از مجلات همجنسگرایان تا کتابهای ممنوعه / تنها یک کلیک فاصله مخاطب با دسترسی رایگان
سایت‌ها و کانال‌های تلگرامی متعددی در سایه غفلت مسئولان اقدام به عرصه ممنوعه‌ترین کتاب‌ها و محتواها به صورت رایگان به مخاطب می‌کنند، سایت‌هایی که برخی از آنها از ایران و برخی از نهادهای مجهول‌الهویه خارج از کشور حمایت می‌شوند.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، هفته گذشته انتشار کتاب یک نویسنده بدون دریافت مجوز در فضای مجازی به جنجالی در عرصه فرهنگ تبدیل شد، بارگذاری این کتاب توسط نویسنده در فضای مجازی اولین مورد از اینگونه اقدامات نبود و پیش از آن نیز نویسنده‌های دیگری که موفق به دریافت مجوز کتاب از وزارت ارشاد نشدند، اقدام به بارگذاری کتاب در فضای مجازی کرده بودند. اما آمارها در این گونه اقدامات که توسط نویسنده در فضای قانونی کشور انجام شود، اندک است.
پس از این اقدام، مسئولان فرهنگی کشور واکنش‌هایی داشتند و چنین اقدامی را از سوی فعالان عرصه فرهنگی غیرقانونی و خلاف عرف عنوان کردند که از جمله آنها یاسر احمدوند معاون فرهنگی وزارت ارشاد در توییتی نوشت، «انتشار کتاب بدون مجوز در هر شکل و بستری رفتاری غیرقانونی و غیرمتعهدانه است. با قانون‌شکنی برخورد خواهد شد.»
مصادیق این گونه قانون‌شکنی‌ها حداقل در حوزه کتاب طی سال‌های اخیر فراوان بوده است، به این دلیل که اساسا‌ً بازار کتاب در ایران بازاری متشنج، متزلزل و به شدت چند بعدی است. در این زمینه اصولا با یک بازار اصلی و قانونی نشر که چند سالی است وضعیت خوبی را تجربه نمی‌کند روبرو هستیم. ناشران از یک سو و کتابفروشان و توزیع‌کنندگان از سوی دیگر دغدغه‌های اقتصادی بی‌جوابی دارند که این بازار نتوانسته است، به آن پاسخ دهد.
از سوی دیگر سرانه مطالعه در ایران سرانه بالایی نیست و سالهاست که صحبت از فرهنگ‌سازی برای افزایش سرانه مطالعه و معرفی کتاب خوب به مخاطب مطرح است، تعداد پروانه های نشر صادر شده از رقم 25 هزار پروانه فزونی یافته و در این میان تنها حدود 3 تا 4 هزار ناشر فعالیت در بازار کتاب دارند و آنطور که آمارها نشان می‌دهد اکنون زیر هزار ناشر به صورت جدی فعالیت دارند، آمار نشر نیز حکایت از انتشار سالانه 100 هزار عنوان کتاب دارد.
هرچند نباید فراموش کنیم که اینها تنها آمار رسمی فعالیت در حوزه نشر ایران است و همانطور که قبلا اشاره شد برخی فعالیت‌های زیر زمینی نیز در این زمینه انجام می‌شود که آمار دقیقی از آنها در دست نیست. اما شواهد نشان می‌دهد که فعالیت درپستوهای بازار نشر بسیار فراتر از حوزه رسمی است و گردش مالی موجود در آن نیز کاملا قابل تامل است.
مدیرعامل خانه کتاب و ادبیات ایران آذرماه سال 1400، گردش مالی در صنعت کتاب و نشر کشور را مساوی با 6 هزار میلیارد تومان عنوان کرده است، درعین حال دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی چند روز پیش این رقم را معادل 9 هزار میلیارد تومان عنوان کرده است. با این حال شواهد حکایت از چند برابر بودن این رقم در حوزه غیررسمی و قاچاق کتاب دارند.
نکته جالب توجه اینجاست که نباید فراموش کنیم با تغییر سبک زندگی امروزی و ورود صفر و یک‌های مجازی به عادات روزانه ما موضوع نشر و مطالعه نیز زیر سایه این صفر و یک‌ها رنگ و بوی دیگری به خود گرفته تاجایی آنطور که دودوتا چهارتای محاسبات آماری در این زمینه نشان می‌دهد، بازار کتاب دیجیتال بیش از 10 درصد مصرف رسمی را به خود اختصاص داده‌است.
این درحالی است که همین آمارها بیانگر این نکته است که حدود 12 میلیون ایرانی مصرف‌کننده کتاب الکترونیک هستند و جالب است بدانیم از این میان تنها دو میلیون نفر از پلتفرم‌های رسمی فعال استفاده می‌کنند.
از سوی دیگر با بررسی دقیق‌تر بازار نشر دیجیتال و کتابهای صوتی و البته تقاضای شکل‌گرفته برای این بخش از بازار نشر به نظر می‌رسد که مصرف کتاب الکترونیک بسیار بیش از این آمار 10 درصد باشد؛ چرا که بازار کپی در کتابهای دیجیتال و صوتی داغ است و نمودار‌های زیر بیانگیر واقعیت این بخش از بازار نشر است.
* بر اساس آمار شرکت آلمانی استاتیستا از بازار نشر کتاب الکترونیک در ایران، حدود 12 میلیون نفر مصرف کننده کتاب در قالب الکترونیکی هستند.
* بازارهای موازی نشر مثل فیلم و موسیقی و بازی
* بر اساس آمار شرکت آلمانی استاتیستا از بازار نشر کتاب الکترونیک در ایران، گردش مالی بر مبنای دلار رسمی بانک مرکزی حدود 230 میلیارد تومان در سال است.
ناشران کتاب دیجیتال و الکترونیک چه مطالبه‌ای از نمایشگاه کتاب دارند؟پیچیدگی بازار صفر و یکی
به این ترتیب آنطور که نمودارها و اعداد ثبت شده روی آنها نشان می‌دهد، بازار چند وجهی نشر در کشورمان ابعاد تازه‌ای به خود گرفته که البته در برخی موارد نگرانی‌هایی را هم ایجاد کرده است، چون قبلا اشاره شد که فعالیت‌های زیرزمینی در این زمینه روند صعودی به خودگرفته و رصد و کنترل آن کاری بسیار دشوار به نظر می‌رسد.
از این رو باید بپذیریم که همانطور که به رشد بازار رسمی نشر افتخار می‌کنیم پدیده‌های شوم و نگران کننده‌ای هم مثل بازار زیرزمینی نشر در ایران نیز رشد کرده که باید برای آنها و پیچیدگی‌هایش برنامه‌ریزی کنیم. هرچند امروز به یک بحران تبدیل شده است، بحرانی که به نظر نمی‌رسد دولت‌ها چندان تلاشی برای رفع آن داشته باشند. قاچاق کتاب، کتاب‌سازی‌ها و انتشار بدون مجوز کتابهای ممنوعه بخش بزرگی از بازار زیرزمینی نشر در ایران است که بخشی از آنها در سایه ولنگاری دولت‌های مختلف در صدور مجوز نشر به بدنه اصلی نشر راه یافته و چند سالی است که با عنوان ناشران کتاب‌ساز و پخته‌خوار به فعالیت خود ادامه می‌دهند.
بهانه‌ای به نام نوستالژی
اما بازار زیرزمینی نشر به همین جا ختم نمی‌شود، چون شواهد نشان می‌دهد عرصه بازار کتاب و نشر به بهانه نوستالژی فرصتی برای سوء استفاده گروهی از ادبیات غنی و قابل توجه کشورمان باشد، که نقش شبکه‌های اجتماعی و عرضه‌کنندگان کتابهای صوتی، پی‌دی اف آنهم به صورت رایگان در آن کمرنگ نیست.
نکته جالب توجه اینجاست که در سایه بی‌توجهی برخی نهادهای مسئول و البته خلاءهای قانونی متناسب با جرایم اینچنینی که فرهنگ و تمدن ایران اسلامی را هدف‌گرفته؛ این مکاره بازار را تنها با یک کلیک آنهم به صورت رایگان در دسترس مخاطب قرار داده است.
یکی از این سایت‌ها، «آ. ب» - نام سایت مخفف شده است - که اتفاقاً خود را مرجع کتابهای صوتی و الکترونیکی معرفی کرده در این بخش فعالی قابل توجهی دارد. این سایت، تاکنون12 هزار و 385 کتاب را به صورت رایگان در دسترس مخاطبانش قرار داده که آمارهای ثبت شده روی خود پلتفرم نشان می‌دهد محتوای بارگزاری شده در این سایت 2 میلیون و 604 هزار و 267 بار دانلود شده‌اند.
در بخش کتابهای صوتی این سایت، 31 کتاب صوتی بارگذاری شده است، در بخش کتاب الکترونیک نیز 12 هزار و 385 کتاب در دسترس قرار گرفته بود که حالا با شکایت و نامه‌نگاری یکی از ناشران رسمی بازار کتاب صوتی در ایران نسبت به عرضه کتاب‌هایش در این سایت، این عدد به 11 هزار و 962 عنوان کتاب پی‌دی اف تقلیل یافته است.
بخشی از این کتاب‌ها پی‌دی اف کتابهای منتشر شده ناشران رسمی بازار نشر است، بخش دیگری اما کتابهای بدون مجوز، ممنوعه و غیرقانونی از آیات شیطانی گرفته تا رستاخیز مردگان و... نیز عرضه شده است، در این میان کتابهای جیبی و پاورقی‌های قبل از انقلاب نیز در موارد متعدد عرضه شده است.
در بخش مجلات اما وضعیت بغرنج‌تر است، انواع و اقسام مجلات ممنوعه در ایران که به صورت الکترونیکی و بدون مجوز منتشر می‌شوند، در این بخش در دسترس عموم قرار گرفته است. مجلاتی درباره تبلیغ دین مسیحیت، دعوت برای پیوستن به مسیحیت، مجلاتی درباره اقلیت‌های جنسی در ایران، همجنس‌گرایی، آزادی جنسی و... در این بخش عرضه شده‌اند.
مشخص نیست که این سایت در داخل ایران بارگذاری می‌شود یا در خارج از ایران، اما از آنجا که در بخش «حمایت از ما» درخواست حمایت مالی به دلار، مطرح شده و آمده است: «شما می‌توانید با حمایت مالی‌تان کمک کنید ما کتاب‌ها، مجلات و آثار بیشتری را بدون سانسور و حذفیات به زبان فارسی منتشر کنیم و بتوانیم همیشه کتاب‌ها را رایگان منتشر کنیم. با پرداخت پنج دلار یا بیشتر به دلخواه خود، پشتیبان ما شوید.» طبیعتاً هدایت اصلی این سایت از خارج از ایران است.
کانال‌های تلگرامی هم از وارد میدان شده‌اند
نمونه‌های بسیار دیگری از این عرضه‌ها در سرتاسر وب قابل مشاهده است، نمونه دیگر یک کانال تلگرامی با 700 هزار کاربر است. که خود را ناشر کتابهای ممنوعه معرفی کرده است، در این کانال نیز هم کتابهای پرفروش ناشران و هم کتابهای ممنوعه، کتاب‌هایی با موضوعات جنسی و کتابهای ضاله عرضه شده است. «حقیقت درباره محمد، بنیانگذار نامتسامح ترین دین جهان» از جمله کتابهای عرضه شده در این کانال است.
صدها هزار عنوان کانال و سایت دیگر در کنار پیج‌های متعدد خانم کتاب و آقای کتاب در اینستاگرام و... که به عرضه کتابهای ممنوعه، بدون سانسور و قاچاق می‌پردازند، از دیگر ابعاد عرضه غیرقانونی کتاب در ایران است. در یکی از این کانال‌ها با عنوان «مجله و انتشارات ن» با 470 هزار عضو رسما اعلام شده است اگر نویسنده‌ای تمایل به انتشار کتابش بدون مجوز داشته باشد، این ناشر بدون مجوز آن را منتشر خواهد کرد و در موارد متعدد کتابهای از نویسندگان منتشر شده است»
نکته جالب توجه اینجاست که از آنجایی که این کانال سفارش تبلیغات نیز می‌پذیرد و شماره حساب مشخصی برای پرداخت هزینه تبلیغات بنام فردی حقیقی وجود دارد، مسیر رسیدن به سرمنشا این کانال مشخص و قابل پیگیری است که اگر مسئولان قصد پیگیری داشته باشند، کار پیچیده‌ای برای آنها نیست.
اما سئوال کلیدی اینجاست که چه کسی باید این آشفته بازار زیرزمینی کتاب ایران را ساماندهی کند؟
علی‌محمدپور، دبیر میز کتاب دیجیتال مرکز ملی فضای مجازی در این زمینه به تسنیم می‌گوید: راه‌اندازی وب‌سایت ورد پرسی فروش فایل کتاب در ایران بیشتر از دو میلیون تومان هزینه ندارد، دانش و مهارت زیادی نیز لازم نیست، اما بی حد و مرز بودن این عرصه چه به لحاظ نظارت و چه به لحاظ فعالیت موجب شده تا خواهان بسیاری پیدا کند. برخی از این سایت‌ها تنها به عرصه نسخه‌های پی‌دی اف و کتابهای صوتی شده توسط موسسات رسمی و دارای مجوز می‌پردازند و بخشی دیگر به صورت زیرزمینی خود نیز اقدام به فعالیت کرده و کتاب را صوتی می‌کنند. خودشان نیز ترجمه می‌کنند. عمده فعالیت این سایت‌ها نیز حول کتابهای بدون سانسو و ممنوعه می‌چرخد.
وی ادامه می‌دهد: این سایت‌ها هیچ مجوزی برای فعالیت ندارند و عمده محتوایشان نیز غیرقانونی است، بنابراین طبیعتاً انتظار می‌رود وزارت ارشاد که وظیفه بازدارندگی در این عرصه دارد، این فعالیت غیرقانونی را رصد و بعد پیگیری کند. قبل از هر چیز لازم است که برای ممانعت از این فعالیت‌های زیرزمینی کارگروهی در وزارت ارشاد تشکیل شود، تا پیگیر این موضوعات باشد، معمولا شناسایی این سایت‌های غیرقانونی توسط بخش خصوصی که آثارشان توسط آنها به سرقت رفته است، به وزارت ارشاد منتقل می‌شود، اما کارگروهی برای پیگیری این موضوع در وزارت ارشاد وجود ندارد، از آنجایی که حجم کتابهای ممنوعه و محتوای غیرقانونی در این کانال‌ها و سایت ها بالاست دادستانی نیز می‌تواند پیگیر این موضوع شود. شاکی نیز می‌تواند عمومی و خصوصی باشد، طبیعتا برای ناشران شکایت از این همه سایت و کانال ممکن نیست، اما وزارت ارشاد می‌تواند شاکی عمومی باشد و نسبت به فیلتر این سایت‌ها و کانال‌ها اقدام کند.
محمدپور می‌گوید: به دلیل اینکه بسیاری از کتاب‌ها رایگان در اختیار مخاطب قرار می‌گیرد، نباید تصور شود که این یک اقدام عام‌المنفعه است، بسیاری از این کانال‌ها با اهداف سیاسی و بحث‌های تهاجم فرهنگی و.. فعالیت می‌کنند و بسیاری دیگر نیز با توجه به تعداد بالای کاربران خود از تبلیغات بهره می‌برند. در این بین نیز هستند افرادی که از روی ناآگاهی این اقدام را انجام می‌دهند.
دبیر میز کتاب دیجیتال مرکز ملی فضای مجازی با اشاره به سرمایه‌ای که موسسات و ناشران بازار اصلی برای فعالیت در حوزه تولید کتاب صرف می‌کنند، گفت: تنها یک ناشر برای تولید کتاب صوتی کلیدر، 2 میلیارد تومان هزینه کرده است، آن‌وقت یکی از این کانال‌ها به راحتی سرمایه این ناشر را بر باد می‌دهد. در چرخه تولید کتابهای صوتی افراد بسیاری دخیل هستند و سود می‌برند، از مولف و ناشر گرفته تا ناشر صوتی و صدا پیشه و... که با فعالیت‌های اینچنین ضرر آن به کل این چرخه وارد می‌شود.
به گفته محمدپور عامل بازدارنده نرم‌افزاری چندانی وجود ندارد، نرم‌افزارهای متعددی برای ضبط یک فایل صوتی با همان کیفیت در محیط نت وجود دارد، حتی بسیاری از سایت‌هایی که فروش قانونی انجام می‌دهند قفل‌گذاری نمی‌کنند و یا سطح قفل‌گذاری بسیار معمولی و پیش‌پا افتاده است،از آنجایی که قانون کاملی نیز وجود ندارد و یا پیچیدگی فرایند و آشنا نبودن دادگاه‌ها به این حوزه وجود دارد، ناشران راه چندانی به جایی نمی‌برند. از سوی دیگر چون آموزش لازم هم وجود ندارد، بسیاری فکر می‌کنند اگر فایلی در اختیار دارند، این فایل همه جوره متعلق به خودشان است و می‌توانند از آن هر استفاده‌ای بکنند.
مصوبه جدید هیئت نظارت برای کتاب دیجیتال و نشر الکترونیکیکبام و دوهوای کارگروهی
از سوی دیگر در حالی که محمدپور معتقد است کارگروهی در وزارت ارشاد برای رسیدگی به این موضوع وجود ندارد؛ یاسر احمدوند معاون فرهنگی ارشاد می‌گوید: کارگروه ساماندهی بازار کتاب در معاونت امور فرهنگی تشکیل شده و دستگاه‌های مختلفی در این کارگروه عضو هستند که بخشی از داخل وزارتخانه و صنف هم نمایندگانی حضور دارند تا مسائل مختلف بازار کتاب در این کارگروه ارزیابی شود تا آن‌هایی که نیاز به هماهنگی با بخش‌های خارج از وزارتخانه دارد با هماهنگی هم تصمیم‌گیری شود. یکی از مسائل مهم بازار کتاب؛ کنترل و مدیریت نحوه ارائه کتاب است؛ تلاش می‌کنیم از حوزه‌های مختلف استفاده کنیم تا کتاب به شکل غیرقانونی تکثیر و فروخته نشود؛ همچنین از تکثیر و فروش کتابهای غیرقانونی پیشگیری شود. احمدوند با بیان اینکه این مساله آسیبی است که صنعت نشر با آن مواجه است، عنوان می‌کند: کتابهای پُرفروش توسط برخی سودجویان، غیرقانونی هم در قالب فیزیکی و نسخه‌های الکترونیکی فروخته می‌شود، در این زمینه دستگاه‌های مختلف باید همکاری کنند تا این اتفاق نادرست اصلاح شود و درخیابان‌ها شاهد خرید و فروش این کتاب‌ها نباشیم.
وی همچنین تاکید کرد: با هماهنگی‌های انجام‌شده، امیدواریم این اتفاق رخ دهد؛ علاوه بر این ساماندهی فروش و عرضه کتاب در فضای مجازی؛ فروش فیزیکی و فروش فایل‌های الکترونیکی، کتابهای صوتی به شکل غیرقانونی نیز در این کارگروه بررسی می‌شود و امیدواریم در جلسات آتی به همه موضوعات رسیدگی کنیم و درباره آن تصمیم‌گیری شود. ساماندهی تولیدکنندگان کتاب در کشور تقریباً به نحو درخوری انجام شده است؛ در این میان ساماندهی فروشندگان و عرضه‌کنندگان، نظام و قاعده درستی ندارد، کتاب‌فروشی‌های رسمی و مجاز مشخص هستند اما غیر از آنها برخی افراد هم، غیررسمی و غیرمجاز کتاب می‌فروشند.
به‌هرحال جامعه بزرگ نشر امیدوار است همانطور که معاون وزیر ارشاد تاکید کرده بازار نشر ساماندهی مناسبی به خود گیرد که علاوه بر فضای فیزیکی موضوع صفر و یک‌های مجازی نیز در آن دیده شده باشد. اما لازم است مدنظر داشته باشیم که ساماندهی بازار فرهنگی حداقل در حوزه کتاب می‌تواند بسیاری از تعارض‌های موجود که منجر به حذف فعالان رسمی و باسابقه در این بازار می‌شود را از بین برده و بازاری شفاف و قابل اعتماد برای فعالیت شناسنامه‌دارهای عرصه نشر کشورمان ایجاد کند.
به‌این ترتیب این انتظار وجود دارد که وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی در صدر و معاونت فرهنگی هم در ادامه با تصویب قوانین داخلی - منظور آئین‌نامه‌ها - و هم با پیشبرد لایحه مالکیت فکری در مجلس در این زمینه پررنگ‌تر وارد شوند. چون نباید فراموش کنیم که در این زمینه تنها صحبت از اقتصاد بازار نشر کرده‌ایم بلکه موضوع فرهنگ و اثرگذاری فرهنگی در لایه‌های مختلف جامعه در این میان مهمتر است و بی‌تفاوتی به این بازار قطعاً نتایج غیرقابل جبرانی را در عرصه فرهنگ به بار خواهد آورد.
البته جای تردید نیست که مطالبه از بدنه دولت در این زمینه یکی از گام‌های اساسی است اما واقعیت امر اینجاست که نهادهای صنفی و اتحادیه‌های مرتبط در واقع می‌توانند بازوی اجرایی دقیق قوانین و البته راهنمای تدوین قوانین اصولی و متناسب با میدان و عرصه فرهنگی کشورمان در حوزه نشر باشند و این مهم با خروج از انفعال و پیگیری‌های حقوقی میسر خواهد شد.
