بیم و هراس از زمزمه مصرف مازوت و تشدید آلودگی هوا در اصفهان
اصفهان - ایرنا - پایان آذرماه برای اصفهان روزهای آلوده‌ای بود. بارش‌های اخیر تا حدودی وضعیت آلودگی هوا را تعدیل کرد اما همچنان در نیمه نخست دی، بیم سایه آلودگی هوا برفراز این کلانشهر اصفهان وجود دارد؛ شرایطی که با زمزمه‌های فشار بر مصرف مازوت می‌تواند نگران‌کننده‌تر باشد.
مطابق با آخرین پیش‌بینی‌های هواشناسی، اصفهان در روزهای پیش رو با پایداری هوا و البته وارونگی دما روبه‌روست و در این شرایط با توجه با سردتر شدن هوا غلظت آلاینده‌ها افزایش خواهد داشت و باید همچنان شرایط آلودگی هوا را خارج از توانی که به لحاظ توپوگرافی و اقلیمی دارد، تحمل کند.
هواشناسی کشور در روزهای آینده، برای برخی کلان‌شهرها، کاهش دما به همراه بارش برف و باران را پیش‌بینی کرده است حالا با این دیدگاه که آلودگی هوا تعدیل خواهد شد، زمزمه‌هایی از فشار برای مصرف سوخت مازوت در نیروگاه‌ها شنیده شده است اما اصفهان تاکنون مقابل این خواسته‌ها مقاومت کرده است.
همه این‌ها در حالی است که هواشناسی پایداری هوا را برای اصفهان پیش‌بینی کرده است که با توجه به توپوگرافی این منطقه با افزایش غلظت آلاینده‌ها همراه خواهد بود. به زبان ساده‌تر، در این کلانشهر به دلیل شرایط خاص توپوگرافی‌که دارد، وزش باد چندانی نخواهد داشت و درنتیجه تخلیه آلاینده‌ها به‌سوی اتمسفر کمتر اتفاق خواهد افتاد و ازاین رو تمرکز آلاینده‌های منابع مختلف در سطح شهر افزایش می‌یابد.
مصرف مازوت با تولید گاز به‌شدت آلاینده اکسید گوگرد شرایط را برای آلودگی شهری که با واحدهای صنعتی تا شعاع 50 کیلومتر محاصره‌شده است و با جمعیت بالایی که مصرف خانگی‌اش در زمستان باید جوابگو باشد و حمل‌ونقل ناکارآمد، نگران‌کننده‌تر می‌کند. شهری که هوایش به حد اشباع و در برخی مواقع فوق اشباع رسیده و با ذرات معلق کوچک‌تر از 2.5 میکرون (pm2/5) و گازهای آلاینده‌ای چون اکسید نیتروژن به مرزهای خفگی رسیده است.
پاییز امسال در برخی نقاط کلانشهر اصفهان، شاخص کیفی هوا از عدد 200 هم گذشت و در روزهای پایانی آذرماه، با شاخص کیفی بالاتر از 150، به دلیل استمرار آلودگی هوا، آموزش مدارس غیرحضوری شد. آن‌طور که مقامات حفاظت محیط‌زیست استان گفته‌اند، سوخت مازوت در کار نبوده اما به دلیل فعالیت واحدهای صنعتی، صنفی و حمل‌ونقلی که یک کفه‌اش رو به صنعت سنگینی می‌کند و البته شرایط پایداری هوا و توپوگرافی‌ای که خاص منطقه است؛ غلظت آلاینده‌ها افزایش یافت و نفس شهر به شماره افتاد. حالا آن‌ها در این شرایط که اصفهان با این وضعیت توپوگرافی و آلودگی هوا دست‌وپنجه نرم می‌کند، از فشارها برای به‌کارگیری سوخت مازوت در برخی از صنایع ابراز نگرانی می‌کنند و چنین خواسته‌ای را نابجا می‌دانند.
کارشناسان معتقدند برخلاف تصور گاز هم یکی از آلاینده‌هایی است که بر اثر احتراق در دماهای بالا ترکیبات نیتروژنی تولید می‌کند و این ترکیبات نیتروژنی حاصل از فعالیت صنایع و موتورهای احتراقی خودروها در لایه‌های بالایی جو، بر اثر واکنش‌ها، ذرات معلق تولید می‌کند؛ آلاینده‌ای که عدد شاخص کیفی و آلودگی هوا را به‌شدت افزایش می‌دهد و اثرات سوء بر سلامتی شهروندان اصفهانی خواهد داشت. تعجب‌برانگیز اما اینکه در این شرایط اضطرار آلودگی هوای این کلانشهر، چگونه صحبت از مصرف مازوت در برخی صنایع اصفهان می‌شود؟! این سؤال را اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان در خروجی سایت رسمی‌اش قرار داده؛ سؤالی که ایرنا برای واکاوی آن، به شرایط دشوار آلودگی هوای اصفهان که بیم دامن زدن به آن وجود دارد، پرداخته است.
فشارها و مقاومت‌ها در برابر مصرف مازوت در اصفهان
دراین‌ارتباط رییس اداره امور آزمایشگاه‌های اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان به ایرنا گفت: سوخت مازوت با تولید بالای اکسید گوگردی که دارد در زمان مصرف به‌عنوان یک ماده بسیار آلوده‌کننده می‌تواند به‌شدت بر تشدید آلودگی هوای اصفهان تأثیرگذار باشد؛ باید گفت مازوت علاوه بر تولید ترکیبات نیتروژن دار یا گاز مونواکسید کربن که در هنگام سوزاندن گاز طبیعی هم تولید می‌شوند، به‌شدت روی میزان و غلظت ترکیبات گوگردی و ذرات معلق تأثیر خواهد داشت.
بابک صادقیان افزود: باوجود فشارهایی که تا این لحظه برای مصرف مازوت واردشده است اجازه مصرف این ماده سوختی را در شعاع 50 کیلومتر اصفهان در نیروگاه‌ها و صنایع نداده‌ایم. در نیمه دوم سال، ویژگی‌های اقلیمی اصفهان که شرایط این منطقه را نسبت به سایر کلان‌شهرها بغرنج‌تر می‌کند، با توجه به تمرکز منابع مختلف آلودگی به‌ویژه منابع ثابت، میزان آلودگی هوای این شهر نسبت به کلان‌شهرهای دیگر افزایش می‌یابد؛ چراکه میانگین سرعت باد و میزان بارش‌ها در اصفهان نسبت به سایر کلان‌شهرها کمتر است.
وی یادآور شد: بارگذاری‌ها و منابع آلوده‌کننده، تجمع جمعیت و ناوگان حمل‌ونقلی که بخشی از آن‌هم فرسوده و غیر استاندارد است در کنار منابع ثابت و واحدهای سنتی که فعالیت‌های غیراصولی دارند؛ همه دست‌به‌دست هم داده تا اصفهان شرایط خاصی را در نیمه دوم سال تجربه کند. علاوه بر این در نیمه دوم سال اولویت و دستور کار شرکت گاز این است که اول باید گاز مناطق مسکونی و بعد نیروگاه و در اولویت سوم، صنایع تأمین شود.
صادقیان تأکید کرد: درخواست مصرف سوخت مازوت در این شرایط قطع یقین به‌عنوان یک ماده بسیار آلوده‌کننده، می‌تواند شرایط را برای اصفهان سخت‌تر هم بکند.
رییس اداره امور آزمایشگاه‌های اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان خاطرنشان ساخت: حجم آلودگی که از منابع متحرک و ثابت، واحدهای صنعتی و نیروگاهی ایجاد می‌شود، در نیمه اول و دوم سال تغییر چندانی نمی‌کند؛ پس حجم آلودگی که از منابع مختلف به محیط تخلیه می‌شود، تغییری نمی‌کند، منتها به دلیل پایداری و عدم جابه‌جایی هوا، این توده‌های آلوده در سطح زمین انباشت و باعث بالا رفتن شاخص کیفی هوا می‌شوند.
وی گفت: در نیمه اول سال که تبادلات عمودی و افقی هوا بهتر است، آلودگی‌های منابع ثابت با توجه به دودکش‌هایی که دارند به مقدار بیشتری از محیط تخلیه می‌شود ولی در نیمه دوم سال که این تخلیه به‌خوبی نیمه اول سال اتفاق نمی‌افتد، با فرونشست آلاینده‌ها مواجه می‌شویم و اگر شدت سرما هم بیشتر شود، با وارونگی دما، تجمع غلظت آلاینده‌ها تشدید می‌شود.
وضعیتی که صادقیان به تشریح آن می‌پردازد، شرایطی است که با توجه به پایداری هوا در اصفهان متأثر از شرایط توپوگرافی این منطقه می‌تواند با امید برخی صنایع به مصرف مازوت و گرفتن چراغ سبز، دشوارتر هم بشود. اصفهان با بارندگی‌های آستانه زمستان نفسی تازه کرده است و حالا با فشار برخی صنایع برای مصرف مازوت روبروست.
در این پیوند صادقیان یادآور شد: زمانی که وارد نیمه دوم سال می‌شویم مصرف گاز در مراکز مسکونی زیاد می‌شود و آمار هم قابل‌توجه است، تا جایی که من اطلاع دارم اگر این ارقام بیشتر از 30 درصد نباشد، کمتر از این نخواهد بود و هرچه هوا هم سرد شود، مصرف گاز هم بالاتر می‌رود. گاز اگر با خام‌سوزی همراه شود با تولید گاز مونواکسید کربن می‌تواند به‌عنوان یک عامل آلاینده اضافه شود؛ در این میان مصرف مازوت می‌تواند با تولید اکسیدهای گوگرد شرایط را بغرنج‌تر کند اما تاکنون با همه فشارهایی که برای مصرف مازوت بوده، اجازه استفاده از این سوخت در 50شعاع کیلومتر اصفهان داده نشده است.
وی افزود: گاز طبیعی در واحدهای نیروگاهی در دماهای احتراقی بالا، میزان ترکیبات نیتروژنی بالایی تولید می‌کند که به همراه ترکیبات نیتروژنی تولیدشده در موتورهای احتراقی خودروها، می‌تواند در لایه‌های بالاتر اتمسفر تبدیل به فاز ذره‌ای شود و خودش را به‌صورت ذرات معلق کوچک نمایش بدهد.
به گفته صادقیان ذرات معلق تنها ذره منبع طبیعی یا به‌عنوان یک ماده آلاینده اولیه که از منابع مختلف، از خروجی اگزوزها تا خروجی نیروگاه‌ها و واحدهای صنعتی منتشر می‌شود، نیست و بعضی‌اوقات آلاینده‌های گازی چون اکسیدهای نیتروژن و اکسیدهای گوگرد می‌توانند تا اتمسفر در برابر تابش خورشید و فعل‌وانفعالات شیمیایی تبدیل به ذره شوند و آن ذره عامل ترکیبات خطرناک دیگر شود.
نیمه دوم سال، نوک پیکان آلودگی هوا رو به صنعت است
در این پیوند محسن سلیمانی مجری طرح سهم‌بندی و منشأ یابی ذرات معلق هوای شهر اصفهان نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا یادآور شد: از بین آلاینده‌های معیاری که بر اساس آن‌ها شاخص کیفیت هوا تعین می‌شود، ذرات معلق کوچک‌تر از 2.5 میکرون از همه مهم‌تر و اثر آن بر سلامتی نسبت به سایر آلاینده‌ها بسیار بیشتر است. درعین‌حال در کنار ذرات معلق، مجموعه‌ای از آلاینده‌هایی مانند اکسیدهای نیتروژن، اکسیدهای گوگرد، مونواکسید کربن و ترکیبات آلی فرار نیز جزو منابع آلاینده هوا هستند که به آن‌ها نیز باید توجه شود.
وی افزود: انتشار ذرات معلق و اکسیدهای گوگرد به‌صورت عمده از فعالیت‌های صنعتی ناشی می‌شود ولی این نکته بسیار مهم است که نقش و سهم این آلاینده‌ها در فصول و مناطق مختلف متفاوت است.
این عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان تأکید کرد: در فصول سرد سال که با وارونگی هوا (اینورژن) روبه‌رو هستیم، انباشت آلاینده‌ها در سطح زمین رخ می‌دهد و در این میان، سهم صنعت در آلودگی هوای شهر اصفهان، نقش خود را بیشتر نشان می‌دهد. در فصول گرم، انباشت این آلاینده‌ها در سطح زمین کمتر است و سهم یا نقش صنعت در آلودگی هوا، کمتر خودش را نشان می‌دهد.
وی همچنین تأکید کرد: از طرفی وجود کانون‌های طبیعی گردوغبار (که به ریز گرد موسوم است) در فصول گرم با توجه به خشک بودن سطح خاک، سرعت و جهت وزش باد یکی دیگر از منابع آلودگی ذرات معلق هوای شهر اصفهان است.
سلیمانی حمل‌ونقل و صنعت را در برخی شرایط به هم گره‌خورده و عجین دانست و افزود: تفکیک 2 بخش صنعت و حمل‌ونقل چندان درست نیست؛ بخشی از کامیون‌ها و خودروهای دیزلی و حتی اتوبوس‌ها که در انتشار ذرات معلق ناشی از منابع متحرک نقش قابل‌توجهی دارند با فعالیت‌های صنعتی در ارتباط هستند، این 2 بخش از هم تفکیک می‌شود ولی این باهم می‌توانند ارتباط داشته باشند و باید به این نکته توجه داشته باشیم.
وی افزود: نتایج سهم‌بندی و منشأ یابی ذرات معلق هوای شهر اصفهان نشان می‌دهد که در فصل سرد، عمده منابع تأثیرگذار در شهر اصفهان ازنظر ذرات معلق (pm2/5)T منابع صنعتی هستند و بعدازآن، منابع حمل‌ونقل قرار می‌گیرند؛ اما در فصول گرم، بخش حمل‌ونقل سهم بیشتری دارد.
به گفته سلیمانی، منابع تولیدکننده آجر سیمان، واحدهای ریخته‌گری و ذوب فلز، فعالیت‌های پتروشیمی و پالایشگاه، بیشترین اثرگذاری را در بخش صنعت دارند.
مجری طرح مطالعاتی سهم‌بندی و منشأ یابی ذرات معلق هوای شهر اصفهان، یادآور شد: وقتی صحبت از آلاینده‌های دیگر مثل اکسیدهای نیتروژن باشد، سهم بخش‌هایی مثل نیروگاه، حمل‌ونقل و بخش‌هایی که احتراق سوخت‌های فسیلی مثل گاز طبیعی دارند، پررنگ می‌شود؛ بنابراین بسته به اینکه از چه آلاینده‌ای صحبت می‌کنیم، سهم‌ها و اثرگذاری آن‌ها متفاوت خواهد بود.
به گفته سلیمانی، در اکثر زمان‌هایی از سال که مشکل آلودگی هوا در اصفهان زیاد است، آلاینده معیار و اصلی که بیشترین میزان شاخص کیفی هوا را نشان می‌دهد، pm2.5 است. اما به تأکید وی، در کنار ذرات معلق کوچک‌تر از2.5 میکرون (pm2/5)، آلاینده‌هایی چون اکسیدهای نیتروژن، مونواکسید کربن و اکسید گوگرد عوامل بعدی آلودگی هوای اصفهان هستند که نباید از آن‌ها غافل شد.
وی گفت: بخشی از انتشار اکسید گوگرد به دلیل سوخت‌های فسیلی سنگین مثل گازوییل و مازوت است که بستگی به کیفیت این سوخت ازنظر محتوایی گوگرد دارد، بخشی از انتشار این آلاینده هم به دلیل وجود گوگرد در مواد اولیه مورد استفاده واحدهای صنعتی مانند تولید فولاد و ذوب‌آهن است که این گوگرد به‌صورت اکسیدهای گوگرد در هوا منتشر می‌شود.
از نگاه کارشناسی سلیمانی، صنعت، نقش غالب را در انتشار ذرات معلق و اکسیدهای گوگرد دارند و حمل‌ونقل در تولید آلاینده‌هایی مثل مونواکسید کربن اکسیدهای نیتروژن، نقش غالب را به خود اختصاص می‌دهند.
آن‌طور که سلیمانی به ایرنا گفت، احتراق گاز در بخش‌های مختلف مثل نیروگاه، پالایشگاه و همچنین منابع خانگی در تولید آلاینده اکسید نیتروژن نقش زیادی دارد و به لحاظ تولید ذرات معلق، نقش واحدهای ذوب فلز و ریختگری پررنگ می‌شود.
وی همچنین در تشریح شرایط هوای آلوده اصفهان تأکید کرد: گاز طبیعی برخلاف اینکه سوخت پاک معرفی‌شده است، اکسیدهای نیتروژن و ذرات معلق آزاد می‌کند؛ شاید ذره معلقی که از این منابع آزاد می‌شود، بسیار ناچیز باشد اما وقتی حجم مصرف زیاد می‌شود، اثر خود را بیشتر نشان می‌دهد. احتراق گاز طبیعی از منابع مختلف به‌ویژه در پاییز و زمستان که شرایط وارونگی دمایی نیز وجود دارد، می‌تواند عامل اثرگذار بر انتشار آلاینده‌هایی مانند اکسیدهای نیتروژن و ذرات معلق هوای شهر اصفهان باشد.
سلیمانی تأکید کرد: با توجه به اینکه احتراق سوخت‌های سنگین مثل مازوت به انتشار ذرات معلق و نیز اکسیدهای گوگرد منجر می‌شود که مهم‌ترین آلاینده‌های هوای شهر اصفهان هستند، جلوگیری از مصرف آن‌ها باید در اولویت تصمیم‌گیری قرار گیرد تا از تشدید وضعیت کنونی آلودگی هوا که شرایط مناسبی هم ندارد جلوگیری شود.
مجری طرح مطالعاتی سهم‌بندی و منشأ یابی ذرات معلق هوای اصفهان همچنین افزود: باید توجه داشت که جلوگیری از تشدید آلودگی هوای شهر نباید تنها به این مورد محدود شود و جلوگیری از فعالیت منابع آلاینده و توسعه ناپایدار و بارگذاری بیش‌ازحد ظرفیت محیط زیستی شهر در بخش‌های مختلف باید مدنظر قرار گیرد.
توان اکولوژیک اصفهان را در نظر بگیرید
نوید حاجی بابایی معاون توسعه پیش‌بینی و تحقیقات اداره کل هواشناسی استان اصفهان نیز در گفت‌وگو با ایرنا یادآور شد: در پاییزی که پشت سر گذاشتیم و به ویژه در آذرماه، با شرایط کاهش سامانه‌های جوی مواجه شدیم و این کاهش سامانه‌های جوی به افزایش غلظت آلاینده‌ها به ویژه در ماه‌های آخر پاییز منجر شد.
وی افزود: در نقشه‌ها و الگوهای ما دیده می‌شود که در فصل زمستان، جو فعال‌تری و استمرار شرایط آلودگی را کمتر خواهیم داشت؛ نمی‌گوییم آلودگی هوا را نخواهیم داشت، بلکه باید گفت شرایط افزایش غلظت آلاینده ها را به صورت موقتی و کوتاه‌مدت و در ساعات اولیه صبح خواهیم داشت.
حاجی بابایی تاکید کرد: اصفهان در زمان حاضر باد چندانی ندارد و به طور عمده با یک جو تنبل مواجه و ورزش باد آرام است؛ شرایطی که از عمده‌ترین معضلات اصفهان در ماجرای آلودگی هوا به شمار می‌رود و موجب می‌شود آلاینده‌ها جابه جا نشود.
حاجی بابایی عمده آلودگی هوای اصفهان را به دلیل استقرار صنایع اطراف اصفهان و ترافیکی دانست که به دلیل بی‌بادی و جو پایدار اصفهان، تجمع آلاینده‌ها را منجر می‌شود.
وی گفت: جو اصفهان در پاییز و نیمه اول دی‌ماه، تنبل و بی‌خاصیت است؛ مانند جوی آبی که آن را ببندند و بعد از مدتی فاسد شود. در زمستان جو فعال‌تر است و ما امیدواریم آلودگی هوا تعدیل شود.
وی تاکید کرد: علاوه بر توپوگرافی منطقه، اقلیم شهر گرم و خشک و آسیب آن بالاتر است؛ ما درگیر سامانه‌های جوی به صورت مستمر نیستیم و ورزش باد به عنوان مهم‌ترین عامل، برای پاک‌کنندگی آلودگی هوا آرام است.
در این شرایط که کارشناسان و فعالان محیط زیست، اصفهان را خارج از توان اکولوژیک، در محاصره انواع آلاینده‌های هوا از منابع مختلف ثابت و متحرک با مولفه‌هایی چون صنعت، جمعیت و حمل و نقل می‌دانند و وضعیت را دشوار تفسیر می کنند، محققان مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشکده محیط زیست دانشگاه علوم پزشکی اصفهان معتقدند که 10 تا 15 درصد مرگ و میرها در این خطه ناشی از آلودگی هواست؛ در حالی که در همین شرایط شهر تا شعاع 50 کیلومتر قدرت خودپالایی ندارد، بارگذاری‌های جدید از جمله مصرف مازوت می‌تواند سلامت شهروندان اصفهان را بیشتر از پیش تحت تاثیر قرار دهد.
سمی که اصفهان تنفس می‌کند
یعقوب حاجی‌زاده دانش‌آموخته دکترای تخصصی کنترل آلودگی هوا و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان نیز در این ارتباط به ایرنا گفت: آلودگی اصفهان در برخی مواقع از تهران هم جلو می‌زند و این موجب شده است که آمارهای مرگ‌ومیر منسوب به آلودگی هوا زیاد شود.
بر اساس مطالعاتی که حاجی‌زاده و همکارانش در مرکز تحقیقات محیط‌زیست دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی انجام داده‌اند، حدود 12 تا 15 درصد مرگ‌ومیرها در اصفهان مربوط به آلودگی هواست.
وی دراین‌باره به ایرنا گفت: آلودگی هوا علاوه بر مشکلاتی که در محیط‌زیست ما ایجاد کرده است، برای سلامتی مردم هم مشکلات عدیده‌ای دارد؛ سرطان‌های ریه، شیوع بیماری‌های قلبی و عروقی، سکته‌های مغزی که همه به نحوی با آلودگی هوا ارتباط دارند.
حاجی‌زاده یادآور شد: متأسفانه در سال‌های اخیر انواع سرطان‌ها زیاد شده و آلودگی هوا در این امر سهیم است. آلودگی هوا جزو اولویت‌های اول سازمان بهداشت جهانی است که ما هم در اصفهان گریبان‌گیر آن هستیم.
وی افزود: آلودگی هوا باعث انواع بیماری‌های غیر واگیر، باعث شیوع توهم، اسکیزوفرنی، اوتیسم، زوال عقل، نقص ویتامین دی، پوکی استخوان‌ها در افراد حساس و مسن، کاهش تحمل روانی و پتانسیل کاری می‌شود.
حاجی‌زاده یادآور شد: انواع و اقسام آلاینده‌های هوا در اصفهان، 2 یا سه برابر حد استاندارد است؛ آلاینده‌هایی مثل اکسیدهای ازت، اکسیدهای گوگرد، ذرات معلق کمتر از 2.5 میکرون، فلزات سنگین، ترکیبات آلی فرار که همه و همه از منابع مختلف صنعتی، خودروها و خانه‌ها منتشر می‌شوند و سمی هستند که تنفس می‌کنیم.
آلودگی هوا یکی از چالش‌های اساسی کلانشهر اصفهان و شهرهای صنعتی اطراف آن است؛ بر اساس گزارش مرکز ملی تغییر هوا و اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست، اصفهان در بین سایرکلان‌شهر های ایران شامل تهران، مشهد، تبریز، کرج، اهواز، شیراز و اراک رتبه نخست آلودگی هوا را دارد.
10 درصد صنایع بزرگ کشور، 70 درصد از تولید آهن و فولاد کشور و بیش از 50 درصد تولید آجر کشور مربوط به اصفهان است. همچنین 70 درصد صنایع این خطه در شعاع 50 کیلومتری شهر متمرکزند که به‌دنبال آن موضوع مهاجرت، تمرکز جمعیت و توسعه حمل‌ونقل درون‌شهری و برون‌شهری با میانگین سنی بالا و فرسوده، استقرار واحدهای کارگاهی و صنفی باالقوه آلاینده در بافت شهری و سایر عوامل در کنار شرایط خاص اقلیمی و هواشناسی از علل اصلی آلودگی هوای این کلانشهر است. در زمان حاضر استان اصفهان حدود 10 هزار واحد صنعتی کوچک و بزرگ، 15 هزار واحد صنفی تولیدی، 70 شهرک و ناحیه صنعتی، 2 هزار واحد سنگ‌بری، 900 معدن فعال و 700 کوره آجرپزی دارد.
*س_برچسب‌ها_س* *س_پرونده خبری_س*
