امکان‌سنجی رسانه‌ای کردن «امر قدسی» در جاده‌های خاکی کربلا
در دومین نشست از سلسله نشست‌های اندیشه‌ورزی اندیشکده افرا امکان‌سنجی رسانه‌ای کردن «امر قدسی» در جاده‌های خاکی کربلا بررسی شد.
به گزارش گروه اجتماعی خبرگزاری تسنیم، در آخرین روز از مردادماه دومین نشست از سلسله نشست‌های اندیشه‌ورزی اندیشکده افرا با عنوان «امتداد امر قدسی در جاده‌های خاکی کربلا»، در پارک اندیشگاهی دانشگاه تهران برگزار شد.
در این نشست علی انتظاری، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی؛ سید محمود نجاتی حسینی، مدیر گروه دین انجمن انسان‌شناسی ایران و حامد قدیر، عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب به بحث و گفت‌وگو پرداختند.
محور گفت‌وگوی کارشناسان این نشست حول این سوال بود که «آیا امر قدسی امکان بازنمایی در رسانه را دارد یا خیر؟» در ادامه گزارشی از این نشست ارائه شده است.
در آغاز نشست نجاتی حسینی به برداشت‌های مختلف از امر قدسی اشاره کرد و گفت: ابتدا باید امر قدسی را تعریف کنیم و ببینیم امر قدسی چیست. در این زمینه برداشت‌های مختلفی از امر قدسی وجود دارد؛ برداشت اول، امر قدسی را یک امر هیبت‌آور می‌پندارد. برداشت دوم که در قالب نظریه دورکیم هم می‌توان آن را مطرح کرد امری است که انسان را به متافیزیک وصل می‌کند.
وی ادامه داد: اما اگر امر قدسی به عنوان یک امر اجتماعی تعریف شود امکان رسانه‌ای شدن آن وجود دارد. به عبارتی بخش ملموس امر قدسی مجموع باورهاست که می‌تواند رسانه‌ای شود. بنابراین تعریف ما از امر قدسی در بازنمایی کردن رسانه‌ای آن تاثیرگذار است. اما مشکل رسانه‌های دینی ما همین است که نمی‌توانند به خوبی و با زبان جدید به بازنمایی امر قدسی بپردازند. زیرا شکافی بین منبر و ممبر (مخاطب) وجود دارد.
در ادامه انتظاری با نگاهی تاریخی به بحث عنوان کرد: وجه رسانه‌ای دین همواره همراه دین بوده است. حتی خود خداوند هم در قالب قران به عنوان یک رسانه صحبت کرده است. نهضت عاشورا هم به خاطر یک پیام رسانه‌ای اتفاق افتاد و حرکت امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) بعد از واقعه عاشورا برای رساندن این پیام بود.
از نظر عضو هیئت علمی دانشگاه علامه، امر قدسی قابلیت رسانه‌ای شدن را دارد و باید پیوست رسانه‌ای داشته باشد. بنابراین پیوست رسانه‌ای پیوست دائمی امر رسانه‌ای است. اما باید توجه داشت که امر قدسی نمی‌تواند در حالت انزوایی اتفاق بیافتد و اتفاقا باید در ارتباط با دیگران روی بدهد به همین دلیل هم می‌توان رسانه‌ای کرد. اصلا اینکه بعد رسانه‌ای امر قدسی نادیده گرفته شود کار درستی نیست. کمااینکه مقام معظم رهبری هم در بیانات اخیر خود به اهمیت منبر اشاره داشتند و این نشان‌دهنده‌ی اهمیت جنبه رسانه‌ای امر قدسی است.
وی در بخش دیگری از سخنان خود یادآور شد: مهم است که امر قدسی از طریق چه رسانه‌ای بازنمایی می‌شود؛ به عنوان مثال تلویزیون در آغازگاه خود به عنوان یک تفریحگاه و تفرجگاه طراحی شده است. یعنی قالب تلویزیون یک قالب تفریحی است بنابراین بازنمایی امر قدسی در تلویزیون ممکن است با مقاومتی مواجه شود. پس اگر تصمیم پرفتیم در رسانه‌ای با چنین قالبی برای بازنمایی امر قدسی بپردازیم باید برداشت خود را از آن رسانه اصلاح کنیم. درغیر این صورت هر بازنمایی که در این رسانه اتفاق بیفتد دچار مقاومت می‌شود.
انتظاری اربعین را به عنوان یک ابررسانه معرفی کرد که باقی رسانه‌ها را در خود می‌بلعد. یعنی افراد با حضور مستقیم خود مهرورزی را از طرف میزبانان با تمام وجود احساس می‌کنند. همین امر پیاده‌روی را به عصای موسی تبدیل کرده که انگاره‌های رسانه‌های دیگر را در خود حل کند.
اما قدیری، معتقد بود که بازنمایی امر قدسی در رسانه امکان‌پذیر است اما اگر امر قدسی بخواهد در رسانه بازنمایی شود باید به صورت مکتوم بازنمایی شود و خیلی عیان و آشکار نباشد در حدی که فقط از کنار آن رد شویم. زیرا اگر این امر به صورت کامل بازنمایی شود به یک آبژه تبدیل شده و به امر زمینی تنزل خواهد یافت. به این ترتیب ایشان به این نتیجه رسید که اساسا بازنمایی امر قدسی به صورت کامل ممکن نیست زیرا بازنمایی رسانه‌ای حقیقت‌زدا و قداست‌زداست. و اصلا کار رسانه سرگرمی است.
وی افزود: پس تنها کاری که برای رسانه‌ای کردن امر قدسی می‌توان انجام داد این است که روایت کتومی را می‌توانیم اراه بدهیم. عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان از فیلم "روز واقعه" به عنوان شاهد مثال این امر یاد کردند که در آن روایت کتومی صورت می‌گیرد. به عاشورا نزدیک می‌شود اما وارد خود عاشورا نمی‌شود و از کنار آن رد می‌شود. این کار کتوم است و در نتیجه قداست زدا نیست.
نجاتی حسینی در تایید و تکمیل صحبت حسینی گفت: اربعین اگرچه خود یک پیام است اما نیازمند یک کانال و رسانه دارد تا با مواضع فنی بیان شود. یعنی با استفاده از مواضع فنی بر موانع موجود در رسانه‌ای کردن امر قدسی غلبه نماید و برخی از جنبه‌های امر مقدس را بازتاب بدهد. اگر امر قدسی خیلی متافیزیکی شود غیرقابل دست یافتن می‌شود. اگر خیلی هم زمینی شود قداستش را از دست می‌دهد. همین امر هم باعث می‌شود که کار با رسانه دینی خیلی راحت نباشد و گرفتن مخاطب برای یک رسانه‌ی دینی کار سختی است.
انتظاری در بخش دوم صحبت‌های خود از شکل‌گیری قطب جدیدی صحبت کرد و گفت: اینکه در جهان چند قطبی، قطب جدیدی در حال تولد است که این پیاده‌روی اربعین جنین قطب در حال تولد است. پس رسانه این قطب جدید و روابط آن هم با رسانه قطب هژمون متفاوت خواهد بود. در این قطب وحدت زمین و آسمان را داریم و دیگر خبری از تقابل زمین و آسمان نیست. این نگاه نقش رسانه در مورد موضوع اربعین را دوچندان می‌کند. و البته باید تلاش رسانه در بازنمایی مردمی بودن پیاده‌روی اربعین باشد که اتفاقا عموما این وجه در رسانه دیده نمی‌شود. در صورتی که مردم قدرتمندند. به جای اینکه خود حکومت وارد شود باید مردم را وارد عرصه کند و خود نقش تسهیلگری داشته باشد. رسانه هم باید این بخش را تسهیل کند و در مورد اینکه کجای کار پیاده‌روی نیازمند یاری مردم است اطلاع‌رسانی کند و نشان دهد که این کار مردمی است.
وی افزود: رسانه نباید عین مناسک را نشان بدهد بلکه باید نمادهای مناسک را طوری بازنمایی کند که مردم آن مناسک را بشناسند؛ همچنین رسانه باید مردم را از وجود تفاوت‌های فرهنگی بین شرکت‌کنندگان در مراسم اربعین مطلع کند و شرکت‌کنندگان را به فهم مشترکی از این امر رویداد برساند.
قدیری با طرح این موضوع که ما در عصری هستیم که دارای مختصاتی است، گفت: یعنی از یک طرف رسانه در تلاش برای حقیقت‌زدایی است و از طرف دیگر بعد سرگرمی دارد. در عین حال فعالیت در رسانه یک امر ضروری است. همین مارا بین دو ضرورت گرفتار کرده است. یک ضرورت قدسی‌زدایی و بعد سرگرمی داشتن رسانه و ضرورت انجام کار رسانه‌ای برای امر دینی و قدسی! پس باید به دنبال راه چاره‌ای گشت که در عین رسانه‌ای کردن امر قدسی دچار قدسی‌زدایی نشویم. که خوب برای رسیدن به این راه چاره باید اندیشید و راهکار ارائه کرد که در عین اینکه قداست زدایی اتفاق نمی‌افتد بخشی از حقیقت هم منکشف شود.
در پایان نجاتی حسینی حضور مخاطبین اربعین در شبکه‌های اجتماعی مهم و تاثیرگذار هستند، اما حضور رسانه‌ها در پیاده‌روی اربعین برای انکشاف و بازنمایی حقیقت آن ضروری است. آئیین پیاده‌روی هم مردمی است و هم حکومتی اما متاسفانه رسانه‌ها بیشتر بر جنبه‌ی حکومتی تمرکز کرده‌اند. این باعث می‌شود جنبه مردمی بودن در هیاهوی رسانه‌ای گم شود. حتی رسانه‌های شهروند خبرنگار هم بر جنبه حکومتی بودن رویداد اربعین بیشتر تمرکز کرده‌اند. رسانه‌ها برای دور شدن از قداست‌زدایی و قدس‌زایی بهتر است از بازخوانی و باز اندیشی استفاده کنند.
انتظاری در جمع‌بندی صحبت‌های خود توصیه کرد که رسانه‌ها به جای تمرکز بر جزئیات تلاش کنند تا فراروایتی را بازنمایی کنند مبنی بر اینکه در این پیاده‌روی اتفاقی می‌افتد که باید باشی تا بتوانی ان را درک کنی. این فضا، فضای سبک زندگی اسلامی است که متفاوت از سبک گردشگری است.
توصیه‌های مهم ستاد اربعین به زائرانقدیری نیز در پایان صحبت‌های خود گفت: "من مطمئن نیستم پدیده اربعین امر قدسی باشد. اینکه پیاده‌روی اربعین امری قدسی است یا خیر محل بحث و گفت‌وگو دارد."