انتقال آب خزر برای مهار ریزگرد گمیشان

به گزارش همشهری، تالاب گمیشان بین ایران و ترکمنستان قرار دارد و به‌گفته مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان گلستان، «تغییرات اقلیمی، پایین رفتن تراز دریای خزر، تغییر طبیعی مسیر گرگان‌رود در 100سال اخیر، برداشت‌های بی‌رویه از حوضه آبخیز اترک و صدالبته دست‌اندازی‌های انسان به حقابه این تالاب در بالادست جان این تالاب را به شماره انداخته است.» در این تالاب نیز همچون برخی دیگر از تالاب‌های کشور، تبدیل اراضی تالابی به زمین‌های کشاورزی، ورود فاضلاب‌های شهری، کشاورزی و صنعتی، برداشت مواد توربی از تالاب‌ها (تورب به توده متراکم خزه‌ها و گیاهانی می‌گویند که به‌طور ناقص تجزیه شده‌اند و به‌عنوان سوخت به‌کار می‌روند)، پرورش آبزیان، تغییر مسیر آبراهه‌ها، زهکشی‌اراضی بالادست و تغییرات ناشی از آن در خواص فیزیکی و شیمیایی آب، چرای بی‌رویه دام و تصرف غیرمجاز اراضی از جمله عوامل نابودی این اکوسیستم شده است. محمدرضا کنعانی مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان گلستان در گفت‌وگو با همشهری با اعلام اینکه گمیشان با مجموع دلایل ذکر شده عملا خشک شده است، می‌گوید: با شروع ریزگرد‌ها، به‌طور همزمان مطالعات تامین حقابه زیست‌محیطی و احیا و علاج بخشی از تالاب بین‌المللی گمیشان به مانند تالاب گرگان شروع شد. این مطالعات در ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب‌های کشور تأیید شد و برنامه‌هایی در 3محور 1- جلوگیری از خشک شدن بستر و افزایش شوری، 2- کاهش بار آلودگی تالاب و 3- تعیین حریم و بستر تالاب به‌منظور جلوگیری از تالاب‌خواری تدوین و اولویت‌بندی شد. در اولویت‌ترین بخش پروژه احیای تالاب گمیشان، پمپاژ آب از دریا به بستر تالاب است و مدیرکل محیط‌زیست استان گلستان می‌گوید: برای مرطوب کردن بستر بخش شمالی تالاب، ایستگاه پمپاژ تعبیه شده و قرار است 3مترمکعب در ثانیه آب را منتقل کند. هم‌اکنون آب کانال سرریز تالاب آلاگل که حقابه تالاب گمیشان را از حوضه اترک تامین می‌کند به خزر وارد می‌شود. قرار است این حقابه در اولویت‌های بالا به بخش‌های شمالی تالاب منتقل شود. حوضه آبریز اترک سیلابی است. در شرایط سیلاب تالاب‌های آلماگل، آجی‌گل و آلاگل آبگیری می‌شوند و در ادامه سرریز سد‌های بالادست، راهی گمیشان می‌شوند. محمدرضا کنعانی دراین‌باره می‌گوید: اگر بخواهیم از این حوضه، حقابه زیست‌محیطی گمیشان را مستقیم دریافت کنیم تنها راه این است که از «کانال سرریز آلاگل» آن را به قسمت‌های شمالی گمیشان منتقل کنیم. این مسیر به‌صورت طبیعی وجود دارد؛ یعنی تالاب‌های آلماگل و آجی‌گل و آلاگل در بالادست حوضه آبی اترک و گمیشان در انتهای آن به دریا قرار دارد، ولی باید این مسیر انتقال پایدار شود. قرار است با ساماندهی کانال موجود و ایجاد یک کانال انحرافی دیگر، آبی را که وارد دریا می‌شد به گمیشان برسانیم. تحویل حقابه به تالاب در اولویت امور است. تعیین حد بستر و حریم تالاب نیز قرار است توسط وزارت نیرو انجام شود و وزارت جهاد از چرای بی‌رویه در بستر تالاب جلوگیری کند. زهکش‌های منتهی به جنوب تالاب گمیشان از دیگر دلایل خشکیدگی این تالاب است. مدیرکل محیط‌زیست گلستان این نوید را داد که قرار است 5زهکش منتهی به اراضی تالابی بازسازی و حقابه مربوطه به گمیشان منتقل شود. علاوه بر این، کانالی که در دهه 70تالاب را به 2قسمت کاملا منفصل از هم شمالی و جنوبی تقسیم کرده برچیده خواهد شد. این دو بخش هیچ ارتباط هیدرولیکی و هیدرولوژیکی با هم ندارند. کانون‌های بحرانی فرسایش بادی در استان گلستان که منجر به پدیده گردوغبار می‌شود حدود 200هزار هکتار است. شدت غبارخیزی 3هزار هکتار از این مساحت بسیار زیاد است و در شهرستان گمیشان و اراضی تالابی قرار دارد. به‌گفته مدیرکل محیط‌زیست استان گلستان، هدف اصلی از پمپاژ آب مرطوب کردن این پهنه تالابی و مستعد غبار است. او می‌گوید: این اقدامات تا حدودی شرایط را بهتر می‌کند و صددرصد تضمینی نیست. باید بپذیریم که یا باید منطقه را رها کنیم یا با اقدامات عمدتا سازه‌ای و مهندسی شرایط را مدیریت کنیم. برنامه‌های میان‌مدتی که هم بودجه بیشتر و هم زمان بیشتری می‌طلبد شامل کاهش بار آلودگی منطقه است؛ مثل احداث سیستم تصفیه فاضلاب شهرستان گمیش‌تپه، شهرک صنعتی گمیشان و تصفیه مزارع مجتمع میگو. این مقام مسئول در مورد بودجه احیای تالاب گمیشان می‌گوید: بخشی از اعتبارات این پروژه‌ها در سفر ریاست‌جمهوری تعیین شده است و بخشی از پروژه‌ها مثل ساماندهی زهکش‌های کشاورزی جدا از برنامه‌های جاری در استان نیست و اساسا قرار بوده که جهادکشاورزی آن را اجرایی کند، ولی در همراهی و هماهنگی با برنامه احیای تالاب گمیشان، قرار است این آب به بستر تالاب وارد شود. در مثالی دیگر، توسعه مجتمع میگو جزو مصوبات ریاست‌جمهوری است، ولی رعایت الزامات محیط‌زیستی پیش‌شرط اجرایی شدن آن است؛ ضمن اینکه هم‌اکنون سیستم تصفیه فاضلاب بخشی از فاز یک این پروژه همزمان راه‌اندازی شده است و مجوز فعالیت آنها جدا از رعایت این الزامات نیست. به‌منظور حل مسائل زیست‌محیطی در احیای تالاب گمیشان این بار از ظرفیت دانشگاه‌های منابع طبیعی استان گلستان استفاده شده است؛ آنچنان که محمدرضا کنعانی می‌گوید قرار است میزان اثربخشی خرده پروژه‌های احیای تالاب دائما ارزیابی شود و هر جای کار که نتیجه مطلوب نبود، آن را تغییر دهند. ارزیاب و ناظر پروژه‌ها دانشگاه‌های استان هستند. این برنامه پویاست.