اعلامیه جهانی حقوق بشر؛ دستاوردی بالاتر از برترین فناوری‌ها / 10 نکته

عصر ایران؛ مهرداد خدیر - دهم دسامبر، به عنوان روز «اعلامیه جهانی حقوق بشر» نام‌گذاری شده و امروز 19 آذر یا 10 دسامبر است. اعلامیه‌ای که در واقع یک پیمان بین‌المللی است و در دهم دسامبر 1948 و پس از پایان جنگ جهانگیر دوم در مجمع عمومی سازمان ملل متحد در پاریس به تصویب رسید.

اعلامیه‌ای کوتاه و در 30 ماده که حقوق بنیادینی را که تمامی انسان‌ها در هر کشوری باید از آن برخوردار باشند مشخص کرده است. در سال 1966 مجمع عمومی سازمان ملل، دو لایحه جزئی‌تر را به تصویب رساند و در سال 1976 پس از تأیید لایحه جهانی حقوق بشر به «حقوق بین‌الملل» تبدیل شد. اصطلاح «حقوق بشر» یکی از مهم‌ترین دستاوردهای انسان از بدو تاریخ انسانی است. زیرا منظور، «حقوق بشر بما هو بشر» است یعنی به اعتبار بشر بودن او و فارغ از دین و رنگ و نژاد و زبان. حال آن که تقسیم‌بندی‌ها در طول تاریخ همواره بر اساس دین و مذهب و رنگ و جغرافیا و سرزمین بوده است. نه که حالا نیست. هنوز هم هست اما بشر بما هو بشر به مثابه ارزش مدرن معرفی شده است. اعلامیه جهانی حقوق بشر، «آرمانی» هم باشد خیالی و انتزاعی و غیر قابل اجرا نیست کما این که در قوانین اساسی چند دهه اخیر بیشتر کشورها نقش آن را می‌بینیم. در این که شماری از مدعیان آن خود ناقض آن هستند البته تردیدی نیست و نمونه حی و حاضر که ما ایرانیان را دچار مشکل کرده همین تحریم‌هاست اما هیچ یک از اینها نفی کننده اهمیت این متن نیست و وقتی کشوری آن را امضا می کند تعهدآور است. نهایت این است که با حق تحفظ امضا می‌شود و مثلا بر سر یکی دو بند حرف دارد اما اصل تعهد باقی است. این واقعیت مهم است که پیشرفت های بشر تنها در ساخت ابزارهای تازه نیست. جهان مدرن با تفاوت نوع نگاه به انسان، مدرن شده نه این که این اتفاق تنها با استفاده از هواپیما و اتومبیل و موبایل رخ داده باشد.

درباره حقوق بشر و 19 آذر 10 نکته را می توان یادآور شد: 1. در سال 1357 روز 19 آذر با تاسوعای حسینی مقارن شد و راه‌پیمایی بزرگ در این روز و فردای آن تلفیقی از شعارهای مذهبی و ملی و فعالیت تبلیغی «کمیته ایرانی دفاع از حقوق بشر» شد که پس از گشایش نسبی فضای سیاسی به خاطر روی کار آمدن جیمی کارتر در آمریکا در کانون توجه رسانه‌های خارجی قرار گرفته بودند. نهادی که 16 آذر 1356 با ارسال نامه ای به دبیر کل سازمان ملل اعلام موجودیت کرده بود.

در آذر 1357 و در گرماگرم انقلاب، آیت الله طالقانی که تازه از زندان آزاد شده بود در اطلاعیه خود برای دعوت مردم به راهپیمایی در روز تاسوعا نوشت:" اینجانب روز یکشنبه - تاسوعا - که با روز اعلامیه جهانی حقوق بشر مصادف است از ساعت 9 با معرفت و آگاهی از تمام جوانب امر، این راه پیمایی را از خانه ام آغاز می کنم."

در ماده 4 قطعنامه 17 ماده‌ای هم آمده است: «تقارن این روز بزرگ مذهبی را با سالروز اعلامیه جهانی حقوق بشر غنیمت دانسته اعلام می‌داریم تأمین حقوق فطری و طبیعی بشر از اساسی‌ترین هدف‌های جنبش ماست و البته اسلام، خود مبتکر رسمی و حقیقی خقوق بشر بوده است.» می‌توان حدس زد قطعنامه به گونه‌ای تنظیم شده که هم نظر نیروهای ملی با تأکید بر حقوق بشر را تأمین کند و هم نیروهای مذهبی را اما همین که در قطعنامه رسمی به حقوق بشر اشاره شده قابل یادآوری و تأمل است.

2. یکی از استدلالات مهم و اساسی امام خمینی در بدو ورود به تهران در 12 بهمن 1357 و در دو سخنرانی فرودگاه مهرآباد و بهشت زهرا این بود که «سلطنت، خلاف حقوق بشر است.» جمله ای که بالای تیتر مشهور «امام آمد» نقش بست. بر این پایه که یکی از اصول حقوق بشر، حق تعیین سرنوشت است و سلطنت چون برای نسل های بعد تعیین تکلیف می کند با حقوق بشر سازگار نیست. 3. با این که متون دینی در ادیان و مذاهب مختلف عالبا با باورداران خود سخن می‌گویند و آدمیان را تفکیک می کنند، اما آیه‌ای در قرآن کریم مورد استناد روشنفکران مسلمان قرار می گیرد تا نشان دهند از سنت دینی هم می توان حقوق بشر را استخراج کرد و آن «و کرمنا بنی‌آدم» است: "و ما کرامت دادیم بنی آدم را". بنی‌آدم هم یعنی تمام ابنای بشر نه فقط مؤمنان و مسلمانان و در یک متن مقدس بسار قابل توجه است. مرحوم آیت‌الله منتظری شاید نخستین مرجع تشیع باشد که برای انطباق مفاهیم مدرن حقوق بشری با این آیه کوشیده در حالی که به سنت فقهی هم کاملا وفادار است. آیت‌الله محقق داماد نیز در این باره آثاری دارد اما نگاه فقهی و درون‌دینی به مقوله حقوق بشر کاری تازه است. 4. هر چند بحث حق و تکلیف به کتب درسی راه یافته (اگر چه بعید نیست در آینده بخش حقوق آن کم رنگ شود) اما جای خالی عین 30 ماده اعلامیه جهانی حقوق بشر در کتب درسی احساس می‌شود. اگر اعلامیه‌ای را امضا کرده‌ایم یا قبلا امضا شده و هم چنان به آن متعهدیم تبلیغ و معرفی آن اجتناب ناپذیر است. 5. اعلامیه جهانی حقوق بشر یک متر و معیار برای ارزیابی حکومت هاست و می توان گفتارها و رفتارها را با آن محک زد. اگر مقصد را بدانیم فاصله ما مشخص می شود. مثلا وقتی راهی شمال کشور هستیم در کیلومتر 100 می دانیم 200 کیلومتر فاصله داریم. چرا؟ چون می دانیم مقصد در 300 کیلومتری است. در اینجا هم اگر 30 ماده مدام جلوی چشم باشد فاصله را حس می کنیم و برای رسیدن به آن تلاش خواهیم کرد. 6. در تبلیغات رسمی بسیار گفته می شود که فلان کشورها بیشتر نقض می کنند. این گزاره درست است. اما از دولت ها سخن نمی گوییم. از یک دستاورد بشری به نام اعلامیه جهانی حقوق بشر سخن می گوییم. این اعلامیه حاصل قرن ها تجربه بشری است و نباید بر اساس عملکرد دولت های مدعی ارزیابی شود و اتفاقا خود آنها را می توان با آن محک زد و با این زبان بین‌المللی سخن گفت. چرا امام می‌گفت سلطنت، خلاف حقوق بشر است؟ چون این زبان را دنیا بهتر می‌فهمید. 7. در کتاب «شرح اسم» که به زندگی‌نامه آیت‌الله خامنه‌ای اختصاص دارد به نامه‌ای اشاره شده که ایشان و 3 چهره دیگر در تبعید (آقایان محمد کاظم راشد یزدی، سید محمد علی موسوی و سید فخرالدین رحیمی خرم آبادی) روز 13 خرداد 1357 و در تبعید (ایرانشهر در سیستان و بلوچستان) در نامه‌ای به اعضای کمیته ایرانی دفاع از حقوق بشر تشکیل آن را به فال نیک گرفتند و موارد نقض حقوق بشر را با آنان در میان گذاشته و از زحمات آنان تشکر کرده و خواستار فعالیت آنان در مورد پرونده مشخص خودشان شده‌اند.

مخاطب این نامه «مسؤولان محترم کمیته ایرانی دفاع از حقوق بشر» اند و از تشکیل این کمیته به عنوان «موقعیت استثنایی و بی نظیری که به ابتکار عناصر شریف و شجاع و در فضای مختنق و گرفته ایران پدید آمده» یاد شده و در آن آورده اند: «یک نوبت در تاریخ 6 خرداد 57 و نوبت دیگر به عنوان اتمام حجت در تاریخ 11 خرداد 57 به عمل غیر منطقی و مخالف قانون اساسی و اعلامیه جهانی حقوق بشر که شهربانی محل (ایرانشهر) انجام داده اعترض کردیم و چون تغییری در عمل مسؤولان شهربانی مشاهده نشد آن کمیته محترم را در جریان امر قرار می دهیم.» منظور از عمل شهربانی نوع رفتار پست کنترل با مراجعان بوده است. همین اشاره نشان می دهد که موضوع حقوق بشر در جریان انقلاب ضد سلطنتی ایران تا چه اندازه مورد توجه بوده است. 8. نمی توان از اعلامیه جهانی حقوق بشر گفت و به منشور کورش هخامنشی اشاره نکرد. علایق باستان گرایانه ندارم و انکار نمی توان کرد که اغراق‌های صورت گرفته اما از 538 قبل از میلاد تا 1948 چند سال فاصله است؟ اگر اعلامیه جهانی حقوق بشر را نمی‌پسندیم، منشور کورش چگونه است؟

--------------------------------------------------------------------

بیشتر بخوانید:

-------------------------------------------------------------------------------------- 9. یکی از اخبار متفاوت این روزها حکمی است که یکی از قضات استان البرز در یکی از پرونده های اعتراضی صادر کرده و اعتراض را فعلی مدنی دانسته و به اصول برخاسته از حقوق بشر استناد کرده است. این حکم، بسیار مترقی است. در این حکم آمده است «اعتراض غیرمسلحانه به حکمرانی نامطلوب از مولفه های اساسی حدود آزادی مصرح در اصل بیست و هفتم قانون اساسی است»> هر چند اشاره مستقیمی به اعلامیه جهانی حقوق بشر نشده اما اعلامیه بر قانون اساسی تأثیر گذاشته و قانون اساسی بر این حکم. 10. هرگز نباید تصور کرد این امور فانتزی‌اند و تنها روی کاغذ. به رغم آن که جهان همچنان گرفتار جنگ و درگیری و خشونت است اما پیشرفت در زمینه حقوق بشر کم نیست. هر چه آگاهی در زمینه حقوق بشر افزایش یابد، زمینه بروز خشونت کم می‌شود. تاریخ، گواهی می‌دهد که این مسیر بر خلاف تصوری که به خاطر فراگیری رسانه‌ها داریم رو به حقوق بشر است. جان کلام این که بشر در تاریخ خود تجربه‌های فراوان از سر گذرانده و دستاوردهای بسیار داشته است اما اغراق نیست اگر گفته شود این گزاره که انسان بما هو انسان محترم است و کرامت دارد، دستاوردی کاملا مدرن است. قضیه فراتر از یک اعلامیه و نوشته ای روی کاغذ است.