آمارهای تکان‌دهنده از اسراف
رهبر انقلاب در سخنرانی های امسال دو نوبت به آسیب «اسراف» در میان مسئولان و مردم اشاره کردند. در این گزارش ضمن مرور مصادیق بارز اسراف و هدر رفت منابع در کشور، علل و راهکار مقابله با آن را بررسی کردیم.
به گزارش مشرق، روزنامه خراسان نوشت: خیلی هم لازم نیست چرتکه بیندازیم یا به آمار و ارقام مراجعه کنیم که ببینیم آیا ما ایرانی‌ها اهل «اسراف» هستیم یا نه؛ چون خودمان می‌دانیم که در این باره چندان سابقه خوبی نداریم و تقریبا در اغلب موارد که می‌توان از آن آماری مبنی بر اسراف استخراج کرد، احتمالا نام ما در رتبه‌های بالای آن می‌درخشد! برای نمونه شاید مناسب باشد که به روایتی از گزارش سال‌های اخیر سازمان جهانی غذا اشاره کنیم و به گزارش وارد شویم: «طبق برآوردها، مجموع ضایعات غذایی ایران، به اندازه سیرکردن جمعیت گرسنه یک کشور 18 میلیون نفری است.» ما در این گزارش با آمارهای تکان دهنده‌ای از اسراف آشنا می‌شویم.
اسراف؛ یک مسئله و مشکل اجتماعیِ ما
به طور قطع، در مواجهه با مسئله اسراف، جدا از ابعاد عمومی آن که مردم نیز می توانند در کنترل آن نقش موثر داشته باشند، بخشی از آن مرتبط با نوع سیاست‌گذاری ها، فرهنگ‌سازی و آگاه‌سازی کلان اجتماع است که متولی آن حکمرانان هستند. رهبر انقلاب امسال و طی چند نوبت درباره «اسراف» تذکراتی جدی دادند.
ابتدا در سخنرانی اول فروردین در حرم مطهر رضوی بود که گفتند: «اسراف در مصرف آب، برق، گاز، نان و بنزین»، «تجمل‌گرایی افراطی که بعضاً تبدیل به مسابقه تجمل‌گرایی، و موجب افزایش هزینه‌ها از جمله هزینه‌های ازدواج شده است»؛ ایشان این مورد را از جمله عیوب و اشکال‌هایی دانستند که باید در رفتارهای عمومی برطرف و اصلاح شود. همچنین 15 فروردین نیز در دیدار مسئولان در بخشی مرتبط با انضباط مالی، درباره اسراف این طور بیان کردند: «ما باید صرفه‌جویی را یاد بگیریم. متأسفانه این، مشکله اجتماعیِ ملی ماست؛ ما اسراف می‌کنیم، اسراف زیاد داریم.
انسان مشاهده می‌کند که در بعضی از کشورها صرفه‌جویی‌شان خیلی خوب و مطلوب است؛ هم آحاد مردم، هم مسئولین، هم دستگاه‌های گوناگون دولتی.... اسراف نکردن مال همیشه است، به‌خصوص آن وقتی که درآمد کم است. ما در بخش‌های مختلف دچار اسراف هستیم؛ این را باید مراقبت بکنیم...». ما در این گزارش، به سراغ موارد شاخص اسراف‌گرایی در جامعه می رویم و تلاش می کنیم آن را در آیینه آمار هم بررسی کنیم تا نمای روشن‌تری از وضعیت این آسیب اجتماعی پیش رویمان قرار گیرد.
آب؛ غم این سال‌ها
کم بارشی‌ها و خشکسالی‌های چندساله اخیر، شرایط را به مرحله‌ای رسانده که با وجود بارش‌های گاهی چشمگیر، مخازن سدها بعضا به نصف هم نمی‌رسد. نمونه آن سد بزرگ اکباتان در همدان است که با وجود همه بارش های چند هفته اخیر، تا امروز فقط 12 درصد آن پر شده است. هواشناسی در تازه‌ترین آمار، روز پنج‌شنبه گذشته اعلام کرد: «بارندگی‌های نیمه شمالی و شرق کشور بی‌هنجاری‌های منفی بسیاری داشته است و از طرفی سدهای اصلی نیمه شمالی کشور از جمله سد سفیدرود در گیلان و سدهای استان تهران و آذربایجان‌ها وضعیت نامطلوبی دارند و حتی نسبت به پارسال هم 40 تا 50 درصد کمتر هستند.»
این شرایط و تکرار وضعیت بحران خشکسالی در سال های متعدد، الگوی مصرف آب را بیش از هر زمان دیگری در معرض دقت و توجه قرار داد و به واسطه همین تمرکز بیشتر، دریافتیم که ما ایرانی ها در هدردادن «آب»، این نعمت کمیاب، چقدر پیشرو هستیم! به این چند گزارش توجه کنید: مرکز کنترل آب تهران در سال 1401: هر فرد تهرانی 5 لیتر برثانیه بیش از الگو، آب مصرف می‌کند که با درنظرگرفتن این میزان مصرف برای کل تهرانی ها، این عدد به اندازه نیاز آبی استان یزد با جمعیت بیش از یک میلیون و 300 هزار نفر است. این گزارش، یک پیشنهاد هم داده است: زمانی که ما برای شست‌وشو شیر آب را باز می‌کنیم بدون استفاده از وسایل کاهنده مصرف، 12 تا 15 لیتر در دقیقه آب مصرف می‌شود که اگر وسایل کاهنده نصب شود، این میزان مصرف به 2 تا 6 لیتر در دقیقه کاهش می‌یابد.
همچنین سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در گزارشی که اواسط سال 1401 منتشر کرد، آورد که کشت برخی محصولات کشاورزی در ایران، سه برابر میانگین جهانی آب مصرف می‌کند. غذا؛ هر ایرانی 71 کیلو دور ریز در بخش اسراف «غذا» هم شرایط ما بغرنج است. اگرچه در این سال‌ها به دلیل افزایش قیمت مواد غذایی و گرانی آن، هدررفت و دورریز غذا همچون گذشته نیست، اما با این حال آمارهای برنامه محیط زیست سازمان ملل میزان حیف و میل سالانه غذا در ایران را حدود 6 میلیون تن برآورد کرده و این یعنی هر ایرانی در سال به طور میانگین 71 کیلوگرم غذا را در سطل زباله می اندازد.
البته در این بخش، سایر کشورها هم چندان کارنامه درخشانی ندارند. طبق اعلام این برنامه برخی کشورها به طرز وحشتناکی دورریز غذا دارند. به طور مثال هر بحرینی در سال 132 کیلوگرم و هر فرانسوی سالیانه 85 کیلوگرم دورریز غذا دارند و در آمریکا و کانادا این آمار به 79 کیلوگرم دور ریز در سال می‌رسد.
بنزین؛ رتبه 7 مصرف بنزین در جهان
در مصرف بنزین هم ما در شمار پر مصرف‌های جهان هستیم؛ به طوری که 7 فروردین گذشته، سخنگوی صنف جایگاه‌داران کشور اعلام کرد: «در ایام پایانی سال، رشد مصرف بنزین که در صد سال اخیر بی‌سابقه بود، موجب شد ایران در بین کشورهای جهان به رتبه هفتم از لحاظ مصرف روزانه بنزین برسد.» البته موضوع مصرف بنزین از جمله مواردی است که عوامل متعدد در آن دخیل است و از جمله آن می‌توان به کیفیت نازل خودروها و ضعف‌های جدی در سیستم حمل و نقل کشور اشاره کرد. براساس یافته‌های مرکز پژوهش‌های مجلس در سال 1401 خودروهای ایرانی نسبت به استاندارد جهانی، سه برابر بیشتر بنزین مصرف می‌کنند.
تجمل‌گرایی؛ یک آفت قدیمی
اما اگر از بخش انرژی و غذا خارج شویم، چالش برخی آداب اجتماعی ما همچون تجمل گرایی و تاکید غیرمنطقی بر انجام هزینه‌های بی جا در زندگی و به ویژه در امر ازدواج، از مواردی است که بر هیچ یک از ما پوشیده نیست. به طور قطع همه ما تاکنون با این مسئله روبه‌رو شده ایم که گرایش به تجمل گرایی، چگونه زندگی ها را دچار عقب ماندگی و تزلزل می کند. مریم معارفی، روان‌شناس در این باره توضیح می‌دهد: ما انسان‌ها ژن تجمل گرایی نداریم اما فرهنگی که داریم با تقلید کورکورانه در گرایش به تجمل گرایی مؤثر است. می توان با آگاهی و آموزش دادن به افراد برای استفاده صحیح از فناوری و فضای مجازی، این تقلید را تا حدودی کم کرد و خودآگاهی را بالا برد تا باور و نگاه منطقی جایگزین باور و نگاه هیجانی شود. آموزش دهیم تا افراد خود را در مقام قیاس قرار ندهند.
همایش‌بازی و اجتماعات بی‌مورد
رهبر انقلاب در سخنانشان در روزهای اخیر درباره اسراف، به دستگاه‌های اجرایی و حاکمیتی هم خطاب کردند.
ایشان «سفرهای بی‌مورد، اجتماعات بی‌فایده، و دستگاه‌های گوناگونی که کارهایی را انجام می‌دهند، چیزهایی را می‌خرند و کارهایی از این قبیل می‌کنند»، این موارد را مصادیق بارز اسراف دانستند که متاسفانه کم هم نیست. دوره کرونا نشان داد برگزار نشدن بسیاری از همایش‌ها، برنامه‌ها و اجتماعات بی‌مورد، آسیب جبران ناپذیری به روند فعالیت‌ها در کشور نزد، بماند که استفاده از روش‌های مجازی نیز در کاهش هزینه‌ها بسیار موثر است که می‌توان به آن تمسک کرد. به هر روی اگر مجال ورود به تک تک ساحات زندگی ایرانی فراهم شود، درمی‌یابیم که ما ایرانی‌ها در بخش‌های مختلف کم و بیش اهل اسرافیم. طبیعی است بخش زیادی از آسیب نیز متوجه نبود سازوکار مقابله با اسراف از سوی دستگاه‌های اجرایی است. برای نمونه چه ضرورتی دارد، برج‌ها و ساختمان‌ها نمای خود را با نورافشانی تزئین کنند؟ آیا نمی‌توان راهکارهای جایگزین برای این گونه موارد یافت؟ علت و راهکار چیست؟
دکتر امان‌ا... قرائی مقدم نیز علت عمده اسراف در منابع انرژی را عامل «تأخر فرهنگی» دانسته و می‌گوید: جوامعی که از نظر تاریخی زودتر به امکانات و فناوری دست یافته‌اند، کمتر دچار آسیبی همچون اسراف می‌شوند.
در برخی جوامع، امکانات در شرایطی وارد می‌شود که فرهنگ استفاده از آن وجود ندارد. قرائی مقدم معتقد است، راهکار از میان بردن اسراف، آموزش از خانواده و آموزش و پرورش، طراحی و اجرای قوانین و جریمه‌های متناسب است.
او به برخی آمارها در خصوص میزان مصرف انرژی در کشور اشاره می‌کند و می‌گوید: اگر مسئولان ما هم بعضا در سیستم‌ها دچار این آسیب هستند، به این دلیل است که آن‌ها هم در همین فرهنگ زیست کرده و پرورش یافته‌اند، بنابراین آموزش در سنین مدرسه و نوع مواجهه با امکانات در کنار تدوین قانون و برخورد با متخلف، می‌تواند جامعه را از مقوله اسراف برحذر دارد.