اردوغان بماند یا برود؟

در این نشست تخصصی، موضوعات کلیدی همچون ائتلاف احزاب، جهت گیری های سیاست خارجی ترکیه در روابط با ایران، متغیرهای تاثیرگذار خارجی و داخلی در انتخابات ترکیه و سناریوهای روابط ترکیه و ایران با حضور کارشناسان و پژوهشگران متخصص حوزه ترکیه شناسی مورد بحث و بررسی قرار گرفت. «رضا صولت»، مدیر گروه مطالعات ترکیه در انجمن ایرانی مطالعات غرب آسیا، مدیریت نشست با موضوع «انتخابات ژوئن 2023 در ترکیه؛ وارسی آرایش حزبی» را برعهده داشت و رضا دهقانی، اسدالله اطهری و داریوش صفر نژاد به عنوان سخنرانان این نشست به بررسی احزاب ترکیه و متغیرهای تاثیرگذار بر انتخابات آتی ریاست‌جمهوری این کشور پرداختند. «رضا دهقانی»، دانشیار دانشکده مطالعات جهان در این نشست به ماهیت ائتلاف های حزبی فعلی در مقایسه با ائتلاف های دهه 90 ترکیه پرداخت و گفت: در دهه 90 آنچه در ترکیه حاکم بود، ژئوپلیتیک در جنگ سرد بود. احزاب دهه 90 همواره خطر کودتا را احساس می‌کردند زیرا کودتا در ترکیه خیلی معمولی بود. در ترکیه سیاسیون نمی‌توانستند یک دولت معتدل به وجود بیاورند؛ احزاب چپ و راست همواره با تهدید ژنرالهای ترکیه مجبور به منحل کردن ائتلاف های احزاب‌های خوب می‌شدند. اما از سال 2016 و پس ازکودتا در ترکیه، ارتش بسیار ضعیف شد. ترکیه معمولا به عنوان کشور کودتا در تاریخ شناخته می‌شود.

این پژوهشگر مسائل ترکیه تصریح کرد: تا قبل از روی کار آمدن حزب «عدالت و توسعه» گفتمان حاکم براساس «کمالیسم» بود که مدعی بود ما در اتمسفری از عدالت نفس می کشیم و بقیه احزاب ذیل آن فعالیت می‌کردند. اما بعد از روی کار آمدن «حزب عدالت و توسعه» گفتمان قوی تری با عنوان گفتمان «نئوعثمانیسم» به وجود آمد. گفتمان اخوانی را می‌توان نشات گرفته از این جریان دانست. این امر حاکی از عوض شدن شکل گفتمان است که با دهه 90 ترکیه کاملا متفاوت است. گفتمان حاکم در دو دهه اخیر به سمت گفتمان های غربی سوق پیدا کرد. دو دهه از قدرت گیری حزب توسعه و عدالت گذشته و ما شاهد آرایش حزبی جدید در ترکیه هستیم و آن ائتلاف دو حزب بزرگ جمهور و ملت است. همچنین «داریوش صفرنژاد»، کارشناس شورای راهبردی روابط خارجی در این نشست با موضوع بررسی راهبردی «انتخابات آتی ریاست‌جمهوری و مجلس ترکیه و تاثیر آن بر روابط با ایران» به تبیین متغیرهای خارجی و داخلی اثرگذار بر روند انتخابات ترکیه پرداخت و ریاست‌جمهوری مجدد اردوغان را بهترین گزینه برای ادامه روابط دوجانبه ایران و ترکیه در آینده دانست. وی در همین ارتباط تصریح کرد: اردوغان به همراه تیمش برنامه ریزی کرده اند که در انتخابات ریاست‌جمهوری سال آینده پیروز شوند و به احتمال بسیار زیاد با دستیابی به آرای نسبی به هدف خود خواهند رسید. اردوغان در یک سال پیش رو حداکثر تلاش خود را جهت پیروزی در انتخابات خواهد کرد و به نظر می رسد در انتخابات پارلمانی نیز به یک پیروزی ائتلافی به همراه حزبش دست پیدا کند. اما با وجود این، روند تحولات ترکیه را می‌توان متاثر از متغیرهای خارجی و داخلی دانست که در انتخابات آتی ریاست‌جمهوری این کشور اثرگذار خواهد بود. وی درباره متغیرهای خارجی تاکید کرد: متغیرهای خارجی تاثیرگذار در روند تحولات ترکیه شامل ناتو، آمریکا، آلمان، جنگ جهانی، آرای ترکیه‌ای های اروپای شرقی، ارامنه و جهان اسلام می‌شود. ترکیه به عنوان بازیگر نیابتی ناتو در جنوب شرقی به شمار می رود که در 70 سال گذشته پس از عضویت ترکیه در ناتو، فرماندهی جنوب شرق ناتو در ترکیه مستقر بوده است. ترکیه با اهداف و برنامه‌های آمریکا و غرب همسو بوده اما در برخی از موضوعات همراه نیست و در مواردی سیاست‌های مستقلی در پیش گرفت.

صفر‌نژاد با بیان اینکه ارامنه یکی دیگر از متغیرهای تاثیرگذار به شمار می‌رود که رابطه ترکیه با قفقاز جنوبی و قره باغ را تحت تاثیر قرار می‌دهد، گفت: در نهایت بازیگری های ترکیه در جهان اسلام و هزینه‌هایی که در این راستا پرداخت کرده یک متغیر مهم در روند انتخابات به شمار می رود. اردوغان در دو دهه اخیر در شمال آفریقا اقدام به دولت سازی کرد که می‌توان آثار آن را در مصر در زمان مرسی، تونس، لیبی و سومالی مشاهده کرد. همچنین نقش مستقیم اردوغان در سوریه و کشته شدن صدها هزار سوری و ادامه‌دار بودن مسائل سوریه به مدت 11 سال را می‌توان به جریان سازی های اردوغان نسبت داد.

وی در بخش دیگری از سخنرانی خود به متغیرهای داخلی تاثیرگذار بر انتخابات ترکیه پرداخت و تصریح کرد: درکنار متغیرهای خارجی 8 متغیر داخلی نیز وجود دارد که تعیین‌کننده روند انتخابات در آینده خواهد بود. رسانه‌ها نخستین متغیر داخلی هستند که به علت باز و گسترده بودن فضای رسانه ای فراتر از سرزمین و قلمرو ترکیه، نقش مهمی در فعالیت احزاب ایفا می‌کنند. اقتصاد دومین متغیر تاثیرگذار به شمار می رود. اقتصاد ترکیه که طی دو دهه به عنوان عامل برنده ای برای قدرت در ترکیه مورد استفاده قرار می‌گرفت اکنون به عامل ضعفش تبدیل شده است و بحران های اقتصادی کنونی بر روند انتخابات بسیار تاثیرگذار است.

وی افزود: سرکوب مخالفان، دیگر متغیر داخلی است که از زمان کودتای نافرجام در ژوئیه 2016 ادامه دارد و صدها هزار کارمند دولتی، دیپلمات، قاضی، معلم و نظامی به جرم همفکری، همراهی و طرفداری از کودتا دستگیر، دادگاهی و اخراج شدند. ارتش به عنوان چهارمین متغیر داخلی در روند انتخابات به نفع احزاب تاثیرگذار هستند زیرا آرای سنتی خود را دارند. اردوغان پس از کودتا توانست ساختار نیروهای مسلح را مهندسی کند و ارتش را به ضعیف ترین وضعیت ممکن طی 110 سال گذشته درآورد. ائتلاف اردوغان با حزب «حرکت ملی» در 6 سال اخیر یکی از متغیرهای داخلی در ترکیه به شمار می رود. حزبی که در آن «آرمان ملی گرایی» اصل و اساس قرار گرفته است زیرا در ترکیه ناسیونالیسم تعیین‌کننده روند انتخابات است. انشعابات پی‌در‌پی در حزب حاکم، احزاب مخالف و کردها دیگر متغیرهای مهم داخلی در روند تحولات ترکیه در انتخابات آینده خواهد بود. صفرنژاد همچنین با بیان اینکه معتقد به ادامه روابط تجاری و سیاسی دو‌جانبه ایران و ترکیه با هر نتیجه انتخاباتی است، گفت: باتوجه به اینکه روابط دوجانبه با ایران در 400 سال اخیر دچار مشکل جدی نبوده، بنابراین چه اردوغان یا فرد دیگری روی کار بیاید جبهه جدیدی در روابط ایجاد نخواهد شد. ما شاهد روابط تجاری دو‌جانبه هستیم و در سه سال اخیر افراد با هویت و گذرنامه ایرانی اقدام به خرید ملک و لوازم منزل به ارزش حدود 20 میلیارد دلار کردند و در مقابل تجار ترکی نیز در ایران به تجارت پرداختند. از این رو، روابط دو کشور تحت‌الشعاع افراد قرار نمی‌گیرد؛ شاید دچار فراز و نشیب شود اما مشکلات جدی نخواهد بود.

وی افزود: با وجود این، به دلیل مشترکات بسیار در حوزه‌های دینی، مذهبی، فرهنگی و سیاسی، بهترین گزینه ممکن برای ریاست‌جمهوری ترکیه در راستای منافع ملی ایران، اردوغان است. اگرچه در برخی از اقدامات اردوغان تقابل ها و مخالفت‌های جدی وجود دارد که به ویژه در موضوع سوریه کاملا مشهود است. همچنین اردوغان در ترکیه طرفداران بسیاری دارد و حدود 50 درصد از جمعیت ترکیه از اردوغان حمایت می‌کنند. اما روابط دوجانبه ایران و ترکیه تابع روی کار آمدن هیچ حزب سیاسی در ترکیه نیست و این روابط همواره وجود داشته اگرچه در مواقعی با فراز و نشیب هایی روبه‌رو بوده است. بنابراین روابط دو کشور نباید لحظه گرا، تبلیغاتی و رسانه ای باشد. در پایان این نشست «اسدالله اطهری»، پژوهشگر ارشد مرکز مطالعات خاورمیانه، انتخابات ژوئن 2023 و تاثیر آن بر جهت گیری های سیاست خارجی را محور سخنان خود قرار داد و بر این مساله پافشاری کرد که ترکیه و اردوغان به دنبال تخلیه وضعیت ژئوپلیتیک ایران هستند. وی در همین زمینه تاکید کرد: جایگاه و موقعیت ژئوپلیتیک ترکیه و افکار تهاجمی اردوغان، موجب تهاجمی شدن سیاست خارجی ترکیه شده است. این تغییرات در «ابعاد دیپلماتیک و نظامی» قابل مشاهده هستند. در «بعد نظامی» مداخله نظامی در جمهوری آذربایجان، عراق، لیبی، سوریه، اتیوپی و فروش پهپاد به اوکراین را شاهد هستیم. در «بعد دیپلماتیک» به جای مشکلات صفر با همسایگان در مدیترانه با یونان و قبرس به ویژه در زمینه پرونده انرژی مشکل پیدا کرد و در سطح منطقه با کویت، بحرین، مصر و عربستان گروه غیر‌رسمی کوارتت را تشکیل داده، فاکتور اسرائیل، ارمنستان و قره باغ، اروپا مسائل مربوط به حقوق بشر و عثمان کاوالا و بحران پناهجویان، متغیر آمریکا در اس -400 و اف -35 هرچند با جنگ اوکراین تغییراتی در روابط با آمریکا ایجاد شده و درباره اف -16 دیدگاه هایی وجود دارد که حضور ترکیه در آفریقا و مساله روابط با چین و روسیه را هم مطرح می‌کند. وی افزود: رفتار ترکیه، حرکت به سمت چین و روسیه نیست بلکه می‌خواهد در هر دو طرف جایگاهی داشته باشد. این نیازهای جدید، کارگزاران ترکیه را به سمت دیپلماسی تهاجمی سوق داده است که البته در این زمینه باید به این موضوع توجه داشت که ایران نیز نتوانسته از ظرفیت ها و موقعیت هایی که وجود داشته، استفاده کند و در همین چارچوب آنکارا تلاش کرده این موقعیت‌ها را به نفع خودش مصادره کند.

از دیدگاه اطهری، در حال حاضر ترکیه به دنبال هژمونی منطقه ای است. در همین چارچوب در عرصه‌های مختلف شاهد رقابت ترکیه با ایران هستیم و در برخی از حوزه‌ها این رقابت به تقابل منجر شده و این نگرانی وجود دارد تا به بازی با حاصل جمع صفر برسیم. اگرچه اظهارات مبنی بر اینکه طی سال‌های گذشته، «روابط دو‌جانبه ایران و ترکیه» با مشکلات ارضی و مرزی مواجه نبوده است قابل پذیرش نیست، زیرا در جنگ جهانی اول ترکیه اقداماتی در این زمینه داشته است؛ اما به این معنا نیست که در تاریخ متوقف شویم. از نکته‌های کلیدی سخنرانی اطهری می‌توان به تاثیر کردها بر انتخابات آتی ریاست‌جمهوری اشاره کرد که بر این اساس، در انتخابات سرنوشت‌ساز2023، علاوه بر موضوعات مطرح شده، «کردها» تعیین کننده ترین نقش را دارند اما با این حال احتمال پیروزی اردوغان بیش از سایرین است. اطهری ادامه داد: ترکیه کنونی برای ما بسیار خطرناک شده زیرا در همه جا به دنبال منافع خود با تقابل یا رقابت علیه منافع ایران است. ترکیه از تحریم ایران سود می برد و حتی تحریم‌های یکجانبه علیه ایران را اجرا می‌کند و شرکت های ترکیه نیز از این موقعیت علیه طرف ایرانی از ابزار تحریم در چانه‌زنی و قیمت ها استفاده می‌کنند.

موضوع مهم دیگر از نگاه اطهری، تهاجمی بودن سیاست خارجی ترکیه است که در همین چارچوب اگر دولت بخردانه عمل نکند، ترکیه همچنان موضوع تخلیه ظرفیت ژئوپلیتیک ایران را دنبال می‌کند. بنابراین اردوغان اقتدارگرا مورد تایید نیست و اردوغان 2002 تا 2011را ترجیح می دهم. اطهری در پایان تاکید کرد: اردوغان و حزب «عدالت و توسعه» به دنبال دموکراسی و نیز به دنبال آشتی اسلام و مدرنیته بودند، با مخالفان گفت‌وگو می‌کردند، با کردها سیاست گشایش داشتند و در بعد اقتصادی «شامگن» را مطرح می‌کردند؛ ولی اکنون سرکوب مخالفان را ترجیح می‌دهند، احزابی که به شکل دموکراتیک به قدرت رسیده اند، با آنان برخورد می‌شود و ترکیه به زندان روزنامه‌نگاران تبدیل شده است. با این شرایط ترجیح بر بازگشت ترکیه به سیاست «تنش صفر با همسایگان» است. توهم هژمونیک می‌تواند سرنوشت تلخی برای این کشور رقم بزند. در مجموع گذار از نظام پارلمانی به ریاستی به نحوی «گذار از ساختار» به «کارگزار» هم بوده و کارگزار یعنی اردوغان نقش مهمی در سیاست خارجی و روابط بین‌المللی ترکیه دارد.