تجلی شعائر مذهبی و مضامین عاشورایی در لباس ایرانیان

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، ویژه‌برنامه «تجلی مناسک و شعائر مذهبی در پوشش شیعیان با تمرکز بر جایگاه مضامین عاشورایی در البسه ایرانیان» در سلسله برنامه‌های زنده رادیویی ساحت که کار مشترک روابط عمومی شورای فرهنگ عمومی کشور و رادیو گفت‌وگوی صدا و سیما است، برگزار شد.

لباس، رسانه‌ای کاربردی در تمام دوران تاریخ بوده است

در این برنامه دارا افشار، مدرس دانشگاه، با بیان اینکه لباس یک عنصر جدی در زندگی بشر است، اظهار داشت: این عنصر در همه کشورها و تمدن‌ها قابل طرح و بررسی است. مقتضای زمان و مکان تعیین‌کننده بسیاری از نمادها از جمله پوشش است.

او تصریح کرد: نمی‌توان انکار کرد که لباس کمترین المان و نماد فرهنگی یک کشور و منطقه است. در این حوزه مراسم آیینی سابقه بسیار کهنی داریم. اگر بنا باشد کمترین تجلی فرهنگی مناسک مذهبی و عاشورایی را پیدا کنیم باید مروری بر تاریخ داشته باشیم.

افشار با بیان اینکه لباس در دو بعد قابل بررسی است، گفت: یکی فرهنگ عمومی و دیگری فرهنگ خاص مراسم و آیین‌هایی است که مردم با آن مواجه هستند.

او ادامه داد: اگر در حوزه دین بخواهیم بررسی کنیم باید بدانیم که قبل از زرتشت هم لباس خاص دین داشتیم. به طوری که مناسک را انجام می‌دادند و لباس خاص خود را داشتند. همچنین مانوی‌ها هم لباس خاص خود را داشتند. کما اینکه سیاستمداران آنها در دوران مختلف حاکمیتی هم لباس خاص خود را داشتند.

آل بویه؛ بنیانگذار طراحی لباس عاشورایی

این مدرس دانشگاه با اشاره به اینکه در همه دوران تاریخ با این موضوع مواجه هستیم که هر دینی لباس مخصوص به خود را داشته است، گفت: وقتی به لباس عاشورایی می‌پردازیم، باید بدانیم که آل بویه بنیان‌گذار این ماجرا هستند که آنها را به عنوان آغازکننده حوزه شعائر عاشورایی می‌شناسیم که مردم را تشویق کردند که در این حوزه وارد شوند و با پوشش و نمادهای خاص به استقبال این جریان بروند.

افشار با اشاره به اینکه در دوره‌های غزنویان و سلجوقیان، مردم نمی‌توانستند اعتراض خود را علنی اعلام کنند، اظهار داشت: به همین دلیل مردم مطالب و اعتراض خود را بر روی لباس‌ها حک می‌کردند و در محضر مردم قرار می‌دادند، یعنی لباس به عنوان رسانه از گذشته بوده است.

ریشه استفاده از لباس سیاه در عزاداری عاشورا

در ادامه این برنامه محبوبه الهی، مدرس دانشگاه و عضو هیأت علمی دانشگاه شریعتی، طی سخنانی اظهار داشت: در فرهنگ ما در نقش برجسته‌ها نمونه‌های نقاشی‌های دیواری و نقش برجسته‌هایی وجود دارد که تحت عنوان سووشون یا سوگ سیاوش در حالی افراد را نشان می‌دهد که موها را پریشان کردند و کاه بر سر می‌ریزند. این، در حالی نمایش‌دهنده عزاداری برای سیاوش است.

او با اشاره به عزاداری ایرانیان برای امام حسین (ع) اظهار داشت: در رابطه با فرهنگ عاشورایی که فرهنگی بسیار غنی است و جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ ایرانی ما دارد، بازخورد بیرونی آن از دوران آل بویه آغاز شده است.

او تصریح کرد: در این دوران تمام فضای شهرها آراسته می‌شد و مردم می‌توانستند آزادانه به عزاداری بپردازند. اما روایتی که اشاره کرده باشد مردم چگونه لباس بر تن می‌کردند در این دوران وجود ندارد. تنها نوشته شده که لباس‌های سیاه بر تن می‌کردند. لباس سیاه هم لباسی است که نه تنها در ایران، بلکه در کل جهان جزو رنگ‌هایی است که در عزا بر تن می‌کردند.

الهی به ریشه لباس سیاه در عزاداری ها اشاره کرد و گفت: شاید ریشه آن به فرهنگ ایرانی مربوط باشد که این رنگ را نشانه خلوص و سنگین و غرورآفرین و در عین حال ساده و اسرارآمیز می‌دانیم.

این استاد دانشگاه یادآوری کرد: شواهد زیادی وجود ندارد که سابقه لباس در عاشورا چگونه بوده اما آنچه به عنوان طراحی خاص برای عاشورا در آل بویه وجود داشته، در منابع تاریخی مورد اشاره قرار نگرفته است.

او تصریح کرد: آنچه امروز در لباس عاشورایی وجود دارد به دوران معاصر مربوط است و به دلیل تنوعی که در نگاه افراد وجود دارد و دوست دارند آنچه در درون دارند در ظاهر هم نمایش دهند، تنوعی در نوع لباس‌ها ایجاد شده است.

نمادهای فرهنگ عاشورا در کتیبه‌ها و پرچم‌ها

الهی با بیان اینکه در پرچم‌ها و کتیبه‌ها نمونه‌های زیادی از رد پای فرهنگ دیده می‌شود، گفت: آنچه که به عنوان عزاداری در سطح شهرها دیده می‌شد، نمادی از فرهنگ بوده است. نمادهایی هم در این زمینه دیده می‌شد مانند پنجه، سرو، ذوالجناح و غیره که بر روی پارچه نوشته‌ها وجود داشت.

او تصریح کرد: این آثار در گذشته به صورت سوزن‌دوزی بوده و افرادی می‌نشستند و نذر می‌کردند تا این پارچه‌ها را طراحی کنند. در دوره صفویه هم نمونه‌هایی به صورت نقاشی روی پارچه وجود داشته که فضای عاشورایی را تصویر می‌کرده است.

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: به همین دلیل اگر به طور اختصاصی درباره لباس صحبت کنیم باید گفت پدیده‌ای جدید است، اما در ارتباط با حوزه پارچه، نمونه‌هایی در فرهنگ ایرانی قبل از اسلام هم می‌توان جستجو کرد. نمونه‌های زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد طرح‌هایی روی پارچه مربوط به مراسم آیینی بوده و مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

او با اشاره به نمادهای مختلف استفاده شده در لباس‌های ایرانی، در ادامه افزود: نمادها در ارتباط میان فرهنگ‌ها دست به دست می‌شوند، در بین این نمادها، نقوش نمادین گیاهی و انتزاعی در آثار ایرانیان کارکردهای خاص‌تر ویژه‌تری در مقایسه با بقیه نمادها داشته و گویای این ادعا نمونه آثار باقی مانده در تاریخ فرهنگی ایران است.

الهی با اشاره به اینکه با توجه به تعدد این نقوش نمادین در این بحث به چند نماد که فراگیری بیشتری در مقایسه با بقیه داشته‌اند اشاره می‌شود، اظهار داشت: سرو، اشاره به صفات سرو دارد مانند راستین، بلند، سرفراز، سرکش، تازه، جوان، جوانه، نوخاسته. همچنین درخت از دیرباز در ایران مقدس بوده است و در نقش‌های مختلف تاریخی ایران یکی از مظاهر مذهبی و عاشورایی به شمار می‌رفته و یکی از دلایل انتخاب و کاربرد این نوع درخت در حجاری‌های تخت جمشید، تقدس آن بوده است.

این محقق حوزه لباس و پوشاک یادآوری کرد: امروزه عطف به هجوم فرهنگی کشورهای مختلف به ابعاد هویتی جامعه‌های در حال توسعه از جمله ایران، توجه به پوشاک به مثابه عامل نشان‌دهنده قومیت و هویت دارای اهمیت بسیاری است و در این میان پتانسیل‌های موجود در نمادها و نشانه‌های ملی و دینی به خوبی می‌توانند در این هویت بخشی نقش عمده‌ای را ایفا کند.

رسانه گویا در مناسک عاشورایی

در این نشست همچنین مریم سادات خرم‌دره، مدرس دانشگاه، با بیان اینکه انسان از لباس خود به عنوان یک رسانه استفاده می‌کند، اظهار داشت: پوشش کارکرد اولیه خود را در طول سالیان طولانی از دست داده و کارکرد آن تغییر کرده است.

او یادآوری کرد: کارکرد لباس به سمت فرهنگی شدن رفته و در واقع لباس به یک عنصر فرهنگی بسیار بسیار مهم تبدیل شده است. درواقع لباس یک رسانه گویایی است که اندیشه‌ها و تمایالات فرد پوشنده لباس را به نمایش می‌گذارد.

خرم‌دره خاطرنشان کرد: قبل از اینکه فرد بخواهد صحبت کند و معرفی از خودش داشته باشد، سبک پوشش او معرفی‌کننده تفکرات و انگاره‌های فکری اوست. به همین دلیل است که کارکرد رسانه‌ای پیدا کرده و اینقدر بر آن حساسیت و اهمیت پیدا کرده است.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه در دوره‌های قبل هم چنین رویکردی وجود داشته و از لباس به عنوان یک رسانه گویا استفاده می‌شد، گفت: حتی برای تبلیغات از لباس استفاده می‌شد. بنابراین نمادهایی که در فرهنگ ما وجود دارد به طور طبیعی به مرور روی لباس خود را نشان داد.

او به برگزاری کارگروه ساماندهی مد و لباس کشور اشاره کرد و گفت: برگزاری نمایشگاه‌های لباس عاشورایی در این کارگروه توجه مردم را به این سمت تعمیم داد، به طوری که قبل از این هم مردم به علاقه‌مند به لباس و مناسک عاشورایی بودند و تمایل داشتند در مراسم آیینی مخصوصاً مراسم‌های عاشورایی در دسته‌های زنجیرزنی و سینه‌زنی لباس‌های خاصی بپوشند که ارادت خود را به امام حسین (ع) نشان دهند.