تاثیر جنگ اقتصادی / تحریم ها چگونه اثر خود را می گذارد؟

همانطور که مشاهده می شود، تحریم ها از سوی اتحادیه اروپا، سالیان سال است که بر ایران اعمال شده و توانسته است تاثیر خود را به صورت نسبی بر روی فعالیت های اقتصادی ایران بگذارد.

تا همین اواخر، سیاستگذاران غربی اعتقاد جزمی به اثربخشی تحریم ها داشتند، به‌رغم این واقعیت که آنها آشکارا در اکثر کشورهایی که تحریم ها ر روی آنها اعمال شده بود، نتوانستند به نتایج سیاست مورد نظر خود دست یابند، به‌ویژه کوبا، ایران، عراق، سوریه، کره شمالی، ونزوئلا و روسیه. اما، مانند سنت آگوستین، که علیه تلاش برای درک عملکرد آسمان‌ها توصیه‌هایی مطرح می‌کرد، سیاستگذاران متعهد به سیاست تحریم احساس کردند که «لازم نیست ماهیت چیزها را بررسی کنند.»

اسفندیار باتمانقلیج، مدیر اجرایی بنیاد بورس و بازار در مطلبی برای اندیشکده «ریسپانسیل استیت کرفت» به بررسی کتاب «چگونه تحریم ها کار می کند: ایران و تاثیر جنگ اقتصادی» پرداخته است.

باتمانقلیج در این رابطه نوشت، توماس کوهن در کتاب مهم خود «انقلاب کوپرنیک» در سال 1957 می نویسد که «نوآوری نجومی» کوپرنیک با «کثرت» مشخص می‌شود که «فراتر از صلاحیت یک دانش‌پژوه است.» او گفت که مطالعه انقلاب کوپرنیکی «فرصتی ایده‌آل برای کشف اینکه چگونه و با چه تاثیری مفاهیم بسیاری از زمینه‌های مختلف در یک تار و پود فکری بافته می‌شوند» فراهم می‌کند. در کتاب «چگونه تحریم ها کار می کند: ایران و تاثیر جنگ اقتصادی» (انتشارات دانشگاه استنفورد) نوشته نرگس باجقلی، ولی نصر، جواد صالحی اصفهانی و علی واعظ، کثرت فکری مشابهی وجود دارد. مانند نجوم، مطالعه تحریم ها فراتر از صلاحیت یک دانش‌پژوه صرف است. این چهار نویسنده تخصص های مختلفی برای درک عملکرد تحریم ها به ارمغان می آورند. باجقلی جامعه‌شناس، نصر کارشناس علوم سیاسی، صالحی اصفهانی اقتصاددان و واعظ قبل از روی آوردن به مسائل امنیتی به عنوان فیزیکدان هسته ای آموزش دیده است.

مطالعات مربوط به اثربخشی سیاست های تحریمی بر طراحی سیاست متمرکز است - آیا این اقدامات یک‌جانبه یا چندجانبه هستند، آیا تحریم های اولیه هستند یا ثانویه، و چه بخش ها، نهادها یا اشخاصی را هدف قرار می دهند؟ در این بررسی ها، کشور تحریم کننده در مرکز نظام قرار می‌گیرد و به کشورهای تحریم شده در مدار خود نیرو وارد می کند. جنبه کوپرنیکی «تحریم ها چگونه کار می کنند» اصرار بر آن است که درک واقعی از اثربخشی تحریم ها نه از تحلیل سیاست ها، بلکه بیشتر از تحلیل جامعه و اقتصادی که بر آن تحمیل شده اند ناشی می‌شود. نویسندگان با تعیین هدف خود از کتاب، اعلام می کنند که «سیاستگذاران و صاحب‌نظران» که می پرسند «آیا تحریم ها کار می کنند؟» سوال اشتباهی می پرسند؛ این سوال به قدرت کشور تحریم کننده می پردازد و پاسخی واضح دارد. زمانی که کشوری با وسعت و قدرت اقتصادی ایالات متحده، تحریم های سختی را علیه کشوری اعمال می کند، مسلما این تحریم ها «کار می کنند»: تحریم ها اختلالات گسترده ای در زندگی روزمره شهروندان ایجاد می کند، فرهنگ سیاسی کشور مورد نظر را تحت‌تاثیر قرار می دهد و منتج به شوک در اقتصاد می‌شود.»

به عقیده نویسندگان، سوال بهتر این است که «آیا تحریم ها آن‌طور که «باید» عمل می کنند؟» این تحقیق «تغییرات رفتاری در حالت های هدف» را در مرکز مدل قرار می دهد. همچنین اجازه می دهد تا بررسی حساس تری در مورد اینکه چگونه تحریم ها ممکن است به مردم عادی آسیب برساند انجام گیرد؛ بینشی که بدون شک از طریق ارتباط شخصی نویسندگان با ایران ارائه شده است. تا همین اواخر، سیاستگذاران غربی اعتقاد جزمی به اثربخشی تحریم ها داشتند، به‌رغم این واقعیت که آنها آشکارا در اکثر کشورهایی که تحریم ها ر روی آنها اعمال شده بود، نتوانستند به نتایج سیاست مورد نظر خود دست یابند، به‌ویژه کوبا، ایران، عراق، سوریه، کره شمالی، ونزوئلا و روسیه. اما، مانند سنت آگوستین، که علیه تلاش برای درک عملکرد آسمان‌ها توصیه‌هایی مطرح می‌کرد، سیاستگذاران متعهد به سیاست تحریم احساس کردند که «لازم نیست ماهیت چیزها را بررسی کنند.» در سال 2018، دولت دونالد ترامپ به طور یکجانبه تحریم های «فشار حداکثری» را علیه ایران اعمال کرد و نگرانی های جدیدی را در مورد سوءاستفاده از تحریم ها ایجاد کرد.

اما حتی همان‌طور که بسیاری از دست اندرکاران سابق تحریم در مورد استفاده بیش از حد از اجبار اقتصادی هشدار دادند، واضح بود که تحریم ها ستون اصلی سیاست خارجی ایالات متحده باقی خواهند ماند. همان‌طور که دن درزنر مشاهده کرده است، دو دهه جنگ، رکود، قطبی سازی و اخیرا کووید، قدرت آمریکا را تضعیف کرده است. رؤسای جمهور ناامید ایالات متحده اکنون ابزارهای کمتری در اختیار دارند و به سرعت به سمت استفاده از ابزارهای آسان و در دسترس تحریم ها گام برمی دارند. به دلیل استفاده بی محابای دولت ترامپ از تحریم ها، که متحدان را ناامید و مخالفان را تحریک کرده بود، در سال 2021، دولت بایدن با هدف اطمینان از این که «تحریم های اقتصادی و مالی، ابزاری موثر برای امنیت ملی و سیاست خارجی ایالات متحده در حال حاضر و در آینده باقی می مانند، بازنگری بین سازمانی در سیاست های تحریمی خود انجام داد.» این بررسی گام هایی را برای «مدرن سازی تحریم ها» از جمله حصول اطمینان از اینکه سیاست تحریم ها از طریق «تحلیل های اقتصادی دقیق، تخصص فنی و اطلاعاتی برای اطمینان از اینکه ابزار مناسبی در زرادخانه امنیت ملی ما برای تعقیب هدف شناسایی شده هستند» مشخص می کند.

در مه‌2023، دفتر کنترل دارایی های خارجی وزارت خزانه داری یک اقتصاددان ارشد تحریم را برای اولین بار استخدام کرد. بعد از مدتی، سیاستگذاران در واشنگتن شروع به بررسی ماهیت سیاست های تحریمی خود کردند. تلاش مشابهی برای درک بهتر تحریم‌ها در خود کشورهای تحریم شده نیز در حال انجام است. به‌رغم تاثیر شگرف تحریم ها بر شرایط اقتصادی و اجتماعی ایران، اما تاثیر تحریم ها بر اساس شرایط خاص خود تنها در چند سال اخیر بررسی شده است. اندیشکده های برجسته در ایران اکنون دارای کارشناسان اختصاصی تحریم هستند که وظیفه آنها درک چگونگی عملکرد تحریم های ایالات متحده و ارزیابی هزینه های متحمل شده بر اقتصاد ایران است.

برای تحلیلگران در واشنگتن و تهران که به تازگی تحریم ها و تاثیرات آنها را ارزیابی می کنند، نحوه عملکرد تحریم ها منبع ارزشمندی است. باجقلی، نصر، صالحی اصفهانی و واعظ با محور قرار دادن کشور هدف در بحث اثربخشی تحریم ها نشان می دهند که مطالعه موردی تحریم ها چگونه باید باشد. برای پاسخ به این سوال که تحریم ها چگونه باید عمل کنند، لازم است نحوه تلقی از آنها در کشور هدف توضیح داده شود. فصل اول کتاب با بحث در مورد چیستی تحریم ها، نحوه طراحی یا اثرات اقتصادی آنها آغاز نمی‌شود،؛ بلکه، درباره فریبا، یک معلم بازنشسته می خوانیم که در اقتصاد تحریم شده ایران با موقعیت متزلزلی مواجه است. فریبا، زمانی «یک زندگی کاملا متوسط در تهران داشت» اما اکنون دائما نگران این است که چگونه درآمد کاهش یافته خود را «تا جایی که ممکن است افزایش دهد.» وقتی در فصل سوم در نهایت به تاثیر تحریم ها بر اقتصاد ایران می پردازیم، می‌توانیم آمارهای جمع‌آوری شده را با حساسیت بیشتری تفسیر کنیم. برای مثال، وقتی می خوانیم که «بین سال های 2011 تا 2019، حدود 9 میلیون نفر وضعیت طبقه متوسط خود را از دست دادند و به صفوف طبقه متوسط رو به پایین و شاید حتی فقیر پیوستند»، به فریبا و تلاش او برای ساختن زندگی‌اش فکر می کنیم.

این ابتکاری است که به بحث «چگونه تحریم ها عمل می کند» کمک مهمی می‌کند. نویسندگان اطلاعات جدید زیادی ارائه نمی کنند، بلکه تحقیقات موجود را به روشی جدید ارائه می کنند. این کتاب از یکسری مقالات تحقیقاتی به سفارش نویسندگان و توسط جانز هاپکینز SAIS منتشر شده است (من نویسنده یکی از آن مقالات بودم). این کتاب همچنین از هشتاد «مصاحبه طولانی‌مدت تاریخ شفاهی»، از جمله با محققان ایرانی در حال مطالعه تاثیرات تحریم ها، استفاده می کند. نویسندگان یافته های این مقالات و مصاحبه ها را با بینش هایی از بدنه رو به رشد تحقیقات تحریم ها ترکیب می کنند، و اولین کیهان شناسی تحریم ها را در نوع خود ایجاد می کنند - توصیفی از نیروهای آنها، مجموعه‌های مورد استفاده، و مدارها و مسیرهای تغییر یافته. مجددا، می‌توان بین «تحریم ها چگونه کار می کنند» و «درباره انقلاب های کره های آسمانی» کوپرنیک، که کوهن آن را «کاری نسبتا غیرانقلابی» توصیف می کند، تشابهی قائل شد. از منظر کوهن، اهمیت کتاب «کمتر در چیزی است که خودش می گوید تا چیزی که باعث می‌شود دیگران درباره آن بگویند. به عبارت دیگر، کوپرنیک انقلاب‌ساز و نه انقلابی نوشته شده بود. مطالعات بعدی کوهن نشان داد که چگونه کاربرد «پارادایم های» جدید دانش علمی را ارتقا می دهد.

بدون پارادایم درست، کسانی که می‌خواهند نوآوری کنند، چه دانشمندان و چه سیاستگذاران، حتی سوالات درستی را برای پرسیدن نمی‌دانند. «تحریم ها چگونه کار می کنند» با درخواست برای تغییر پارادایم در ارزیابی ما از سیاست تحریم ها به پایان می رسد. از آنجا که ایالات متحده اقتصادهای بزرگ‌تری مانند روسیه را تحریم می کند و تهدید می کند تحریم های تنبیهی بیشتری علیه کشوری مانند چین اعمال می کند. بر همه ما - به عنوان محققان، سیاستگذاران و شهروندان نگران - این امر واجب است که تحریم های اقتصادی را به طور انتقادی بررسی کنیم. به عبارت دیگر، زمان آن فرا رسیده است که بفهمیم تحریم ها واقعا چگونه عمل می کنند.»