الزامات رسیدن ایران به جمع 10 کشور برتر در حوزه "هوش مصنوعی" چیست؟/ چالش‌های اساسی "هوش مصنوعی" در کشور

به گزارش خبرنگار علمی خبرگزاری تسنیم؛ "هوش مصنوعی" به زبان ساده به توانمندی تفکری شبیه عملکرد مغز انسان و حتی بسیار پیشرفته‌تر گفته می‌شود که قادر به انجام محاسبات پیچیده و دقیق است.

هوش مصنوعی یک علم در حال پیشرفت و توسعه است که می‌تواند به تغییر تمامی کسب و کارها در سطح جهانی بپردازد؛ در آینده‌ای نزدیک، هوش مصنوعی بسیاری از کسب و کارهای سنتی را حذف کرده و کسب و کارهای جدید ایجاد می‌کند علاوه بر این به طور چشمگیری به بهبود انواع کسب و کار برای ارتقاء عملکرد و افزایش سودآوری می‌شود. دارندگان تمامی مشاغل لازم است با هوش مصنوعی آشنایی کافی داشته و بستر استفاده و ورود این تکنولوژی خارق‌العاده را در کسب و کار خود فراهم کنند.

با توجه به اهمیت و جایگاه "هوش مصنوعی" مقام معظم رهبری در سال 97 در این رابطه متذکر شدند:

"هر ملتی که امروز در زمینه این دانش‌های جدید - که حالا این علوم شناختی و فناوری‌های مرتبط با علوم شناختی چیزهای جدید دنیایند دیگر؛ مثلا بیست سی سال است که اینها وارد میدان دانش و علم و دانشگاه و پژوهشگاه شده‌اند - عقب بیفتد، سرنوشتش، سرنوشت آن ملت‌هایی است که در آغاز انقلاب صنعتی عقب افتادند و سرنوشتشان شد استعمارزدگی، شد زیر دست بودن، شد فقیر ماندن، شد ذلیل شدن. اگر ما امروز در زمینه‌ی علوم شناختی و فناوری‌های شناختی تلاش نکنیم، کار نکنیم، حرکت جدی نکنیم - چون دیگران دارند [کار] می‌کنند دیگر، با همه‌ی وجود دارند [تلاش] می‌کنند؛ امروز مثلا فرض کنید ایشان نشان دادند که در زمینه‌ی هوش مصنوعی مثلا ما چهاردهم هستیم در دنیا - اگر چنانچه یک ذره غفلت کنیم و خوابمان ببرد، بسرعت سقوط خواهیم کرد و پنجاه سال دیگر خواهیم شد پنجاهم، خواهیم شد صدم، یعنی دنیا از ما جلو می‌افتد و می‌رود. این نکته‌ی مهمی است و باید همه به این توجه کنند؛ هم شما دانشمندان و محققین و پژوهشگران باید به این توجه کنید یعنی شما دیگر شب و روز نباید بشناسید، هم مسئولین کشور و دولتی‌ها باید توجه کنند. اینکه بنده این همه روی مسئله‌ی علم تکیه میکنم، به خاطر این است. "

بررسی تشکیل ستاد هوش مصنوعی کشور در ستاد راهبری نقشه جامع علمی

بعد از این سخنان رهبری دکتر عاملی دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال 98 گفته بود: اخیرا شورای عالی انقلاب فرهنگی در ستاد راهبری نقشه جامع علمی کشور در حال بررسی برای تشکیل ستاد هوش مصنوعی در کشور است تا بتوانیم از ظرفیت‌های هوش مصنوعی استفاده کنیم. در کشاورزی هوش مصنوعی ظرفیت دارد جلوی هدر رفت آب را گرفته و در استفاده از بذر گیاهان کارآمدی داشته باشد. امروز نزدیک به 2 تریلیون دلار کسب و کار هوش مصنوعی در جهان داریم و با توجه به ظرفیت‌های توانمند کشور شایسته است که امروزه با استفاده از ظرفیت‌های هوش مصنوعی جلوتر از مرزهای دانش حرکت کرده در این زمینه به تقویت قابلیت‌های موجود اقدام کنیم.

اما این ضعف در حوزه هوش مصنوعی تا به امروز ادامه پیدا کرد تا جایی که مقام معظم رهبری در جلسه اخیر خود با نخبگان فرمودند:

"خب من در ذیل این مسئله‌محوری که عرض کردیم، اتفاقا بحث هوش مصنوعی را نوشته‌ام که امروز یکی از دوستان دربار‌ه آن صحبت کردند؛ من پیشنهاد می‌کنم یکی از مسائلی که مورد تکیه و توجه و تعمیق واقع می‌شود، مسئله هوش مصنوعی باشد که در اداره آینده دنیا نقش خواهد داشت؛ حالا یا در معاونت علمی رئیس‌جمهور یا در دانشگاه باید کاری کنیم که ما در دنیا حداقل در [بین] 10 کشور اول در مورد هوش مصنوعی قرار بگیریم که امروز نیستیم؛ امروز کشورهایی که درجه‌ی اول در مسئله هوش مصنوعی هستند، حالا غیر از آمریکا و چین و مانند اینها که در رده‌های بالا هستند، بعضی از کشورهای آسیایی هم هستند، بعضی کشورهای اروپایی هم هستند [اما] ما نیستیم؛ البته کشورهای آسیایی ظاهرا بیشتر هم هستند؛ در آن 10 رتبه اول، تعداد کشورهای آسیایی بیشتر است. باید کاری کنیم که حداقل به 10 کشور اول دنیا در این مسئله برسیم."

به همین بهانه نشستی را با حضور خانم "رزان چهاردولی" فعال و پژوهشگر در حوزه هوش مصنوعی و یکی از سخنرانان دیدار اخیر نخبگان با مقام معظم رهبری، برای بررسی وضعیت هوش مصنوعی در ایران و چالش‌های پیش‌روی آن برگزار کردیم که مشروح آن را از نظر می‌گذرانید:

تسنیم: در ابتدا بفرمایید که آیا تعریف مشخص و واحدی از "هوش مصنوعی" در دنیا وجود دارد؟

هوش مصنوعی به طور کلی شبیه‌سازی کردن هوش انسانی در تمامی زمینه‌ها است یعنی ما انتظار داریم که یک انسان چه تصمیماتی را اتخاذ کند؟ و سعی می‌کنیم این نوع تصمیم‌گیری و آن اطلاعاتی که پشت هر تصمیمی برای یک انسان اتفاق می‌افتد را به کامپیوتر آموزش بدهیم. شبیه‌سازی هوش انسانی باعث می‌شود که هوش مصنوعی مانند انسانی باشد که هر کاری می‌تواند انجام دهد، یک انسان می‌تواند پزشک، مهندس یا جامعه‌شناس باشد. در واقع علم هوش مصنوعی در تمامی حوزه‌ها از حوزه‌های علوم انسانی تا حوزه‌های فنی و مهندسی کاربرد دارد.

بزرگ‌ترین تفاوت هوش مصنوعی با هوش انسانی "سرعت" است یعنی با هوش مصنوعی کاری را که انسان در یک ساعت انجام می‌دهد را در چند ثانیه انجام می‌دهیم. با کمک هوش مصنوعی می‌توانیم انسان‌ها را که سطح پردازشی و هوش بالاتری را دارند در کارهای سطح بالاتری به کار بگیریم. در گذشته برای انجام یک تحقیق باید کتاب مطالعه می‌کردیم اما امروز به کمک هوش مصنوعی و کامپیوتر این مسئله بسیار راحت‌تر شده است و با جستجو در موتورهای جستجوگر، مطالب مورد نظر را پیدا می‌کنیم و این نشان می‌دهد که چقدر سرعت ما بالاتر رفته است.

در حوزه کامپیوتر، خوشبختانه این مشکل وجود ندارد که علم در دسترس نباشد یعنی آن علمی که یک دانشجوی آمریکایی یا کانادایی در این حوزه دسترسی دارد من هم در ایران به آن دسترسی دارم در حالی که در علوم دیگر یکسری ابزارها و ملزوماتی برای آنها نیاز است.

تسنیم: آیا ایران در حوزه هوش مصنوعی از دنیا عقب افتاده است؟

مقام معظم رهبری در جلسه اخبر خود با نخبگان کشوری اشاره کردند که در حوزه هوش مصنوعی باید جزو 10 کشور برتر در حوزه هوش مصنوعی باشیم و وقتی قرار است که در 10 سال آینده جزو 10 کشور دنیا باشیم معنایش این نیست که ما در این حوزه عقب هستیم. کشور ما در حوزه هوش مصنوعی اصلا عقب نیست و به خوبی نیز در این حوزه پیش می‌رویم و ان‌شاء‌الله که به افق ترسیمی مقام معظم رهبری نیز خواهیم رسید.

امروز در کشوری مثل کانادا بیش از 60 درصد بودجه علم و فناوری کشورشان در حوزه هوش مصنوعی صرف می‌شود چراکه علمی است که در تمامی حوزه‌ها کاربرد دارد و علم روز جهان است و اگر کشوری به دنبال آن نرود در این حوزه عقب خواهد افتاد.

ارگان‌ها و سازمان‌های کشوری امروز به عنوان یک ضرورت باید از هوش مصنوعی استفاده کنند. در این حوزه سندهای بالادستی بسیار زیاد است. به نظر من دوستانی که در این حوزه سررشته‌ای ندارند بهتر است به جای دخالت در آن، از آن استفاده کنند چراکه هوش مصنوعی این توانایی را به ما می‌دهد که بر روی همه مسائل نظارت درست و غیرسلیقه‌ای داشته باشیم. هوش مصنوعی باید در ارگان‌های ما استفاده شود نه اینکه آنها هوش مصنوعی را ایجاد کنند.

تسنیم: آیا در توسعه علم هوش مصنوعی در کشور با مشکل روبه‌رو هستیم؟

علم هوش مصنوعی یک چیز است و کاربرد هوش مصنوعی یک بحث مجزا و مفصل است یعنی اینکه توسعه این علم کار پژوهشگران است و کاربرد آن علم و استفاده از آن بستگی به باقی سازمان‌ها، ارگان‌ها و شرکت‌ها دارد. سخنان مقام معظم رهبری در دیدار نخبگانی درباره تولید علم هوش مصنوعی بوده است. امروز نخستین کشور در حوزه هوش مصنوعی آمریکا است و دومین کشور کانادا و در رتبه‌های بعد کشورهایی مثل چین و سنگاپور را مشاهده می‌کنیم که به شدت در این حوزه مشغول به کار هستند. امروز جایگاه ایران در حوزه هوش مصنوعی به صورت دقیق قابل مشاهده نیست و بیشتر رنکینگ رتبه‌بندی در میان 10 کشور برتر جهان است.

هوش مصنوعی یکسری مدل‌ها هستند که شبیه‌سازی انسان‌ها هستند؛ به عنوان مثال مدل تبدیل گفتار به نوشتار وجود دارد که در گوگل نیز مشاهده می‌کنید که شما صحبت می‌کنید و گفتار شما به صورت متن نوشته می‌شود. این مسئله در زبان انگلیسی بسیار قوی است علت این است که داده‌هایی که برای زبان انگلیسی جمع‌آوری شده بسیار زیاد است که فکر می‌کنم نزدیک به 3 هزار ساعت داده وجود دارد اما برای زبان فارسی ضعیف است چرا که داده‌های مربوط به زبان فارسی کم است البته این داده را مردم هم می‌توانند تولید کنند اما در داده‌هایی مثل داده‌های پزشکی، داده‌های امنیتی و داده‌های نفتی باید در اختیار صنعتگران و پژوهشگران قرار بگیرد که با توجه به آنها مدل‌های هوش مصنوعی آموزش داده شوند.

داده‌های پزشکی در همین مسئله کرونا در کشور آمریکا در دسترس عموم قرار گرفته است یعنی اینکه امروز چند نفر بیمار شده یا چه مقدار دارو مصرف کرده‌اند و هر دارو روی هر نفر چه جوابی داده است یا جواب پزشکی آن افراد چطور بوده است که این اطلاعات در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد. این داده‌ها در ایران بنا بر دلایل امنیتی یا هر دلیلی دیگری در اختیار پژوهشگران قرار نمی‌گیرد که این امر باعث می‌شود که ما اگر بخواهیم در این حوزه تولید علم نیز انجام بدهیم باید بر روی داده‌های آنها این کار را انجام دهیم و نهایتا زمانی که می‌خواهیم از آن مدل استفاده کنیم براساس مدل آنها، کار انجام می‌شود که این یکی از چالش‌های بزرگ تولید علم در کشور است. هوش مصنوعی دقیقا شبیه‌سازی نورون‌های مغز انسان است که اگر داده درستی به کسی که مدل را ایجاد می‌کند، ندهیم، به درستی کار نخواهد کرد.

تسنیم: راهکار عدم همکاری سازمان‌ها و ارگان‌های دولتی در زمینه رشد و توسعه هوش مصنوعی در کشور چیست؟

یکی از همکاران ما می‌گفت که وزارتخانه‌ای مثل وزارت بهداشت داده‌های خود را در اختیار ما قرار نمی‌دهد تا ما بر روی آن داده‌ها کار پژوهشی انجام دهیم. متاسفانه یکسری بروکراسی‌ها در کشور موجود است که کارها به یکدیگر پاس داده می‌شود و درنهایت به نتیجه‌ای نمی‌رسد. ما در شرکت خصوصی خودمان سرویس‌های جستجوگر و پیشنهادگر ارائه می‌کنیم که در هر نوع داده‌ای کمک می‌کند. ما این پروژه را به مجلس ارائه دادیم و گفتیم که در راستای کمک‌رسانی به مردم کارهایتان سریع‌تر انجام شود و نیروی انسانی کمتری نیز درگیر این کار شود اما مشاهده کردیم که خود دوستان مجلس شورای اسلامی این دغدغه را ندارند.

یک ترسی از هوش مصنوعی در عوام وجود دارد که فکر می‌کنند هوش مصنوعی یک مسئله بسیار وحشتناک است که قرار است همه اطلاعات آنها گرفته شود و حتی بعدا برای آنها دردسرساز شود! در واقع در حوزه هوش مصنوعی باید فرهنگ‌سازی انجام شود. هوش مصنوعی قرار نیست اطلاعات شما را گرفته و استفاده نادرست از آنها کند. ترسی که مردم از هوش مصنوعی دارند این است که زمانی که هوش مصنوعی علاقه مردم را می‌فهمد، احتمال دارد که از زندگی شخصی من نیز با خبر شود.

امروز مسئله امنیت مسئله حل‌شده‌ای است اگر این داده‌ها را ما به پژوهشگران خودمان ندهیم گوگل همه‌مدل این داده‌ها را از ما جمع می‌کند. یکی از مشکلات و چالش‌های بزرگ دیگر ما قانون مالکیت معنوی است که در کشور وجود ندارد. قبلا علم کامپیوتر به صورت فیزیکی بوده است و قانون مالکیت فیزیکی داشتیم اما قانون مالکیت معنوی نداریم در حالی که در کشورهای بزرگ دنیا این قانون وجود ندارد. تا زمانی که قانون مالکیت معنوی در کشور اجرا نشود هیچ‌کس داده خود را در اختیار دیگری قرار نخواهد داد. اگر روزی تحریم‌ها به صورت کامل برداشته شود بسیاری از اپلیکیشن‌های ایرانی باید جمع شوند چراکه قانون کپی‌رایت را رعایت نکرده‌اند و مشابه کار خارجی‌ها را انجام داده‌اند. در دیدار با مقام معظم رهبری نیز بسیار بر روی این مسئله تاکید کردم که اشتراک‌گذاری داده‌ها باید انجام شود.

تسنیم: اگر علم هوش مصنوعی توسعه پیدا کرده و در ساختارهای کشور نفوذ کند، چه خدماتی را می‌توانیم در بخشی که مردم منتفع بشوند، ارائه کنیم؟

هوش مصنوعی در حلقه میانی کاربرد دارد یعنی به صورت مستقیم به مردم مربوط نمی‌شود فرض کنید که بانک‌های ما در حین وام دادن بسیاری از کارهایشان به کامپیوتر سپرده شود اینکه کاربر مدارک خود را اسکن کرده و در کامپیوتر آپلود کند که در این صورت هوش مصنوعی قادر خواهد بود مدارک اسکن شده را بخواند. حتی هوش مصنوعی قادر خواهد بود عکسی را که مربوط به دست‌خط یک کاربر است را بخواند، بررسی کند یا پردازش زبان‌های طبیعی بر روی آن انجام دهد. هوش مصنوعی قطعا جلوی فساد را خواهد گرفت چراکه کامپیوتر سلیقه‌ای رفتار نخواهد کرد و به صورت صفر و یکی است.

یکی دیگر از صحبت‌های من در خدمت مقام معظم رهبری امنیت فضای مجازی و رابطه آن با هوش مصنوعی بود. امروز یکی ویدئو داریم که با هوش مصنوعی می‌توانیم تشخیص دهیم که این ویدئو آیا برای یک کودک مناسب است یا خیر. در سرویس اشتراک‌گذاری فیلم یوتیوب یکسری از فیلم‌ها را که قصد تماشای آنها را دارید از شما سوال می‌کند که آیا شما 18 سال سن دارید یا خیر و اگر به سن قانونی رسیده‌اید باید با ایمیل خودتان ورود کنید تا از این امر مطمئن شود. چند سال پیش در صدا و سیما یک سریالی پخش شد که یک نفر خودش را دار زد و بعد از آن یک بچه‌ای بعد از دیدن این صحنه، خودش را دار زد که خانواده وی بعدها از صدا و سیما شکایت کردند که چرا نگفتید که این فیلم مناسب کودکان نیست؟!

تسنیم: برای کاربردی کردن علم هوش مصنوعی چه باید کرد؟

یکی از مسائل مهم همان مسئله "فرهنگ‌سازی" است. اوایلی که خودپردازها وارد شدند یکسری از کارمندان بانک بیکار شدند. بعد از مدتی مشاهده کردند که خودپردازها نیز خراب می‌شوند و بعد از مدتی متوجه شدند که همان کارمندان بیکار شده خودپردازها را خراب می‌کردند. مسئله فرهنگ‌سازی در حوزه هوش مصنوعی بسیار مهم است و باید مورد توجه قرار بگیرد.

تسنیم: یک گزارشی درباره سیل مهاجرت متخصصان هوش مصنوعی دنیا به سمت کشورهای آمریکا و چین منتشر شده است، آیا این درباره متخصصان هوش مصنوعی در ایران نیز صدق می‌کند؟

سردمدار هوش مصنوعی در جهان کشور شرکت‌های "گوگل و فیسبوک" هستند که هر دو در آمریکا حضور دارند اینکه بسیاری از متخصصان هوش مصنوعی به سمت آمریکا بروند یک امر طبیعی است چرا که قدرت اصلی هوش مصنوعی در اختیار این دو شرکت بزرگ جهان است. از نظر بنده نیز ایرادی ندارد که متخصصان ایرانی به خارج رفته و علم را یاد گرفته و به کشور بیاورند و مقام معظم رهبری نیز به این موضوع اشاره کردند. با توجه به اینکه وضعیت اقتصادی کشور خوب نیست باید جذابیت‌های دیگری را برای نخبگان و متخصصان این حوزه درنظر بگیریم.

جمله معروفی وجود دارد که اگر می‌خواهید فرهنگ یک کشور را نابود کنید اول زبان آن را نابود کنید و امروز عمده رسانه‌های غربی تمام تلاش و همت خود را به کار گرفته‌اند که این زبان فارسی را از ما بگیرند. رشته خود من پردازش زبان‌های طبیعی است یعنی من متوجه شوم که این صحبت من راجب چه موضوعی است و چکیده آن چیست؟ اگر ما در هوش مصنوعی به سمت پردازش زبان فارسی نرویم کم کم زبان فارسی از یاد می‌رود چرا که امروز همه چیز دیجیتالی شده است و ویدئو شده است. امروز اگر به کشوری مثل کانادا سفر کنید کشورهایی مثل چین هیچ چیزی را انگلیسی جستجو نمی‌کنند و اصلا از گوگل استفاده نمی‌کنند و از موتورهای جستجوی چینی استفاده می‌کنند. سخنان مقام معظم رهبری نیز ناظر به همین موضوع است که کاری کنید که تا 50 سال آینده هر کسی که بخواهد علم روز را بیاموزد، مجبور شود زبان فارسی را یاد بگیرد.

گفت‌وگو از: علی‌اصغر اصولی هلان