارها و روابط مبتنی بر ارج نهادن انسان‌ها به یکدیگر را گویند. شاخص فهم اینکه آیا توانستیم کرامت دیگران را حفظ کنیم یا خیر، احساسی است که در مخاطب ایجاد می‌شود. اگر او احساس کرد مورد تخریب و تحقیر واقع نشده است و احساس تکریم کند، انسان توانسته است حد کرامت را رعایت کند. مخالفان در برخورد با امام حس کرامت داشتند، این در حالی است که امام متصل به علم وحیانی بود و می‌توانست طوری طرف مقابل را تخریب کند که دیگران او را مورد تمسخر قرار دهند، به‌جای این رفتار، امام به مخالفان میدان می‌داد تا کاملاً حرفشان را بزنند و بعد با رعایت احترام، به آنها پاسخ‌های منطقی می‌دادند. البته واجد این خصلت شدن آسان نیست بلکه نیازمند یک عمر تزکیه نفس و پیش‌زمینه‌های اخلاقی است؛ منتها می‌توان با تمرین و ممارست تا حدی واجد این خصلت‌ها شد و یا به‌تعبیر سایر روایات، انسان خود را تشبیه به واجدان این صفات کند تا خدا کرامت کند و این خصلت را در فرد نهادینه کند.

3. روحیه مسالمت‌آمیز امام روحیه‌ای مسالمت‌آمیز داشت و این روحیه را اطرافیان احساس می‌کردند؛ اهل جنگ و تخریب و محاکمه افراد نبود. 3. امام حتی‌الامکان خود پای میدان استدلال می‌نشستند و نه از پاسخ فرار می‌کردند و نه نماینده‌ای جایگزین می‌کردند. 5. عدم‌تخریب شخصیت امام مبتنی بر اصل کرامت، نه مستقیم و نه غیرمستقیم شخصیت افراد را تخریب نمی‌کردند و نسبت‌های ناروا به طرف مقابل نمی‌دانند و علیه او جوسازی نمی‌کردند. 6. تواضع تواضع، از صفاتی است که همواره مورد توجه انبیاء و اولیای الهی و در رأس آنها اهل‌بیت عصمت و طهارت علیهم السلام قرار داشت؛ هم‌نشینان پیامبر (ص) و اهل‌بیت اولین خصیصه‌ای که از ایشان برایشان جلب توجه می‌کرد، صفت تواضع بود. درباره برخی مصادیق تواضع، امام صادق علیه السلام فرمود: «از تواضع است که انسان به پایین مجلس رضایت دهد، به هرکس برمیخورد سلام کند، مجادله را رها کند، اگرچه حق با او باشد و دوست نداشته باشد که او را به پرهیزکاری بستایند؛ اِنَ مِنَ التَوَاضُعِ أَن یَرضَی الرَجُلُ بِالمَجلِسِ دُونَ المَجلِسِ وَ أَن یُسَلِمَ عَلَی مَن یَلقَی وَ أَن یَترُکَ المِرَاءَ وَ اِن کَانَ مُحِقاً وَ لَایُحِبَ أَن یُحمَدَ عَلَی التَقوَی؛» (بحارالأنوار (ط بیروت) ج72، ص465) یا خداوند در آیه 63 سوره فرقان میفرماید: «وَ عِبَادُ الرَحمَنِ الَذِینَ یَمشُونَ عَلَی الأَرضِ هَونًا وَاِذَا خَاطَبَهُمُ الجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا؛ و بندگان خدای رحمان کسانی‌اند که روی زمین به‌نرمی گام برمیدارند و چون نادانان ایشان را طرف خطاب قرار دهند به‌ملایمت پاسخ می‌دهند.»

7. عدم‌عُجب حالت عُجب سبب می‌شود انسان در خود احساس برتری کند و خود را به‌واسطه آنچه خداوند به او بخشیده است بالاتر از دیگران ببیند؛ هرچند این حالت از سوی امام معصوم در قبال دیگر خلایق از نگاه ما جای اشکال نیست، اما ایشان حتی به خود اجازه نمی‌دادند به این سمت بیایند بلکه اگر مشیت خدا اقتضاء می‌کرد، از مقام خویش تمجید و تعریف داشتند. 8. اقناع مخاطب با روش علمی امام با بروزترین روش علمی به اقناع مخاطب می‌پرداختند و حتی از منابع خود مناظره‌کنندگان استدلال می‌آوردند؛ حال آن طرف یا قبول می‌کرد و یا انکار، قضاوت با حضار بود. 9. عدم پیش‌داوری و تهمت‌زنی امام استدلال طرف مقابل را می‌شنید و از هرگونه اتهام‌زنی و پیش‌داوری پرهیز می‌کرد و طوری عمل نمی‌کردند که علیه فرد جوسازی صورت بگیرد تا تخریب شود. 10. صبر و حوصله امام رضا علیه السلام در قبال ارائه مطالب از سوی مخالفان صبر به‌خرج می‌داد تا کاملاً حرف خود را بزند. اگر به‌فرض امام را متهم می‌کردند، با متانت صبر پیشه می‌کردند و با علم و منطق پاسخ مناسب را می‌دادند.

اینها گوشه‌هایی از اخلاق مناظراتی امام رضا علیه السلام است و می‌توان به گزاره‌های دیگری دست یافت و آنها را سرلوحه تمام مناظرات سیاسی و علمی قرار داد.