"بحران آب" تهدیدی که بیش از همیشه گریبان‌گیر کشور شده است

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم‌؛ دکتر علی بیت‌اللهی, عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به مناسبت روز جهانی آب در یادداشتی نوشت: مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 1992 روز 22 مارس (دو فروردین) را روز جهانی آب نامگذاری کرده است. شعار سال 2022 روز جهانی آب، (GROUNDWATER - MAKING THE INVISIBLE VISIBLE)، "آب‌های زیرزمینی، آشکارکردن آنچه که نهان است" انتخاب شده است. شعار امسال روز جهانی آب، برای ما که با بحران آب و کسری فزاینده مخازن آب های زیرزمینی مواجه هستیم و با افت مستمر سطح آب سفره های زیرزمینی پدیده "فرونشست زمین" را در گستره سرزمینی خود، تجربه می کنیم، بس مهم و شایان توجه ویژه است.

شعار امسال روز جهانی آب، شعار گویایی است؛ آب‌های زیرزمینی و وضعیت آن به‌وضوح آشکارکننده چگونگی مدیریت منابع آبی در کشور است و آب‌های زیرزمینی و کیفیت و کمیت و روند تغییرات آن، آشکارا، عیان‌کننده میزان توجه ما به حفظ محیط زیست است.

آب‌های زیرزمینی و وضعیت آن، گویای نحوه رعایت الگوی مصرف، میزان صرفه‌جویی و درجه اهمیت ما به این مایه حیات است. روند تغییرات کیفیت و کسری مخزن آب‌های زیرزمینی در کشور، آیینه تمام نمای پیروی ما از الگوی توسعه پایدار است و به‌طور کلی و در یک عبارت ساده که جامعه جهانی به آن توجه کرده است، آب‌های زیرزمینی، آشکار کردن آنچه که نهان است، هستند.

بر همگان آشکار شده است وضع آب در کشور بحرانی است و از نظر من این بحران در کشور ما از دیرباز شامل 4 حیطه عمده بوده است:

• کمیت آب
• کیفیت آب
• محیط زیست
• مدیریت و سیاست‌زدگی آبی

تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های ممتد، استفاده بی‌رویه منابع آبی سطحی، افت سطح آب‌های زیرزمینی، و کاهش حداقل 50 درصدی روان‌آب‌ها در کشور نسبت به متوسط دراز مدت آن (از حدود 80 میلیارد مترمکعب به حدود 45 میلیارد مترمکعب و کاهش بارش حدود 11 درصدی در همین دوره) و سیاسی کردن موضوع فنی و کارشناسی آب از جمله شاخص‌هایی است که "بحران آب " را در ایران زمین به‌وجود آورده است.

کاهش حجم آب‌های زیرزمینی کشور که از سال 1355 در کشور به‌طور محسوس شروع شده با گذشت 45 سال، میزان کسری آن به 135 کیلومترمکعب رسیده است. افت سطح آب در تمامی حوضه‌های آب‌ریز کشور محسوس و به تبع آن "فرونشست زمین" در تمامی استان‌های کشور در حال رخ دادن است. نسبت به سال 1355 و دهه 50، تعداد چاه‌های آب در ایران بیش از 17 برابر شده است و از 45 هزار حلقه به بیش از 800 هزار رسیده است.

با افت سطح آب‌های زیر زمینی، این آب‌ها از افق‌های عمقی پایین‌تر استحصال می‌شود, جایی که به‌دلیل شوری و ملحیت بالا، آب سنگین‌تر قرار دارد. چنین امری باعث شده است که EC (شوری) متوسط آب‌های زیرزمینی کشور در مدت 40 سال اخیر از 2300 میکروموس بر سانتیمتر به دو برابرمقدار متوسط قبلی خود یعنی به بیش از 4500 برسد.

تعداد دشت‌های ممنوعه و بحرانی از 22 دشت در سال 1345 به 405 دشت (270 دشت ممنوعه و 135 دشت ممنوعه بحرانی، گزارش شرکت مدیریت منابع آب فروردین 1398) در آخر سال 1397 رسیده است. پیش‌بینی می‌شود که برداشت سالانه 50 میلیارد متر مکعبی آب زیرزمینی که 89 درصد آن در کشاورزی است، تعداد دشت‌های ممنوعه و بحرانی در کشور را به‌طور مستمر بیشتر و شامل کلیه دشت‌های کشور کند.

اثرات کاهش منابع آبی سطحی و زیرزمینی در 45 سال گذشته، افت سطح آب زیرزمینی و فرونشست زمین، کم‌آبی و خشکی رود‌ها، افت کیفیت آب‌های زیرزمینی، افزایش هزینه استحصال آب، خشکی دریاچه‌ها و تالاب‌ها، بیابان‌زایی، فرسایش خاک، افزایش ریزگردها, بیکاری کشاورزان و کاهش قدرت خرید آن‌ها، مهاجرت به شهرها و توسعه حاشیه‌نشینی و بروز منازعات آبی بوده است.

با وجود اینکه بر اساس آمار و اطلاعات رسمی بخش آب کشور, کاهش بیش از 50 درصدی روان آب‌های کشور و 135 کیلومترمکعب کسری مخزن آب‌های زیرزمینی وضعیت آبی کشور را با بحران مواجه ساخته است، همچنان، مکان‌یابی صنایع آب در نواحی خشک و نیمه خشک کماکان اجرا می‌شود، کشت محصولات آب بر در استان های با مشکل کم آبی ادامه دارد و توسعه کشت گلخانه‌ای تنها بین 15 تا 20 درصد از مقدار مساحت پیش‌بینی شده تحقق پیدا کرده است.

روند مسلوب‌المنفعه کردن چاه‌های غیرمجاز به‌دلیل مشکلات اجرایی و حقوقی و اجتماعی آن کند بوده و کماکان به‌دلیل نیاز به آب شرب و در برخی مناطق دیگر حفر چاه، کف‌شکنی و نیز حفر چاه غیرمجاز انجام می‌شود. تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها در دشت‌هایی که امکان اجرایی کردن آن‌ها را داریم به‌طور محسوس عملیاتی نشده است.

بهره‌وری آب کماکان نازل و سیاست‌های مصرف آب در تولید انواع محصولات با بازدهی محصولات منطبق نیست. آب مجازی و اهمیت آن در کشور به‌طور شایسته مورد توجه قرار نگرفته و محصولات آب‌بر با هزینه کمتر از آب شیرین زیرزمینی مصرف شده به پای آن‌ها صادر می‌شود که باید میزان تقریبی پرتی 30 درصدی محصولات و هدر رفت منابع آب زیرزمینی بسیار بالا را نیز بر آن اضافه کرد.

شیوه‌های آبیاری هدر رفت آب، کشت محصولات آب‌بر، تبخیر بیش از 3 برابری نسبت به متوسط جهانی و بارندگی کمتر از یک سوم متوسط جهانی و فرونشست زمین در تمامی استان‌های کشور، همه و همه بیانگر شرایط سخت و سنگینی است که الزام اجرا برنامه سختگیرانه مدیریت منابع آب کشور را گوشزد می‌کنند.

دبیرخانه روز جهانی آب در سال 2022 نظر به اهمیت آب‌های زیرزمینی به عنوان مهمترین منابع آب‌های شیرین در دسترس بشر، در سایت خود چنین متنی را آورده است:

آب‌های زیرزمینی, عیان کردن نهان‌ها

آب‌های زیرزمینی نامرئی هستند، اما تأثیر آن در همه جا قابل مشاهده است.

دور از چشم، زیر پای ما، آب های زیرزمینی گنج پنهانی است که زندگی ما را غنی می‌کند.

تقریباً تمام آب‌های شیرین جهان را آب‌های زیرزمینی تشکیل می‌دهند.

با بدتر شدن تغییرات آب و هوایی، وضعیت آب‌های زیرزمینی بحرانی‌تر و بدتر می‌شوند.

ما باید برای مدیریت پایدار این منبع ارزشمند با یکدیگر همکاری کنیم.

آب‌های زیرزمینی ممکن است دور از چشم باشند، اما نباید دور از ذهن باشند.

"بحران آب" به آبخوان‌های کارستی کشور رسید!

حجم آب‌های زیرزمینی مصرف شده در 23 سال معادل 5 دریاچه ارومیه