افزایش قیمت کتاب؛ ذائقه مخاطب ایرانی را تغییر داد / دروازه‌ای برای ورود نشر سنتی ایران به دنیای جدید
تحولی که ظرف چند سال گذشته در نشر الکترونیک، تغییر ذائقه مخاطب و فعالان عرصه نشر سنتی ایران رخ داده، حکایت از آن دارد که این حوزه می‌تواند دریچه‌های جدیدی را پیش روی بازار نشر ایران بگشاید.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، افزایش قیمت کاغذ و ملزومات چاپ طی سال‌های گذشته سبب شده تا هزینه تمام شده برای چاپ هر کتاب به صورت ماهیانه افزایش پیدا کند. آمارهای منتشر شده نشان می‌دهد که قیمت کتاب حداقل در چند سال گذشته همواره صعودی بوده است؛ این موضوع علاوه بر تأثیرگذاری بر نرخ تمام شده برای چاپ هر کتاب، بر بخش‌های دیگر حوزه نشر نیز تأثیرگذار بوده است؛ از جمله میزان عرضه و تقاضا.
در شرایطی که یارانه‌های فرهنگی برای خرید و تهیه اقلامی چون کتاب همخوانی چندانی با میزان رشد قیمت کتاب ندارد، مخاطبان تلاش کرده‌اند تا این خلأ را با سنجیدن و امتحان کردن راه‌های جدید، پر کنند. شاید یکی از دلایلی که منجر به فروش خوب قاچاقچیان کتاب در بازار نشر ایران طی سال‌های گذشته شده، همین موضوع باشد.
اگر بخواهیم نگاهی به راه‌های قانونی‌تر برای تهیه کتاب در چنین شرایطی بیندازیم، باید از بستری با عنوان نشر الکترونیک یاد کنیم؛ بستری که برای بازار نشر ایران که عمدتاً به فعالیت سنتی خو کرده بود، فضایی جدید به شمار می‌آید. بررسی‌های انجام شده از سوی کارشناسان نشان می‌دهد که میزان علاقه ایرانی‌ها به استفاده از نشر الکترونیک، اعم از کتاب الکترونیک و کتاب صوتی، حداقل پس از شیوع کرونا و طی سال‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته است. در کنار این موضوع، باید از فرهنگسازی و ایجاد اطمینان خاطر به ناشران نیز یاد کنیم؛ ناشرانی که عموماً در فضای سنتی نشر ایران کمتر به بسترهای جدید و فناوری‌های نو اعتماد می‌کردند، امروزه خود متقاضی عرضه کالای خود در چنین فضاهایی هستند.
محسن نادری، مدیر نشر سماوا، با اشاره به تجربه این مجموعه طی سال‌های گذشته می‌گوید: مخاطب کتاب الکترویک و صوتی چه با در نظر گرفتن شیوع کرونا و چه بدون آن، رو به افزایش است. در واقع کرونا کمک کرد که این شیب افزایش چشم‌گیرتری داشته باشد و رشد بهتری را تجربه کند. بررسی مجموعه سماوا از میزان مخاطبان خود نشان می‌دهد که مثلاً در زمستان سال گذشته، حدود چهار هزار مخاطب جدید داشته است که این یک رقم فوق‌العاده‌ای است.
کتاب‌های درگوشی، سلیقه زنان خانه‌دار را تغییر داداو تغییر سبک زندگی را یکی از دلایل علاقه ایرانی‌ها به نشر الکترونیک می‌داند و اضافه می‌کند: از سوی دیگر، قیمت کتاب چاپی به صورتی شده که مخاطب ترجیح می‌دهد از طریق نشر الکترونیک که هزینه کمتری دارد، کتاب مورد علاقه خود را تهیه کند. در کنار آن، باید از فراهم آمدن فرصت بهتری برای مخاطبان نیز یاد کرد؛ در حال حاضر فعالان عرصه نشر الکترونیک مجموعه خوبی از محتوا را پوشش می‌دهند و تأمین محصول برای سلیقه‌های مختلف را در دستور کار خود قرار داده‌اند. سماوا عموماً کتاب‌هایی با موضوع انقلاب و دفاع مقدس را ارائه می‌دهد، اما ما فعالانی را داریم که در کنار داستان و رمان، کتاب‌های مربوط به روانشناسی، فلسفه و... را نیز عرضه می‌کنند که مخاطبان خود را نیز دارند.
مدیر نشر سماوا با بیان اینکه فعالان نشر الکترونیک توانسته‌اند با ذائقه‌سنجی مخاطب، بستر و بازار خوبی را برای علاقه‌مندان فراهم کنند، در پاسخ به این پرسش که آیا در کنار مخاطب و ناشر که تمایل به ورود به این حوزه را دارند، سیاست‌گذاران نیز این حوزه را به رسمیت شناخته‌اند یا خیر، می‌گوید: ارشاد یک زمینی به نام نمایشگاه کتاب دارد که سال‌هاست دارد برگزار می‌شود، میوه می‌دهد و طرفداران خود را نیز دارد. نمایشگاه کتاب یکی از مهمترین نمایشگاه‌هایی است که در کشور برگزار می‌شود. حالا قرار است در کنار ناشران چاپی، صنف جدیدی نیز وارد بازار شوند. واقعیت این است که هر چیزی که تازه وارد بازار می‌شود، خیلی سریع نیز به رسمیت شناخته نمی‌شود؛ باید حجم مخاطب به اندازه‌ای برسد که این اتفاق رخ دهد.
به گفته نادری؛ خود بازار گواه این است که مخاطب به دنبال چیست. همه این صدا را می‌شنوند، این اتفاق برای نشر الکترونیک نیز رخ می‌دهد، نیازی نیست که ما تلاش کنیم.
نشر الکترونیک در کنار تأمین کالای مورد نیاز مخاطب با قیمت مقرون به صرفه‌تر، فرصتی است برای ایجاد یک شبکه توزیع عادلانه در سطح کشور؛ موضوعی که همواره برای نشر ایران یک چالش به شمار می‌رود. تمرکز مراکز پخش در پایتخت و شهرهای بزرگ، سبب شده تا مناطق دوردست‌تر شانس دسترسی کمتری به کتاب مورد علاقه خود داشته باشند. مجموعه سماوا در این زمینه نیز به بررسی داده‌های مخاطبان خود پرداخته است. نادری در این رابطه می‌گوید: با پایشی که صورت گرفت، به نتایج جالبی برخوردیم. یکی از این نکات، گرایش و تمایل مخاطب به خرید کتاب الکترونیک به خاطر قیمت بالای کتاب چاپی بود. یکی از کارشناسان می‌گفت شاید خرید یک کتاب به قیمت 100 یا 70 هزار تومان برای کسی که در پایتخت زندگی می‌کند، خیلی زیاد نباشد، اما این رقم برای اقشار دیگر سنگین است. این در حالی است که همان کتاب به صورت صوتی 30 تا 40 هزار تومان عرضه می‌شود.
به گفته مدیر نشر سماوا؛ دومین نکته‌ای که در این بررسی جالب بود، دسترسی آسان به کتاب‌های الکترونیک و صوتی بود. این شرایط، به مخاطب این فرصت را می‌دهد که کتاب را در سریع‌ترین زمان ممکن در دست خود داشته باشد. در واقع دسترسی آسان، تب خرید کتاب را کاهش نمی‌دهد. گاهی ما دلمان می‌خواهد که یک کتاب را همان موقع که نیاز داریم، تهیه کنیم. تهیه کتاب چاپی در قیاس با کتاب الکترونیک در چنین شرایطی زمان‌برتر است.
نشر الکترونیک به نسبت تازه بودنش در بازار کتاب ایران، مشکلات و چالش‌هایی را نیز پیش روی خود دارد. دانلودهای غیرقانونی، نکته‌ای است که عموم فعالان این حوزه بر آن تأکید دارند. نادری در این‌باره به تسنیم می‌گوید: فرایند صوتی شدن یک کتاب خیلی سخت و پرزحمت است، اما همین کتاب به راحتی در یک کانال در شبکه‌های اجتماعی به صورت رایگان عرضه می‌شود. می‌توان یک کتاب صوتی را به راحتی دانلود کرد. پیگیری و شکایت نیز هزینه‌بردار است و انرژی زیادی می‌خواهد. همه ناشران کتاب‌های صوتی سال‌هاست که نسبت به این موضوع گلایه دارند.
نادری بخش دیگری از چالش‌های نشر الکترونیک را به عدم فرهنگسازی درست در این زمینه مرتبط می‌داند. او می‌گوید: گاه می‌بینیم که یک مخاطب، کتاب را با صدای خود در فضای مجازی منتشر کرده است. وقتی پیگیری می‌کنیم، از عواقب کارش اظهار بی‌اطلاعی می‌کند، یا می‌گوید این کتاب برای فلان نویسنده است، از او حلالیت می‌طلبم یا برخی دیگر نیز می‌گویند، این کتاب شهدا را معرفی می‌کند و شهدا برای همه مردم هستند.... دلایل مختلف است که همگی نشأت گرفته از این است که فرهنگسازی درستی در این زمینه صورت نگرفته است. این باید یک جایی حل شود. مخاطب نیز باید آگاه شود که با هر کتاب صوتی، یک حقی برای ناشر در نظر گرفته می‌شود و یک حقی برای نویسنده.
نامحرم‌های نشر ایران و چالش‌های پیش رو / ممیزی 3 دقیقه‌ای در صدها نسخه کتاب الکترونیکتازه بودن این حوزه برای بسیاری از جمله مسئولان، سبب شده تا مشکلات آن چندان مورد توجه قرار نگیرد و به گفته علی محمدپور، دبیر میز کتاب دیجیتال مرکز ملی فضای مجازی، چندان به رسمیت شناخته نشود؛ این در حالی است که عمده مصرف‌کنندگان این حوزه را گروه‌های سنی 25-35 سال تشکیل می‌دهند و بنا بر آمارهای ارائه شده، 12 میلیون کاربر در ایران از این بستر به صورت قانونی و غیرقانونی استفاده می‌کنند.
دبیر میز کتاب دیجیتال مرکز ملی فضای مجازی، «عدم وجود آموزش به مردم در حوزه مالکیت فکری و حفظ حقوق مؤلف و ناشر» نیز یکی از چالش‌های مهم این حوزه در ایران می‌داند و می‌گوید: ما در حوزه نشر الکترونیک از نظر فنی چالشی نداریم، اما به لحاظ آیین‌نامه‌ای و مسائل حقوقی با چالش‌های متعددی مواجه هستیم. در زنجیره ارزش کتاب هنوز برخی از مسائل ما حل نشده است.
او با بیان اینکه ارشاد هنوز آنقدر کتاب الکترونیک را به رسمیت نشناخته است، می‌افزاید: کتاب رسمی از نظر ارشاد، کتابی است که اعلام وصول شده و مُهر اعلام وصول را دریافت کرده باشد. در نشر الکترونیک هنوز این اتفاق رخ نداده است.
تحولی که ظرف چهار سال گذشته در نشر الکترونیک و تغییر ذائقه مخاطب و فعالان عرصه نشر سنتی ایران به این سمت رخ داده، حکایت از آن دارد که نشر الکترونیک می‌تواند دریچه‌های جدیدی را پیش روی بازار نشر ایران بگشاید. این موضوع را می‌توان از جهات مختلف به نفع اقتصاد نشر ایران تعریف کرد. بازاری که می‌تواند در کنار عرضه یک کالای فرهنگی در کمترین زمان ممکن با بهترین هزینه، یک بستر فعال برای عرضه محصولات فرهنگی به شمار آید، از سوی دیگر نیز می‌تواند با اشتغال‌زایی و افزایش عرضه عناوین، بستری نیز برای رشد اقتصاد نشر ایران در نظر گرفته شود؛ آن هم در شرایطی که نشر ایران با بروز مشکلات خرد و کلان طی سال‌های گذشته به صنعتی شکننده تبدیل شده که گاه با یارانه‌های دولتی به حیات خود ادامه داده است.
