ترامپ و تبعات خروج از برجام

اعلام خروج ایالات متحده از توافق هسته‌ای از سوی «دونالد ترامپ» اگرچه پیامدهای گوناگونی برای کشورمان در خصوص افزایش محدودیت‌ها داشت اما هیاهوی کاخ سفید موجب شد تا واشنگتن نسبت به نتایج اقدام خود بی‌توجه باشد. رئیس‌جمهوری آمریکا و پیرامونیانش بخاطر سیاست «فشار حداکثری» به خود می‌بالیدند و با عبور از برجام در فکر توافقی جامع‌تر و سخت‌تر با ایران بودند.

در این شرایط درخواست دیگر کشورهای عضو گروه 1+5 در ترامپ بی‌تاثیر بود و وی به هیچ عنوان به پیشنهاد آن‌ها در مورد بازگشت به توافق هسته‌ای و ناکارآمد نکردن آن توجه نکرد. همین رویکرد موجب شد تا دولت آمریکا نه تنها در میان امضاکنندگان این توافق چهره‌ای تکرو باشد بلکه انزوای این کشور را نیز در پی داشت. نوع برخورد آمریکا با برجام در کنار دیگر خط مشی‌های بین المللی ترامپ بارها انتقاد دیگر کشورها را به همراه داشت که ابراز نارضایتی و سخنان مقام‌های ارشد کشورهای اروپایی از جمله آلمان و فرانسه از آن‌جمله بود.

اگرچه ترامپ مانع شد تا ایران به طور کامل از امتیازات اقتصادی برجام استفاده کند اما با گذشت نزدیک به پنج سال نخستین دستاورد بزرگ بین‌المللی این توافق در دسترس تهران قرار گرفته است. قطعنامه 2231 شورای امنیت یکی از اسناد مربوط به مذاکرات طولانی و پرشمار هسته‌ای بود و از سال 2016 میلادی همزمان با برجام به اجرا درآمد. براساس یکی از بندهای این قطعنامه تحریم‌های مربوط به خرید تسلیحات متعارف ایران که از سال‌ها قبل (2007) به اجرا درآمده بود از 18 اکتبر سال 2020 (27 مهر 1399) برداشته می‌شود و ایران می‌تواند جنگ افزارهای مورد نیاز خود را از دیگر کشورها خریداری و تامین کند.

به تازگی تعدادی از مقام‌های سیاسی در دولت و کنگره ایالات متحده با نزدیک شدن به زمان انقضای این بند از قطعنامه شورای امنیت، نسبت به رفع محدودیت‌های ایران ابراز نگرانی می کنند. به نوشته خبرگزاری «رویترز» چند روز قبل حتی «مایک پومپئو» وزیر امور خارجه آمریکا از شورای امنیت سازمان ملل خواست تا با تمدید این تحریم‌ها بند فوق از قطعنامه 2231 را نادیده بگیرد.

مقام‌های آمریکایی تاکید دارند پایان دوره محدودیت‌های تسلیحاتی ایران باعث می‌شود تا ایران به خرید جنگ افزارهای پیشرفته مورد نیاز خود به ویژه از چین و روسیه اقدام کند. وزیر امور خارجه آمریکا تاکید کرد کشورش از همه ابزارهای دیپلماتیکی که در اختیار دارد، بهره می‌برد تا مطمئن شود این تحریم‌ها در ماه اکتبر منقضی نمی‌شود و روسیه و چین هم این اجازه را پیدا نمی‌کنند تا تسلیحات خود را به ایران بفروشند.

نکته جالب اینجا است این نگاه غیرمنطقی دولت آمریکا حتی مورد انتقاد چهره‌های داخل این کشور هم قرار گرفته است. به نوشته روزنامه «نیویورک تایمز»، «الیزابت وارن» سناتور دموکرات از ایالت ماساچوست که تا چندی پیش برای نامزدی در انتخابات ریاست جمهوری رقابت می‌کرد از تلاش برای تمدید این تحریم‌ها انتقاد کرد و به پومپئو یادآور شد آمریکا باید از طریق توافق هسته‌ای مناقشه با ایران را حل می‌کرد اما نه تنها واشنگتن از آن خارج شد بلکه ادامه این روند به ناامن‌تر اوضاع دامن می‌زند.

خودکرده را تدبیر نیست

رفتار یکجانبه واشنگتن در قبال توافق هسته‌ای اکنون مقام‌های کاخ سفید را به این فکر انداخته است تا از ظرفیت و قدرت خود استفاده کنند و همان رفتار را در قبال قطعنامه شورای امنیت هم تکرار کنند. بنابر ارزیابی کاخ سفید اگر دولت ترامپ نتواند در مقابل این بخش از رفع تحریم‌ها اقدامی را انجام دهد تا چند سال بعد شاهد رفع محدودیت‌های هشت ساله مربوط به فعالیت موشکی ایران نیز خواهد بود و در واقع همه رشته‌های کاخ سفید در اینصورت پنبه می‌شود.

این درحالی است که به اعتقاد کارشناسان غربی، قرار گرفتن واشنگتن در این بن‌بست نتیجه همان سیاستی است که منجر به خروج از برجام شد و راه‌ها را به روی کاخ سفید بست. برخی رسانه‌ها و اتاق‌های فکر آمریکایی پیش‌بینی می‌کنند واشنگتن با این تفسیر که هنوز یکی از اعضای برجام به شمار می‌رود بخواهد از مکانیسم‌های درونی آن برای تداوم تحریم‌ها علیه‌ایران استفاده کند.

مرکز پژوهشی «انجمن کنترل تسلیحات» در مورد مخاطرات ناشی از تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران آورده است: بیشتر از یک دهه است که ایالات متحده و برخی شرکای واشنگتن در شورای امنیت از مجموعه‌ای از قطعنامه‌ها که تحریم‌های سختی را علیه تهران به اجرا در می‌آورد حمایت کرده‌اند. در سال 2015 مذاکرات راهبردی بین المللی موجب امضای توافق هسته‌ای شد و توانست برنامه هسته‌ای ایران را متوقف کند و در مقابل قواعد نظارتی را که برخی دائمی هستند، به اجرا در آورد. در مقابل از فشار تحریم‌ها علیه تهران کاسته شد. باوجود پایبندی ایران به برجام ترامپ در سال 2018 از توافق خارج شد و فشار بر کشورها در زمینه تعامل اقتصادی با ایران را تشدید کرد. ایران یک سال پس از اقدام آمریکا به تدریج تعهدات خود را کم کرد و عنوان داشت در صورت رفع تحریم‌ها دوباره آن‌ها را اجرا می‌کند.

قطعنامه 2231 شورای امنیت که کمتر از یک هفته پس از امضای برجام تصویب شد قطعنامه‌های پیشین را که تحریم تسلیحاتی بخشی از آن‌ها بود، لغو کرد. از طرف دیگر در همین قطعنامه، بندی به زمان پایان محدودیت خرید سلاح ایران اشاره کرده است. به‌نوشته این اندیشکده، اکنون درخواست مقام‌های دولتی و اعضای کنگره برای تمدید محدودیت ایران اقدامی نشدنی در چارچوب شورای امنیت است زیرا با وتوی روسیه یا چین روبرو خواهد شد.

طبق این تحلیل از آنجا که ترامپ از توافق خارج شده و دیگر عضوی از برجام شناخته نمی‌شود پس نمی‌تواند از مکانیسم توافق برای تمدید تحریم‌ها استفاده کند. دولت ترامپ تصور می‌کند قادر است تحریم‌های سخت را علیه ایران بازگرداند اما این درحالی است که دیگر امضاکنندگان برجام به شدت از توافق حمایت کرده اند و استدلال آمریکا را بی‌پایه می‌دانند.

این موسسه پژوهشی تاکید دارد اگر ترامپ بخواهد با توجیه‌های خود تحریم‌ها را بدون توجه به حق وتوی کشورها اجرایی کند به طور قطع برجام نابود می‌شود و بحران هسته‌ای تازه‌ای به وجود می‌آید. ایران پیشتر نیز این موضوع را اعلام کرد که فعالسازی مکانیسم ماشه در شورای امنیت به معنی خروج از توافق است و تهران دیگر هیچ محدودیتی را قبول نمی‌کند. از آنجاکه ایران اعتمادی به آمریکا ندارد به مذاکرات بیشتر یا وعده برداشته شدن تحریم اقتصادی هم اطمینان نمی‌کند.

بنابراین اگرچه پایان دوره محدودیت تسلیحاتی ایران برای ایالات متحده ناخوشایند است اما این مسیری است که کاخ سفید آن را انتخاب کرده بود. طبق تحلیل این مرکز پژوهشی درخواست نمایندگان کنگره برای فعال سازی مکانیسم ماشه غیرمنطقی و بی ثبات ساز خواهد بود. در مقابل آمریکا باید رویکردی هوشمندانه و واقع‌بینانه‌ای را از طریق تلاش‌های دیپلماتیک موثر در دستور قرار دهد که‌گام نخست آن بازگشت آمریکا به توافق هسته‌ای و اجرای مفاد آن است زیرا در این صورت ایالات متحده می‌تواند به مذاکرات جامع‌تر با ایران در آینده هم امیدوار باشد.

• برجام
• کنترل تسلیحاتی
• تحریم
• دونالد ترامپ

• تلاش آمریکا برای تمدید تحریم تسلیحاتی ایران