2 مانع «هشدار‌سریع» زلزله
زمین‌لرزه‌ای با شدت 3.4ریشتر شمال شرق پایتخت را در ساعات ابتدایی بامداد روز 31 مرداد ماه لرزاند؛ اگرچه این زمین‌لرزه خسارات جانی و مالی به همراه نداشت، اما مجدد توجه عموم را به بروز زلزله‌ای بزرگ در پرجمعیت‌ترین شهر کشور و تاب‌آوری شهر نسبت به تبعات احتمالی این بحران طبیعی را جلب کرد. این در حالی است که از نیمه دهه 80 خبر از تجهیز تهران به سامانه هشدار سریع زلزله داده شده بود و طی این...
«دنیای اقتصاد» در گفت‌وگو با دو کارشناس حوزه لرزه‌شناسی وضعیت کشور به لحاظ سیستم هشدار سریع زلزله را ارزیابی کرد. در شرایط کنونی عدم آموزش برای زمان بحران و واهمه از حمله هکری در ضعف سیستم پدافندی 2 مانع اصلی ارسال پیامک هشدار پیش از بروز زلزله است. در چنین شرایطی تکمیل سامانه شتاب‌نگاری به منظور رصد میزان خسارت در مناطق مختلف از ضرورت بیشتری نسبت به توسعه شبکه هشدار سریع برخوردار است.
رئیس شبکه ملی شتاب‌نگاری در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» وضعیت شبکه ملی لرزه‌نگاری و شتاب‌نگاری در کشور را شرح داد و وضعیت کشور در خصوص اعلام هشدار زلزله را روشن کرد. وی در این گفت‌وگو درحالی‌که تاکید داشت اولویت با تکمیل شبکه شتاب‌نگاری و پاسخ سریع زلزله است؛ عنوان کرد: مردم برای هشدار زلزله آماده نیستند. علی‌بیت‌اللهی رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی نیز در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» تاکید کرد: اتصال سامانه‌های هشدار سریع به شرکت گاز و برق و قطع اتومات این حامل‌های انرژی ضرورت به مراتب بیشتری نسبت به اطلاع‌رسانی در خصوص بروز زلزله چند ثانیه کوتاه پیش از وقوع آن دارد.
شبکه شتاب‌نگاری به کمک مدیریت بحران می‌آید
محمد پورمحمد شاهوار رئیس شبکه ملی شتاب‌نگاری در تشریح وضعیت شتاب‌نگاری و لرزه‌نگاری در کشور گفت: در حال حاضر موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله دو موسسه‌ای هستند که در زمینه نصب دستگاه‌های لرزه‌نگار و تحلیل داده‌های آن در کشور فعال هستند؛ موسسه ژئوفیزیک حدود 130 ایستگاه لرزه‌نگار و پژوهشگاه زلزله حدود 38 ایستگاه لرزه‌نگاری در کشور دارد.
مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی نیز از سال 1353 با هدف ایجاد شبکه ملی شتاب‌نگاری در کشور فعال شد و در حال حاضر مجهز به 1600 دستگاه شتاب‌نگار در نقاط مختلف ایران است. میان دستگاه زلزله‌نگار و شتاب‌نگار تفاوت وجود دارد؛ برای شرح این تفاوت می‌توان دستگاه لرزه‌نگار را به ترازوی اندازه‌گیری طلا و دستگاه شتاب‌نگار را به یک ترازوی معمولی تشبیه کرد. هر دو دستگاه برای سنجش وزن هستند، اما با توجه به حساسیت، هر یک در جایی کاربرد دارند. دستگاه‌های لرزه‌نگار ثبت‌کننده هر لرزشی از خفیف تا قوی هستند و بنابراین عمدتا در خارج شهر که لرزش خفیف در آن وجود ندارد، نصب می‌شود. این در حالی است که دستگاه شتاب‌نگار حساسیت کمتری نسبت به سنجش لرزش دارد و بنابراین در داخل شهرها نصب می‌شود و میزان شتاب لرزه‌ای وارد شده به مناطق مختلف شهری در زمان بروز حادثه را نمایان می‌کند. این موضوع از منظر مدیریت بحران از بابت امداد و نجات و شناسایی مناطق بیشتر آسیب‌دیده، بسیار مهم و ضروری است.
پورمحمد شاهوار ادامه داد: در حال حاضر به لحاظ تعداد دستگاه شتاب‌نگار، کشور در رتبه چهارم دنیا قرار دارد؛ البته با در نظر گرفتن وسعت کشور و شدت لرزه‌خیزی منطقه، تعداد این دستگاه‌ها با نیاز کشور فاصله قابل‌توجهی وجود دارد. به‌عنوان نمونه ژاپن به‌عنوان کشوری زلزله‌خیز درحالی‌که مساحتی یک ششم ایران را دارد؛ 3 برابر ما دستگاه زلزله‌نگار دارد. برای تکمیل شبکه شتاب‌نگاری در کشور باید تعداد این دستگاه‌ها حداقل به 3 هزار مورد برسد.
رئیس شبکه ملی شتاب‌نگاری افزود: در مجموع دو نوع سامانه در بحث زلزله وجود دارد، سامانه پاسخ سریع زلزله و سامانه هشدار زلزله که در سامانه پاسخ سریع، داده‌های مورد نیاز تیم امداد، از دستگاه شتاب‌نگار گرفته می‌شود. در سامانه پاسخ سریع یا سامانه هشدار سریع، از دستگاه لرزه‌نگار اطلاعات اخذ می‌شود؛ البته می‌توان از داده‌های دستگاه شتاب‌نگاری که روی گسل نصب می‌شود نیز برای سامانه هشدار سریع استفاده کرد.
پورمحمد در توضیح چگونگی عملکرد سیستم هشدار زلزله گفت: این سامانه‌ها چند ثانیه پیش از وقوع زلزله، می‌تواند به ساکنان شهر هشدار دهد؛ عملکرد این سامانه‌ها مبتنی بر پیش‌بینی نیست بلکه از اختلاف زمان رسیدن موج مخرب زلزله و سرعت انتقال داده برای ارسال هشدار استفاده می‌شود. دستگاه‌های زلزله نگار روی موقعیت قرارگیری گسل‌ها نصب شده‌اند؛ در صورت بروز موج مخرب؛ داده‌های وقوع زمین‌لرزه از طریق فیبر نوری (با سرعت نور) به دستگاهی که می‌تواند پیام هشدار به شهروندان ارسال کند، می‌رسد و مسوولان یک شهر می‌توانند از وسایل ارتباط جمعی یا مثلا تلفن همراه، هشدار را به مردم ساکن در نزدیک‌ترین شهرهای محل اصابت موج مخرب زلزله مخابره کنند. سرعت انتقال داده با فیبر نوری بیش از سرعت حرکت موج مخرب زلزله است؛ بنابراین این تفاوت سرعت، امکان صدور هشدار زلزله را فراهم می‌کند.
وی ادامه داد: اگرچه تعدادی دستگاه زلزله‌نگار از سوی سازمان‌های مختلف در مناطق مختلف کشور نصب شده، اما با توجه به زیرساخت ارتباطی و در عین حال به دلیل عدم آموزش عمومی نمی‌توان در شرایط کنونی از سیستم هشدار زلزله در کشور استفاده کرد. پورمحمد شاهوار گفت: اول ژانویه 2024 زلزله‌ای بزرگ با شتاب 2.5 برابر زلزله بم در ژاپن به وقوع پیوست؛ مردم آنجا با دریافت پیام از سیستم هشدار سریع، به سرعت مناطق امن در نزدیکی محل قرارگیری خود را شناسایی کرده و در آن پناه گرفتند. اما اگر مردم آموزش درستی ندیده باشند، نه‌تنها نمی‌توانند از فرصت ایجاد شده برای پناه گرفتن استفاده کنند که این مدل هشدار می‌تواند خطرات بیشتری را به همراه داشته باشد.
وی ادامه داد: سامانه هشدار زلزله تهران سال‌هاست که به شکل مستقل از سوی شهرداری پیش می‌رود. شهرداری تهران حدود 50 ایستگاه زلزله‌نگار در اطراف تهران نصب کرده؛ اما هنوز در زمینه هشدار سریع به تصمیم قطعی نرسیده است. مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به جای تکمیل سامانه هشدار سریع بر ایجاد سامانه پاسخ سریع متمرکز شده است. در واقع اولویت ما در مرکز ابتدا ایجاد سامانه پاسخ سریع و نه سامانه هشدار بوده است.
وی در توضیح ضرورت ایجاد شبکه پاسخ سریع گفت: زمانی که زلزله‌ای بزرگ‌تر از 6.5 تا 7 ریشتر به وقوع می‌پیوندد، موج زلزله طول گسیختگی در طول 60 تا 80 کیلومتر ایجاد می‌کند. شناسایی این طول گسیختگی و جهت حرکت آن به مدیریت بحران برای امداد و نجات کمک می‌کند. به‌عنوان نمونه در زلزله سرپل ذهاب، عنوان شد که زمین‌لرزه‌ای با شدت 7.3 ریشتر به مرکز ازگله به وقوع پیوسته است؛ اما طول گسیختگی زلزله مشخص نبود؛ بنابراین مدیریت بحران نمی‌دانست کدام شهرها بیشترین آسیب را دیده‌اند. زمانی که جهت حرکت گسیخت زلزله مشخص نیست؛ باید دایره‌ای به شعاع 80 کیلومتر از مبدأ وقوع زلزله را درنظر گرفت و تمامی شهرها و روستاهای داخل این دایره بزرگ را بررسی کرد. طبیعتا چنین امری به شدت زمان‌بر بوده و باعث هدررفت زمان طلایی مدیریت بحران می‌شود.
در زلزله سرپل ذهاب این چالش به وقوع پیوست؛ سرپل ذهاب بیش از سایر شهرها از زلزله آسیب دیده بود، اما به دلیل مشخص نبودن وضعیت، این شهر دیرتر از سایر شهرهای منطقه در ساعات ابتدایی کمک دریافت کرد. در زمان بروز زلزله از سویی بسیاری از خطوط ارتباطی قطع می‌شود و از سوی دیگر ساکنان هر شهری چون از وضعیت سایر شهرها بی‌اطلاع هستند، فکر می‌کنند که بیش از سایر شهرها از زمین‌لرزه آسیب دیده‌اند. پورمحمد شاهوار گفت: این در حالی بود که اگر این منطقه مجهز به دستگاه‌های شتاب‌نگار و شبکه شتاب نگاری بود؛ در اولین لحظات پس از بروز زمین‌لرزه، مناطقی که بیشترین آسیب را دیده‌اند، مشخص می‌شدند و روند امداد‌رسانی بهینه می‌شد. اهمیت نصب و تکمیل این دستگاه‌ها باعث شده تا مرکز تحقیقات در سال‌های گذشته بر تکمیل شبکه ملی شتاب‌نگاری متمرکز شود و در واقع ایجاد سامانه هشدار در گام بعدی اقدامات ضروری قرار دارد.
وی ادامه داد: با توجه به نصب 1600 دستگاه شتاب‌نگار در کل کشور، «سامانه پاسخ سریع» در فاز صفر راه‌اندازی شده است، برای تکمیل این سامانه در کل کشور نیاز به خرید و نصب 1500 دستگاه دیگر نیز هست. البته با خرید تجهیزات برای 400 دستگاه، سامانه پاسخ سریع برای 18 شهر پرجمعیت کشور تکمیل می‌شود. درحال حاضر بیش از 10 دستگاه شتاب‌نگار در شهرهای پرجمعیتی نظیر تهران، تبریز و مشهد نصب شده است. پورمحمد شاهوار در خصوص امکان ارسال هشدار سریع زلزله از نتایج داده‌های دستگاه شتاب‌نگار مرکز تحقیقات گفت: در حال حاضر گوگل از طریق اپلیکیشن My Earthquake Alerts وقوع زلزله را به دارندگان گوشی اندروید اطلاع‌رسانی می‌کند. البته این نرم‌افزار کامل و دقیق نیست، اما ما این امکان را داریم که با همکاری اپراتورهای تلفن همراه و داده‌های دستگاه شتاب‌نگار خود، در صورت وقوع زلزله، آلارم خطر را برای مردم ارسال کنیم.
با وجود این، اخذ چنین تصمیمی با دو مشکل مواجه است، اول عدم اطمینان از وضعیت پدافندی و دوم عدم آموزش صحیح مردم برای مقابله با شرایط بحران. در واقع در شرایطی که سیستم پدافندی ضعف دارد؛ امکان هک و شبیه‌سازی زلزله وجود دارد؛ کافی است که یک مرتبه به مردم هشدار خطا در خصوص زلزله ارسال شود تا مردم اطمینان خود را به سامانه هشدار زلزله از دست بدهند. وی در ادامه به اتصال شریان‌های حیاتی گاز به دستگاه شتاب‌نگار در برخی شهرهای کشور نظیر شهر تهران اشاره کرد و گفت: تمامی ایستگاه‌ها به دستگاه شتاب‌نگار متصل شده‌اند، اما فعلا به قطع اتومات متصل نیستند. زمانی می‌توان قطع اتومات را فعال کرد که از موضوعات پدافندی اطمینان خاطر حاصل کرد.
قطع گاز و برق ارجح به هشدار سریع به شهروندان
علی‌بیت‌اللهی رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات وزارت راه در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» در خصوص ضرورت تکمیل سامانه هشدار سریع زلزله برای شهرهای مختلف از جمله تهران گفت: سامانه هشدار سریع زلزله، چند ثانیه کوتاه پیش از وقوع زلزله، هشدار صادر می‌کند. اگر فرد به مرکز زلزله نزدیک باشد زمان به شدت کاهش می‌یابد و در این زمان کوتاه امکان فرار وجود ندارد؛ اگر فرد از محل بروز زلزله دور باشد نیز، شدت آن کم شده و مجدد این هشدار سریع به کار نمی‌آید. در واقع انتظار می‌رود که مسوولان امر به جای وعده تجهیز شهرها به سامانه هشدار سریع، بر افزایش تاب‌آوری شهری متمرکز شوند. در عین حال شبکه برق و گاز به سامانه هشدار سریع متصل شوند تا پیش از وقوع بحران، برق و گاز قطع شود. بیت‌اللهی در پاسخ به این سوال که آیا پیامک هشدار برای مسوولان فعال در بخش لرزه‌نگاری و مدیریت بحران ارسال می‌شود گفت: خیر این پیامک برای مسوولان نیز ارسال نمی‌شود.