آغاز شمارش معکوس برای آبگیری سد "چم‌شیر" و غرق شدن بخش بزرگی از تاریخ عیلامی تا دوره اسلامی
یک باستان‌شناس با اشاره به کاوش‌های انجام گرفته و کشفیات باستانی در سال‌های اخیر در منطقه "چم‌شیر" گفت: آبگیری این سد علاوه بر تخریب زیست محیطی به واسطه شوری آب، بخش بزرگی از تاریخ ایران که طی کاوش‌های اخیر به دست آمده است را غرق خواهد کرد.
به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، شمارش معکوس برای آبگیری و بهره‌برداری نهایی از سد "چم‌شیر" در 25 کیلومتری جنوب شرقی شهر دوگنبدان در استان کهگیلویه و بویراحمد، در حالی آغاز شده است که حرف و حدیث‌ها و دغدغه‌های متعدد و البته متنوعی از سوی متخصصان در باب فرآیند بهره‌برداری از این سد مطرح شده است.
با این اوصاف به نظر می‌رسد سد چم‌شیر که بر روی سازند گچساران بنا نهاده شده است، دقیقاً در همان مسیر پرحاشیه سد گتوند در حال قدم برداشتن است؛ سدی که با وجود هشدار فعالان محیط زیست ساخته و آبگیری شد و نتیجه آن، ازبین رفتن بخشی از زمین‌های کشاورزی منطقه و افزایش شوری آب کارون بود. با این تفاوت که این‌بار و در خصوص بهره‌برداری از سد چم‌شیر علاوه بر فعالان و دلسوزان حوزه محیط زیست، علاقه‌مندان و صاحب‌نظران عرصه میراث فرهنگی کشور نیز دارای ملاحظات و دغدغه‌هایی هستند.
به اعتقاد این صاحب‌نظران آبگیری این سد باعث می‌شود تا بخشی بزرگی از تاریخ متمدن عصر طلایی ساسانی برای همیشه معدوم شده و به زیر آب برود؛ چراکه کاوش‌های باستان‌شناسی در این منطقه فرضیه استقرار فصلی زمستانی، تفرج‌گاه یا دسکره ساسانی را مطرح کردند. همچنین این کاوش‌ها به آثاری با قدمت بیش از 16 تا 10 هزار سال از دوره‌های فراپارینه سنگی و همچنین دوره‌های نوسنگی، عیلام میانه و اسلامی رسیده بود.
در این میان اما فارغ از تمامی دیدگاه‌ها و اظهارنظرهای دلسوزانه و متعهدانه باید به یک سوال اساسی پاسخ داد و آن اینکه اگر این منطقه واقعاً در دل خود چنین گنجینه عظیمی از شواهد دوره تاریخی ساسانیان را جای داده است، چرا تاکنون در این زمینه شاهد ضعف عملکردی از سوی نهادهای متولی حوزه میراث فرهنگی کشور بودیم؟
بر همین اساس و به منظور تنویر هرچه بیشتر و بهتر ابعاد مختلف و زوایای پنهان این مسئله و آشنایی با بایدها و نبایدهای احتمالی در خصوص آبگیری این سد، خبرنگار اجتماعی تسنیم با عقیل عقیلی؛ کارشناس ارشد باستان شناسی دوران تاریخی که خود در یکی از دوره‌های کاوش‌های باستان‌شناسی در منطقه چم‌شیر و در محوطه 132 حضور داشته و به فعالیت پرداخته گفت‌وگو کرده است.
تسنیم: در گمانه‌زنی‌های اولیه باستان‌شناسی در محوطه "چم‌شیر" چند محوطه باستانی شناسایی شد؟
تعداد 11 محوطه در طی بررسی‌های اولیه در سال 1390 شناسایی شده بود که از نظر پژوهشکده باستان‌شناسی ضرورتی در بازنگری آنها بود. بعد از آن نیز طی مطالعاتی که توسط دکتر محمدتقی عطایی از دانشگاه "لودویگ ماکسیمیلیان" مونیخ در سال 1395 انجام شد، علاوه بر بازبینی یافته‌ها، بیش از 30 محوطه جدید شناسایی شد.
به عبارتی در مجموع، آثار شناسایی شده در محدوده این سد به 143 اثر و محوطه رسید. مطابق مستندات موجود از میان این 143 محوطه بر اساس معیارهای علمی و برخی ملاحظات تعداد 30 محوطه برای فعالیت‌های گسترده باستان‌شناسی انتخاب شد.
تسنیم: کشفیات باستان‌شناسی در سد چم‌شیر شامل چه مواردی بود؟
نه‌تنها داده‌های دیرینه‌شناختی و مطالعات مربوط به فسیل و ردپاهای موجود در این عرصه طبیعی که قدمت آنان به حدود 7 الی 15 میلیون سال پیش باز می‌گردد، در این مکان پیدا شده است، بلکه ابزارهای سنگی و پراکنده پیش از تاریخی که احتمالاً متعلق به 6 الی 5 سال قبل از میلاد مسیح بوده نیز کشف شده است.
علاوه بر آن معماری‌های پیش از دوران اسلام، قلعه‌های نظامی از دوران ساسانی و اسلامی، تدفین‌های مربوط به پیش از اسلام و دوران اسلامی و همچنین انواع داده‌های فرهنگی از جمله سفال، لوازم و یافته‌های منقول دیگر نیز در این مکان کشف شده است.
تسنیم: اهمیت محدوده حوزه چم‌شیر در تاریخ ایران و شناخت بیشتر فرهنگ ایرانی چیست؟
مطالعات این منطقه حقایقی از جمله ارتباطاتی فرامنطقه‌ای پیش از دوران هخامنشی و حتی پس از آن، شناخت زندگی اقوام در منطقه، فرهنگ‌های تدفینی و اعتقادات مذهبی اقوام ساکن در این منطقه، اقتصاد معیشتی و نحوه تجارت و... را آشکار کرده و به افزایش ادراک ما از زندگی و ارتباطات ساکنین این منطقه با مردم مناطقی دورتر از خود، تنوع هنر پدیدار شده در حوزه صنایع دستی و تولیدات بومی این منطقه و در نتیجه تهیه و تکمیل نقشه مرجع باستان‌شناسی ایران یاری خواهد رساند.
تسنیم: چرا مطابق برخی از نظرات کارشناسی آبگیری سد چم‌شیر بنا به شرایط توپوگرافی منطقه می‌تواند نتیجه معکوسی در راستای تحقق احداث آن داشته باشد؟ این سد در صورت آبگیری چه تبعاتی در حوزه میراث فرهنگی متعلق به دوران گذشته تاریخی خواهد داشت؟
همان طور که از نامگذاری شهرستان گچساران مشخص است، وجود سازندهای گچی، آهکی و شور در محدوده مخزن و پایین دست سد و تداخل آب رودخانه با این ترکیبات پس از آبگیری، نگرانی‌های جدی در رابطه با کیفیت آب برای ذخیره‌سازی در پشت این سد ایجاد می‌کند. منشأ زون شورکننده درون مخزن سد، ناشی از شورا به عمیق با فشار بالا است؛ بنابراین با آبگیری سد نمی‌توان انتظار داشت که دبی چشمه‌های شور درون مخزن کاهش پیدا کند.
به دلیل تداخل سازند گچساران با مخزن، انحلال گچ در آب رودخانه بزرگ زهره، گریزناپذیر بوده و پس از آبگیری سد املاح موجود حاصل از حرکت طبیعی رودخانه به مخزن وارد می‌شوند و با توجه به ورود شورابه غلیظ به مخزن سد، شوری در کف مخزن قرار می‌گیرد.
علاوه بر شوری آب شاهد از بین رفتن طبیعت بکر این منطقه و گونه‌های جانوری و تنوع گیاهی در مقیاسی وسیع خواهیم بود، که با شوری آب هم این تخریب زیست محیطی به مناطق دیگر در بالا دست خود سرایت خواهد کرد.
نکته دیگر تخریب زندگی عشایری در این منطقه و از بین رفتن آنی یکی از مناطق کوچ‌نشینی مهم مختص فصل کوچ این اقوام کهن در ایران خواهد بود که در صورت نبود عملیات آبگیری خود این اقوام و مشاهده این فرهنگ‌ها، نه‌تنها برای گردشگران خارجی اهمیت خواهد داشت، بلکه برای پژوهشگران و گردشگران داخلی هم جالب توجه خواهد بود.
با توجه به این پتانسیل طبیعی، تاریخی و فرهنگی در محدوده سد چم‌شیر، در صورت عدم تخریب آن، شاید بتوان اقتصادی قائم به گردشگری در این محدوده ایجاد و از درآمد قابل توجه آن برای اهالی این منطقه و آبادانی و ارتقای سطح کیفی زیرساخت‌های موجود در منطقه استفاده کرد. کما اینکه عشایر حاضر در منطقه با عرضه محصولات دامی، طبیعی و صنایع دستی مختص خود، به تقویت بازار گردشگری کمک کرده و در نهایت موجب توانمندشدن اقتصاد این منطقه خواهد شد.
از جمله محوطه‌های پشت سد، که بدون هماهنگی و در بی‌خبری پژوهشکده باستان‌شناسی، عجولانه آبگیری شد، منطقه "کوچری" در گلپایگان بود که بالغ بر 56 محوطه شناسایی شده داشت. آبگیری منطقه مذکور بدون هماهنگی، منجر به غرق شدن تعدادی از این محوطه‌ها همراه با سنگ نگارهایی مهم و قابل اهمیت در آنها بود.
تسنیم: چرا عملیات کاوش‌های نجات‌بخشی اخیر در محوطه چم‌شیر نیمه‌کار مانده و نسبت به دوره‌های گذشته کاوش، شاهد تعلل و عملکرد بسیار ضعیفی در راستای تکمیل و ایجاد مستندات مربوطه بودیم؟
متأسفانه این بار با سیاست اتخاذ شده از سوی پژوهشگاه و سازمان میراث و حذف یکباره برخی محوطه‌های گمانه‌زنی شده در طی فعالیت‌های انجام شده در خلال سال‌های 1395 تا 1399، و یا حذف عده‌ای از پژوهشگران که عمر، هزینه، علاقه و تلاش خود را برای مطالعه آنها قرار داده بودند، هنوز هم کار کاوش برخی محوطه‌ها که به علت صعب‌العبور بودن یا عدم دسترسی آسان در ناحیه مخزن سد یا برخی مناطق که بر روی تراس‌های طبیعی در ارتفاعاتی مشرف به دشت یا به دره‌ها ساخته شده‌اند، نیمه کاره مانده و متأسفانه در صورت آبگیری سد همه این داده‌ها، بدون هویت و مطالعه عمیق و تخصصی به یکباره به زیر آب خواهند رفت و دیگر در دسترس باستان‌شناسان نخواهند بود.
در مقایسه با فعالیت‌های باستان‌شناختی که از سال 1395 تا 1399 با حضور 2 پژوهشگر و باستان‌شناس متخصص از جمله دکتر شهرام زارع، دکتر محمد تقی عطایی، ذبیح‌الله مسعودی‌نیا، نعمت‌الله سراقی، دکتر اکبر عزیزی و دکتر علی زلقی از دانشگاه گوته فرانکفورت در محوطه چم‌شیر صورت پذیرفته بود، متأسفانه این بار عملکردی ضعیف و کاملاً متفاوتی دیده می‌شد.
حساسیتی که در گذشته در میان باستان‌شناسان وجود داشت، در کار کاوش‌های نجات بخشی در 18 محوطه اخیر در بین بیشتر گروه‌ها وجود نداشت، برخی گروه‌ها به صورت دو نفره برای کار کاوش نجات بخشی حضور پیدا کرده بودند و به دلایل متعدد از جمله گرانی و نداشتن صرفه اقتصادی حاضر به گرفتن نیروی کار کمکی و یا کارشناس و یا حتی خودرو مناسب جهت حمل‌ونقل به محوطه‌ها نبودند.
این فصل از کاوش‌های نجات بخشی فاجعه‌ای بزرگ دیگر در کارنامه برخی مدیران حاضر در پژوهشگاه و سازمان میراث فرهنگی و حافظه باستان‌شناسی ایران نقش خواهد بست.
بیشتر پاکسازی محوطه‌ها و پیگردی در دستور کار سرپرستان قرار داده شده بود و این عملیات هم به صورت عجولانه و از سر رفع تکلیف و همچنین بر اساس قراردادی که میان سرپرستان و پژوهشگاه عقد شده بود، دیده می‌شد.
برخی از سرپرستان بر خلاف تجربه کار در محوطه‌های دیگر و پژوهش‌های قبلی و حوزه جغرافیایی تخصصی خود، اولین بار در این محوطه حضور داشتند و از سختی‌های کار کاوش در این منطقه آگاه نبودند.
این موضوع باعث اتلاف انرژی و وقت تیم متخصص جدید می‌شد، در صورتی که به کارگیری گروه‌های قبلی که از محدوده سد و محوطه‌های تاریخی اطراف آن آگاهی و به میزان کافی تجربه فعالیت‌های قبلی اعم از بررسی میدانی، گمانه‌زنی و کاوش در این محوطه‌ها را داشتند، بی‌تردید به سرعت فعالیت‌های میدانی می‌افزود.
تسنیم: چرا علی‌رغم تذکرات و نظرات کارشناسی متقن و دقیق، مسئولان امر برای احداث و آبگیری این سد اصرار داشته و برخی نظرات را غیرکارشناسی و خارج از چارچوب علمی تلقی می‌کنند؟
متأسفانه بیشتر اوقات ارزیابی‌های عجولانه و غیرتخصصی، عدم بررسی همه‌جانبه و سودجویی برخی از مدیران در صحنه، آفت بزرگ و عامل اصلی زیان‌های وارده به ایران عزیزمان بوده است.
داستان راه‌اندازی این پروژه از عدم بازگرداندن 3 میلیارد دلار پول بلوکه شده ایران در چین نشأت می‌گیرد، در نتیجه برای بازگشت این پول تن به شروع ساخت چنین پروژه‌ای با حضور چینی‌ها به شرط حضور چینی‌ها در یک طرف قرارداد، داده شده است.
در طی این پروژه چین مقداری از این میزان بدهی که حدود 23 میلیون یورو بوده است را به ایران در قالب وامی با سود 18 درصد پرداخت کرده و گویا دغدغه بازگشت این بدهی، مدیران را تا پای تخریب محیط زیست، تاریخ و زندگی عشایر ایران عزیزمان مصمم و متعهد کرده است.
اما هزینه‌ای که از این میزان اعتبار بایستی به مسائل مرتبط با پروژه باستان‌شناسی محوطه چم‌شیر تخصیص پیدا می‌کرد، چیزی حدود 15 هزار یورو بوده است، که پژوهشگاه نیز حدود یک سوم این پول را برای این پروژه باستان‌شناختی بزرگ هزینه کرده است.
تسنیم: واکنش وزارت میراث فرهنگی به عنوان نهاد متولی برای حفاظت از میراث گذشته، در خصوص آبگیری سد چم‌شیر که در صورت تحقق بخشی از تاریخ ایران را غرق خواهد کرد، چگونه ارزیابی می‌کنید؟
به نظر بنده بیشترین کوتاهی و قصور در مواجه با چنین مسائل مهمی در ارتباط با نادیده گرفتن تاریخ و هویت ملی، ناشی از برخورد ضعیف و غیرمتخصصانه مسئولان میراث فرهنگی و ضعف مدیریت و کاردانی در پژوهشگاه است.
متأسفانه با نادیده گرفتن یا بی‌توجه بودن به استقرارگاه‌های پیش از تاریخی، دوران تاریخی و طبیعت گیاهی و جانوری در چنین مناطقی دست به تخریب چنین محوطه‌های بکر و پراهمیتی می زنند و اجازه می‌دهند تا سناریو تکراری ساخت سد با نتایجی نامعلوم و گاهاً ناموفق در مناطقی که در وضعیت ناپایدار اقلیمی قرار دارند، تکرار شود.
