تولید علم ایران در کدام رتبه جهانی تثبیت شد؟
به گزارش خبرگزاری اقتصادایران، بررسی آخرین وضعیت تولید علم در جمهوری اسلامی ایران حاکی از رشد مناسب تولید علم در حوزه‌های مختلف علوم است. برای بررسی وضعیت تولید علم از شاخص‌های متعددی استفاده می‌شود و نمایه‌های بین‌المللی از جمله «وب آو ساینس»، «نیچر ایندکس»، «اسکوپوس»، پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) و نظام‌های رتبه‌بندی که به حوزه پژوهش و درآمد از صنعت می‌پردازند از جمله تایمز و سایماگو مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
وضعیت تولید علم ایران در پایگاه اطلاعاتی نیچر ایندکس
نیچر ایندکس یک پایگاه اطلاعاتی متشکل از وابستگی سازمانی نویسندگانی است که در 82 نشریه برتر علوم طبیعی (Natural-Science) مقاله چاپ کرده‌اند. نیچر ایندکس تعداد مطلق و تعداد سهم کسری از انتشار مقاله در سطح سازمانی و ملی را ارائه می‌دهد و به این ترتیب، شاخصی از خروجی و همکاری پژوهشی با کیفیت در سطح جهانی است.
نیچر ایندکس به صورت ماهانه روزآمد شده و اطلاعات یک دوره 12 ماهه را بر روی وبگاه خود نمایش می‌دهد. خروجی مقاله برای یک مؤسسه، کشور، منطقه یا شهر به دو صورت محاسبه می‌شود:
تعداد: در صورتی که یک یا چند نویسنده مقاله پژوهشی از آن مؤسسه یا مکان باشند، بدون توجه به اینکه چه تعداد از نویسندگان همکار از خارج از آن مؤسسه یا مکان وجود دارد، امتیاز یک به مؤسسه یا مکان اختصاص داده می‌شود.
سهم: یک شمارش کسری است که نسبت نویسندگان یک مؤسسه یا کشور / منطقه و تعداد مؤسسات وابسته در هر مقاله را در نظر می‌گیرد. برای محاسبه سهم، مشارکت همه نویسندگان به طور مساوی در مقاله در نظر گرفته می‌شود.
در جدیدترین نسخه رتبه‌بندی نیچر ایندکس که در 14 ماه مارس سال 2023 به روز رسانی شده است، کشور ایران در میان 30 کشور اول فهرست این رتبه‌بندی قرار دارد. این در حالی است که رتبه ایران در سال 2022 میلادی عدد 32 بود.
رتبه بندی (براساس FC) November 2022 2022 2021 2020 رتبه کشور ایران 30 32 36 33 تعداد دانشگاه‌های ایران 78 90 97 93 بهترین دانشگاه ایران دانشگاه شیراز دانشگاه شهیدبهشتی دانشگاه تربیت مدرس دانشگاه شهیدبهشتی تعداد مؤسسات ایران (درهمکرد سازمانی) 95 105 119 122 بهترین مؤسسه ایران (درهمکرد سازمانی) دانشگاه شیراز پژوهشگاه دانش‌های بنیادی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی پژوهشگاه دانش‌های بنیادیبر اساس چهار حوزه موضوعی کلی فیزیک، شیمی، زمین و علوم محیطی و علوم زیستی بهترین رتبه جمهوری اسلامی ایران در حوزه موضوعی فیزیک با رتبه جهانی 27 بوده است. 95 دانشگاه و مرکز تحقیقاتی دولتی و خصوصی در رتبه‌بندی «نیچر ایندکس» حضور دارند و در بین همه سازمان‌ها دانشگاه شیراز با کسب رتبه 921 جهانی رتبه اول کشور را به دست آورده است.
وضعیت تولید علم ایران بر اساس نتایج وب آو ساینس (web of Science)
وب آو ساینس (web of Science) یکی از معتبرترین و اولین پایگاه استنادی جهان است. اطلاعات این نمایه استنادی جهت ارزیابی وضعیت علمی هر کشور معیارها و شاخص‌های کمی و استنادی از جمله سهم تولید علم، میزان انتشارات علمی، میزان استنادات، میزان مقالات پُراستناد و استناد به ازای هر مقاله به کار گرفته می‌شوند.
همچنین تعداد محققان، درصد جمعیت محقق هر کشور، سازمان‌های تولید دانش، شمار و درصد مجلات داخلی، شمار انتشارات در مجلات داخلی، سهم تولید علم داخلی در هر کشور و تعداد مجلاتی که محمل انتشار علم هستند، در این نمایه جامع منتشر می‌شود.
بر اساس آخرین گزارش دریافت شده از وب آو ساینس (web of Science) میزان اچ ایندکس ایران در روز 14 ماه مارس سال 2023 عدد 428 است و رتبه تولید علم ایران در جهان 16 است. جمهوری اسلامی ایران در منطقه و در میان کشورهای اسلامی در سه سال اخیر در رتبه اول قرار داشته است.
جایگاه علمی ایران در وب آو ساینس (web of Science)
زمان آخرین بروز رسانی سال 2021 2020 رتبه تولید علم 16 17 16 تعداد مقاله 71784 77098 73008 رتبه تولید علم در کشورهای اسلامی 2 2 1 تعداد مقاله 71784 77098 73008 سهم تولید علم (درصد) 1.97 2.01 2.01 رتبه در استنادات علمی 16 16 16 میزان استنادات 66258 353415 659434 رتبه در مقالات پراستناد 17 17 17 تعداد مقالات پراستناد 751 755 633 رتبه در مقالات برتر 17 17 17 تعداد مقالات برتر 769 760 633 رتبه در مقالات برتر (تجمعی) 23 24 24 تعداد مقالات برتر (تجمعی) 3920 3206 2475 رتبه مشارکت بین‌المللی (دیپلماسی علمی) 22 21 22سهم ایران از مقالات منتشر شده در وب آو ساینس طی پنج سال اخیر 1.96 درصد است.
وضعیت تولید علم ایران در نمایه اسکوپوس
نمایه‌اسکوپوس (Scopus) از دیگر نمایه‌های استنادی معتبر و شناخته شده هستند. تفاوت پوشش دهی نمایه‌های وب آو ساینس و scopus تفاوت‌های موضوعی است و در برخی موضوعات یکی از نمایه‌ها بر دیگری برتری دارد اما در حالت کلی پایگاه اسکوپوس حدود 20 درصد نسبت به پایگاه استنادی وب آو ساینس پوشش بیشتری دارد.
دومین تفاوت این است که اسکوپوس مقالات قبل از سال 1995 را ندارد بر خلاف وب آو ساینس که تا سال 1945 را هم شامل می‌شود.
شاخصی که اسکوپوس از آن بهره می‌برد شاخص SJR (SCImago Journal & Country Rank) است که کیفیت ارجاعات، ارجاع به خود، مدت زمان، آنالیز نوع و تعداد مقالات را در نظر گرفته می‌شود. اما مهم‌ترین شاخص ISI که ضریب تأثیر یا همان IF است تنها یک شاخص برای اعتبار سنجی است.
اچ ایندکس ایران در اسکوپوس (Scopus) تا تاریخ 14 مارس 2023 عدد 416 است.
جایگاه علمی ایران در اسکوپوس (Scopus)
زمان آخرین به روز رسانی سال 2021 2020 رتبه تولید علم 15 15 15 تعداد مقاله 78313 76041 71880 رتبه تولید علم در کشورهای اسلامی 1 1 1 تعداد مقاله 78313 76041 71880 سهم تولید علم (درصد) 2 1.96 1.98 رتبه در استنادات علمی 14 15 15 میزان استنادات 92339 355990 515182 مشارکت بین المللی (دیپلماسی علمی) 27289 25512 22052 قلمروهای پژوهشی برتر پزشکی، مهندسی و علم مواد پزشکی، مهندسی و علم مواد پزشکی، مهندسی و علم مواد کشورهای همکار آمریکا، چین و کانادا آمریکا، کانادا و چین آمریکا، کانادا و چینبرای بررسی میزان تولید علم باید جایگاه دانشگاه‌های کشور را هم در نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی مورد توجه قرار داد. ضمن اینکه هر نظام رتبه‌بندی موضوع و شاخص تولید علم، چاپ مقالات و استنادات علمی را در نظر می‌گیرد. داده‌های مندرج در این گزارش به روزرسانی شده است.
جایگاه علمی ایران در رتبه بندی‌های بین‌المللی دانشگاه‌ها
نوع رتبه بندی 2023 2022 2021 2020 تعداد دانشگاه ایرانی در رتبه بندی کیو اس (QS) 6 6 5 6 دانشگاه برتر ایران در رتبه بندی کیو اس (QS) دانشگاه صنعتی شریف با رتبه 380 دانشگاه صنعتی شریف با رتبه 381 دانشگاه صنعتی شریف با رتبه 409 دانشگاه صنعتی شریف با رتبه 407 تعداد دانشگاه ایرانی در رتبه بندی تایمز 65 58 47 40 دانشگاه برتر ایران در رتبه بندی تایمز دانشگاه‌های علوم پزشکی گلستان، کردستان و مازندران با رتبه 351-400 دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل، علوم پزشکی کردستان و علوم پزشکی مازندران با رتبه 351-400 دانشگاه علوم پزشکی کردستان با رتبه 301-350 دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل با رتبه 351-400 تعداد دانشگاه ایرانی در رتبه بندی ISC - 63 51 46 دانشگاه برتر ایران در رتبه بندی ISC - دانشگاه‌های تهران و علوم پزشکی تهران با رتبه 401-450 دانشگاه تهران با رتبه 450-401 دانشگاه‌های تهران و علوم پزشکی تهران با رتبه 600-501 تعداد دانشگاه ایرانی در رتبه بندی تایمز - 11 11 12 دانشگاه برتر ایران در رتبه بندی تایمز - دانشگاه تهران با رتبه 301-400 دانشگاه تهران با رتبه 301-400 دانشگاه تهران با رتبه 301-400حضور پژوهشگران ایرانی در میان پژوهشگران پر استناد دنیا
از سوی دیگر سه فهرست در زمینه پژوهشگران منتشر شد که در فهرست برترین پژوهشگران پر استناد دنیا (HCR) 14 محقق و پژوهشگر ایرانی در این جمع قرار گرفتند. این فهرست سالانه، پژوهشگران حوزه علوم و علوم اجتماعی که دارای تأثیر گسترده و معناداری هستند را شناسایی می‌کند. این تأثیر در انتشار مقالات پر استناد آن‌ها در طول یک دهه گذشته منعکس شده است. این پژوهشگران به نسبت جمعیت کل پژوهشگران حوزه علوم و علوم اجتماعی دنیا، یک در هزار یا به عبارتی یک دهم درصد (0.1 درصد) برتر هستند.
تعداد استنادهای مقالات پر استناد (Highly Cited Papers) یکی از معیارهای اصلی انتخاب برترین پژوهشگران پر استناد دنیا بوده است. این مقالات بر اساس استنادات دریافتی، جزو یک درصد برتر در یک یا چند حوزه موضوعی در پایگاه وب آو ساینس (WOS) هستند.
پژوهشگران مطابق با فهرست پایگاه شاخص‌های اساسی علم (ESI) در 21 حوزه موضوعی انتخاب شده‌اند. همچنین از سال 2018 به بعد، پژوهشگرانی که در چند حوزه به صورت همزمان (Cross-Field) فعالیت می‌کردند نیز تحت یک رشته جداگانه طبقه بندی شده‌اند.
بر این اساس، 7225 نفر به عنوان برترین پژوهشگر پر استناد دنیا در سال 2022 انتخاب شده‌اند و از جمهوری اسلامی ایران در سال 2022 تعداد 14 پژوهشگر برتر در لیست پژوهشگران پر استناد برتر دنیا قرار گرفته‌اند.
همچنین در «فهرست دانشگاه استنفورد» که مجموعه‌ای از چند شاخص استنادی مجزا است نیز تعداد استنادات دریافتی مقالات دانشمندان و جایگاه‌های نویسندگی آن‌ها (الگوی هم‌نویسندگی) و شاخص هرش محاسبه شده است.
در آخرین نسخه این پایگاه داده، با محاسبه استنادات تعداد 1870 پژوهشگر از بین تعداد کل 200 هزار و 409 پژوهشگر بین‌المللی با وابستگی سازمانی جمهوری اسلامی ایران حضور دارند. تعداد 80 دانشگاه از جمهوری اسلامی ایران دارای 5 پژوهشگر پر استناد 2 درصد هستند.
ضمن اینکه توزیع پژوهشگران در حوزه‌های موضوعی یکسان نیست ولی بیشترین درصد حضور پژوهشگران پر استناد 2 درصد برتر کشور در موضوع پزشکی بالینی است. ترتیب 10 موضوعی که بیشترین دانشمندان برتر را داراست شامل پزشکی بالینی، مهندسی، فناوری‌های راهبردی (هوش مصنوعی، نانو و...)، شیمی، فناوری اطلاعات و ارتباطات، فیزیک و نجوم، کشاورزی، شیلات و جنگلداری، علوم زمین و محیط زیست، آمار و ریاضیات، زیست پزشکی است.
همچنین تعداد پژوهشگران ایرانی پر استناد یک درصد برتر دنیا نشان می‌دهد در یک دوره 4 ساله ورود پژوهشگران ایرانی در این فهرست رشدی حدود 340 درصدی داشته است. تعداد دانشمندان ایرانی این فهرست از سال 1397 تا 1401 به ترتیب 249، 361، 512،685 و 841 نفر بوده است.
پژوهشگران در هر رشته بر حسب تعداد استنادهایی که دریافت کرده‌اند مرتب‌سازی و سپس بر اساس حدود آستانه استنادی به عنوان پژوهشگران پر استناد برتر دنیا در نظر گرفته می‌شوند.
وضعیت علمی ایران در نشریات علمی معتبر ایران
ایران با 315,032 انتشارات علمی، با 284,188 محقق، با 15,624 مجله و ناشر علمی، با 88 سازمان علمی دارای 0.33 درصد جمعیت محقق است. انتشارات علمی کشور در 251 زیرحوزه موضوعی منتشر می‌شود.
آمار نشریات ایرانی نمایه شده در پایگاه‌های بین‌المللی
نشریات ایرانی نمایه شده در پایگاه کلاریویت آنالیتیکس (ISI) سازمان / سال 2022 2021 2020 وزارت بهداشت 93 94 97 وزارت علوم 65 66 66 دانشگاه آزاد 16 16 16 سایر 7 7 7 کل نشریات نمایه شده در هر سال* 169 171 174 نشریات ایرانی نمایه شده در پایگاه اسکوپوس سازمان / سال 2022 2021 2020 وزارت بهداشت 181 174 157 وزارت علوم 116 117 111 دانشگاه آزاد 19 18 20 سایر 16 17 16 کل نشریات نمایه شده در هر سال* 314 309 287برخی نشریات همزمان در فهرست (وزارت علوم و دانشگاه آزاد) یا (وزارت بهداشت و دانشگاه آزاد) وجود داشته‌اند لذا دوبار شمارش شده‌اند اما در محاسبه آمار کل نشریات نمایه شده در هر سال هر نشریه یک‌بار شمارش شده است. داده‌های مندرج در این گزارش در اسفندماه 1401 به روزرسانی شده است.
وضعیت علمی ایران در نظام رتبه‌بندی لایدن (CWTS Leiden Ranking)
رتبه‌بندی لایدن هم اطلاعاتی در مورد عملکرد علمی دانشگاه‌های سراسر جهان ارائه می‌دهد. در این رتبه‌بندی دانشگاه‌ها بر اساس تعداد نشریات نمایه شده در Web of Science برای مدت 4 سال انتخاب شده‌اند. دانشگاه‌های راه‌یافته در این رتبه‌بندی توسط CWTS (مرکز مطالعات علوم و فناوری هلند)، مطابق شرط ورود به رتبه‌بندی انتخاب می‌شوند.
مقالات نمایه شده در پایگاه Web of Science متعلق به دانشگاه‌ها را جمع‌آوری می‌کند. محدودیت مهم این رتبه‌بندی در زمینه‌های تحقیقاتی خاص، به ویژه در علوم کامپیوتر، مهندسی و علوم اجتماعی و علوم انسانی است.
بر اساس آخرین نسخه رتبه‌بندی لایدن در سال 2022 که وضعیت علمی ایران را نشان می‌دهد 44 دانشگاه ایرانی در جمع 1318 دانشگاه برتر جهان قرار گرفتند. این در حالی است که در سال قبل 36 دانشگاه از ایران در این رتبه‌بندی حضور داشته‌اند.
شاخص‌های مورد بررسی در رتبه‌بندی لایدن شامل مرجعیت علمی، دیپلماسی علمی، دسترسی آزاد به انتشارات و تنوع جنسیتی هستند که این ارزیابی‌ها از تولیدات علمی دانشگاه‌ها در سال‌های 2017 الی 2020 از پایگاه اطلاعاتی Web of Science استفاده شده است.
10 دانشگاه برتر ایران در شاخص تأثیر علمی شامل دانشگاه تهران، دانشگاه علوم پزشکی تهران، دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، دانشگاه صنعتی امیرکبیر، دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه علم و صنعت ایران و دانشگاه تبریز هستند.
وضعیت علمی ایران در نظام رتبه‌بندی سایماگو (SIR)
از سوی دیگر نظام رتبه بندی سایماگو Scimago-Institutions Rankings (SIR) نیز که توسط مؤسسه اسپانیایی سایماگو (SIR) از سال 2009 ارزیابی و رتبه‌بندی دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی - پژوهشی سراسر جهان را آغاز کرده است بر اساس داده‌های پایگاه داده اسکوپوس به ارزیابی کشورها می‌پردازد.
بر اساس آخرین رتبه‌بندی منتشره در این نظام رتبه‌بندی، ایران در رتبه 21 دنیا قرار دارد. با 733080 انتشار علمی که میزان 707897 نیز به آن استناد شده است. همچنین 5 مجله برتر ایرانی در آخرین نسخه رتبه بندی به شرح جدول زیر است:
نامه مجله شاخص H مجموع اسناد مجموع استنادات International Journal of Health Policy and Managementمجله مدیریت سلامت
35 401 1184 Civil Engineering Journal (Iran) مجله مهندسی عمران (ایران) 17 193 1046 Journal of Current Ophthalmology مجله چشم پزشکی 23 230 531 International Journal of Recycling of Organic Waste in Agriculture مجله بین المللی بازیافت زباله‌های آلی در کشاورزی 26 165 582 Iranian Journal of Psychiatry مجله روانپزشکی ایران 21 128 314به گزارش مهر، بررسی‌های نمایه‌های بین‌المللی نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی ایران در سایه سیاستگذاری‌های علمی توانسته جایگاه شایسته تولید علم را کسب کند و در میان 20 کشور برتر دنیا از منظر تولید علم قرار گیرد اما هنوز در بخش تجاری‌سازی علم و دانش باید تلاش‌های بیشتری صورت گیرد.