جاده امن ناترازی برای پرمصرف‌ها
چالش‌های مرتبط با ناترازی بنزین، فشار زیادی را به اقتصاد کشور تحمیل می‌کند. درست است که خودرو یکی از عوامل اصلی ناترازی بنزین به‌شمار می‌رود، اما به‌نظر می‌رسد که هنوز سیاست‌گذاران راه‌حل مناسبی را برای مقابله با این مشکل پیدا نکرده‌اند.
چالش‌های مرتبط با ناترازی بنزین، فشار زیادی را به اقتصاد کشور تحمیل می‌کند. درست است که خودرو یکی از عوامل اصلی ناترازی بنزین به‌شمار می‌رود، اما به‌نظر می‌رسد که هنوز سیاست‌گذاران راه‌حل مناسبی را برای مقابله با این مشکل پیدا نکرده‌اند. بدون شک، سیاست‌گذاران درباره مسئله ناترازی بنزین و همچنین هزینه‌های بالای یارانه بنزین که روز به روز توسط دولت پرداخت می‌شود، با یک چالش اساسی روبه‌رو هستند. از طرفی به دلایل مختلف برای دولت سخت است که قیمت بنزین را افزایش دهد و به‌طورهمزمان، بنزین به یک معضل بزرگ در اقتصاد کلان کشور تبدیل شده است. یارانه‌هایی که دولت برای بنزین پرداخت می‌کند، بخش قابل‌توجهی از هزینه‌های دولت در حوزه انرژی را به خود اختصاص داده است. همچنین، مشکل ناترازی بنزین برای یک کشور با منابع نفتی گسترده، طبیعی به‌نظر نمی‌رسد. درباره مسیر اول به‌نظر نمی‌رسد که هنوز از طرف دولت یا به‌طورکلی حاکمیت، تصمیمی در این‌باره گرفته شده باشد. حتی در لایحه بودجه سال 1403 هیچ نرخ مشخصی برای بنزین اعلام نشده است. بنابراین احتمالا بیشتر تمرکز روی خودروسازان خواهد بود. البته برخی افزایش نرخ بنزین را راه‌حل هر دو مشکل می‌دانند و فکر می‌کنند که این مسیر به تولید خودروهای کم‌مصرف نیز می‌انجامد. صمت در این گزارش موضوع ناترازی بنزین را از نگاه کارشناسان موردبررسی قرار داده است.
ناترازی سیاست‌های سوختی خودرو
به‌تازگی مرکز پژوهش‌های مجلس از کسری روزانه 10 میلیون لیتر بنزین در امسال خبر داد و طبق برآورد معاونت برنامه‌ریزی وزارت نفت، مصرف بنزین تا افق 1420 به حدود 220 میلیون لیتر در روز، یعنی 2 برابر تولید فعلی می‌رسد. دهم بهمن امسال نیز، رهبر معظم انقلاب نسبت به مشکل ناترازی بنزین، انتقاداتی را مطرح کردند که همین اظهارنظر موجب شد به‌طور زنجیره‌ای، مسئولان ذی‌ربط درباره ناترازی بنزین اظهارنظر کنند. البته یک فصل مشترک در این اظهارات وجود داشت؛ بسیاری از این افراد و رسانه‌ها «خودرو» را به‌عنوان متهم اصلی این مشکل معرفی کردند؛ برای مثال نمایندگان مجلس به‌کرات طی مصاحبه‌های مختلف اعلام کردند که علت اصلی ناترازی بنزین، تولید خودروهای پرمصرف است. حال به‌نظر می‌رسد که دولت برای حل این بحران 2 راه بیشتر پیش‌رو ندارد: نخست آنکه خطرات اجتماعی و حتی سیاسی را به جان بخرد و نرخ بنزین را افزایش دهد یا سعی کند فشار روی خودروسازان برای تولید محصولات کم‌مصرف را بیشتر کند.
درباره مسیر اول به‌نظر نمی‌رسد که هنوز از طرف دولت یا به‌طورکلی حاکمیت، تصمیمی در این زمینه گرفته شده باشد. حتی در لایحه بودجه سال 1403 هیچ نرخ مشخصی برای بنزین اعلام نشده است، بنابراین احتمالا بیشتر تمرکز روی خودروسازان خواهد بود. البته برخی افزایش نرخ بنزین را راه‌حل هر دو مشکل می‌دانند و فکر می‌کنند که این مسیر به تولید خودروهای کم‌مصرف نیز می‌انجامد. برای مثال چندی پیش، سیدمصطفی میرسلیم که از قضا از حامیان بنام خودروسازان نیز هست، در حاشیه همایش بین‌المللی موتورهای درون‌سوز و نفت گفته بود: «بنزین باید با نرخ 90 درصد فوب یعنی حدود 26 هزار تومان عرضه شود تا مردم خودرو کم‌مصرف را مطالبه و انتخاب کنند و تا زمانی که نرخ بنزین پایین باشد، خودروساز هم به‌دنبال تولید، مونتاژ و عرضه خودرو کم‌مصرف نخواهد رفت.
مشکل ناترازی بنزین، باید گام به گام رفع شود
حسن مرادی، کارشناس انرژی و نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی در رابطه با مشکل ناترازی بنزین در کشور به صمت توضیح داد: برای حل مشکل ناترازی بنزین، باید یک پکیج کلی از چالش‌های موجود را در نظر گرفت. این‌طور نیست که بگوییم با یک راهکار می‌توانیم مشکلات تامین بنزین را برای همیشه ریشه‌کن کنیم. ناترازی بنزین به این نحو نیست که با کاهش مصرف خودروها و واردات و تولید خودروهای کم‌مصرف حل شود. مسلما این موضوع نیاز به زمان دارد و باید در برنامه‌های دولت و با سلسله اقدامات مثبت و سازنده، قدم به قدم مشکل ناترازی بنزین رفع شود.
وی در ادامه خاطرنشان کرد: بارها گفته شده است که یک سلسله اقداماتی باید انجام گیرد که در نهایت منجر به کاهش مصرف بنزین در کشور ما شود؛ بنابراین لازم است مجموعه‌ای از اقدامات انجام بگیرد تا به یک نتیجه مثبت و هدفمند برسیم. از جمله این اقدامات می‌توانیم به واردات و افزایش تولید خودروهای کم‌مصرف اشاره کنیم.
این کارشناس تصریح کرد: از طرفی باید خودروهای گازسوز جای خودروهای بنزینی را بگیرند. CNG تاکنون کمک بسیاری به ما در حوزه سوخت‌رسانی به‌ویژه در زمینه ناوگان حمل‌ونقل عمومی و تاکسی‌ها کرده است، به‌طوری‌که آنها دغدغه‌ای برای مصرف سوخت ندارند و سوخت موردنیازشان را با نرخ مناسب تامین می‌کنند.
مرادی با بیان اینکه باید مسئولان و نهادهای نظارتی قاچاق بنزین را جدی گرفته و نرخ بنزین را متعادل کنند، افزود: این اقدامات باید هرچه سریع‌تر توسط حاکمیت و با کمک مردم انجام بگیرد تا بتوانیم به حل مشکل ناترازی بنزین در سال‌های بعد امیدوار باشیم و به نتیجه قابل‌قبولی برسیم.
راهی جز افزایش نرخ بنزین نیست
وی درباره افزایش نرخ بنزین و تبعاتی که ممکن است داشته باشد به صمت توضیح داد: نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم در شرایطی که تورم عمومی در کشور وجود دارد و نرخ تمامی اجناس و تولیدات دائما افزایش پیدا می‌کند، نرخ بنزین که از جیب بیت المال به آن یارانه تعلق می‌گیرد، افزایش پیدا نکند. متاسفانه این منطق غلطی است که گفته می‌شود به‌علت نارضایتی‌های عمومی نباید نرخ بنزین افزایش پیدا کند. این استاد دانشگاه عنوان کرد: سرانجام راهی جز افزایش نرخ بنزین برای دولت باقی نمانده است، چراکه به‌واسطه این اقدام می‌تواند راه نجاتی برای حل مشکلات مرتبط با ناترازی بنزین پیدا کند. مگر می‌شود که با تورم 50 درصدی انتظار داشته باشیم که نرخ بنزین به مدت چند سال ثابت بماند؟ از سوی دیگر، نرخ بنزین سال‌ها ثابت باقی مانده است که در هیچ کجای دنیا به این شکل نیست؛ نرخ سوخت در کشورهای غربی و اروپایی بنا بر عرضه و تقاضای روزانه شناور است. در شرایطی که ما در کشور شاهد ناترازی بنزین هستیم؛ یعنی تقاضا و مصرف داخلی بیشتر از تولید بنزین است و پالایشگاه‌ها نمی‌توانند رشد مصرف داخل را پوشش دهند و تنها راه باقیمانده، واردات بنزین است.
مرادی در پایان گفت: باتوجه به ناترازی که در زمینه بنزین به وجود آمده است، چاره‌اندیشی برای حل این مشکل ضرورت دارد. خودروهای فرسوده که حجم زیادی از خودروهای کشور را تشکیل می‌دهند و مصرف بالایی دارند، در ایجاد این وضعیت تاثیرگذار هستند. همچنین در زمینه صنعت حمل‌ونقل نیز باید استفاده از خودروهای پایه CNG را در دستور کار قرار دهیم. به این ترتیب، تقاضای بیشتری برای CNG در کشور به‌وجود می‌آید و مشکل ناترازی بنزین حل می‌شود.
نقشه‌راهی برای انرژی وجود ندارد
فرزین سوادکوهی، کارشناس انرژی درباره ناترازی بنزین به صمت گفت: ما از آنجایی که اصولا استراتژی انرژی را ترسیم نکرده‌ایم و یک نقشه‌راه برای حوزه انرژی نداریم، در عمل مجبور به بکارگیری تمهیداتی می‌شویم که شاید در مقاطع کوتاه همانند مسکنی ظاهر شوند و نتیجه خاصی به‌همراه نداشته باشند. بنابراین موضوعی نظیر یارانه بنزین می‌تواند در همین حالت باشد و برای چند وقتی، نهادهای ذی‌ربط و مسئولان مربوطه را از زیر فشار دربیاورد و دغدغه‌های پیش‌آمده را به‌نحوی التیام بخشد. در کل، چنین راهکارهایی، کلی و روشی نیست که بتواند کشور را از تنگنای تولید و مصرف (ناترازی) رها کند. متاسفانه ما این ناترازی را در حوزه‌های دیگر انرژی همچون برق و گاز نیز شاهد هستیم.
وی در ادامه بیان کرد: ما در 2 سال گذشته موفق به تولید روزانه 105میلیون لیتر بنزین باکیفیت در روز بودیم، اما این مقدار رفته‌رفته کاهش محسوسی پیدا کرد و کاهش تولید، دردسرساز شد. از سوی دیگر، مصرف سرسام‌آور بنزین در کشور به‌طورتصاعدی در حال بالا رفتن و به ناترازی بنزین عمق داده است. دولت به‌اشتباه گمان کرده که برای برون‌رفت از این وضعیت، یارانه بنزین می‌تواند چاره‌ساز باشد، اما چنین روش‌هایی کارساز نیست و کمکی به ناترازی انرژی در کشور نمی‌کند.
وی افزود: تا زمانی که یک نگاه کلی به حوزه‌هایی مانند حمل‌ونقل نداشته باشیم و خودروهای تولیدشده را با فناوری‌های به‌روز هماهنگ نکنیم، اتفاقی خاصی رخ نمی‌دهد و هر سال، کلی خودرو تولید می‌کنیم که روزبه‌روز به ناوگان حمل‌ونقل ما اضافه می‌شوند و به‌همین میزان هم، مصرف انرژی نیز بالا می‌رود. در این شرایط، اقدامات انجام‌گرفته، در نهایت می‌تواند بخش کوچکی از خلأ ناترازی و کمبودهای مالی دولت را جبران کند، اما کلیت ماجرا را تغییر نمی‌دهد و به‌نظر من کار درستی نیست. اکنون جامعه و مصرف‌کننده توانایی پذیرش افزایش نرخ بنزین را ندارد، چراکه واقعی‌سازی نرخ بنزین صدای حوزه‌های دیگر انرژی نظیر برق و گاز را هم درمی‌آورد و این حوزه‌ها را برای واقعی‌سازی نرخ‌ها تهییج می‌کند.
واقعی‌سازی نرخ بنزین درست نیست
این کارشناس عنوان کرد: واقعی‌سازی نرخ بنزین شرایط حادی را به‌وجود می‌آورد و این راهکار درستی نیست. کار درست این است؛ همان‌طور که گفته شد به حوزه‌های خودرویی ورود و پای تکنولوژی‌های جدید به این صنعت باز شود. همچنین الگوهای مصرف با روش‌های مختلف به مصرف‌کنندگان آموزش داده شود. نهادهایی مثل سازمان بهینه‌سازی مصرف سوخت باید فعال‌تر و نقش‌های نمایشی کنار گذاشته شوند و نهادهای مربوطه کنش‌گرایانه و با جدیت به این بحث ورود کنند تا بهترین تصمیم گرفته شود.
سوادکوهی با بیان اینکه یکی از مهم‌ترین چالش‌های یک دهه اخیر اقتصاد ایران، به موضوع پرداخت یارانه انرژی و واقعی نبودن نرخ آب، برق و گاز مربوط می‌شود؛ به صمت توضیح داد: ایران در سال 2022، 86 میلیارد دلار به‌عنوان یارانه انرژی پرداخت کرد؛ در حالی که کشور چین با جمعیت بیش از یک میلیارد نفر در مقام دوم قرار گرفته و 32 میلیارد یارانه انرژی به این موضوع اختصاص داده است. نوسانات ارزی و افزایش ارزش دلار نسبت به ریال، باعث افزایش نرخ حامل‌های انرژی در بازار داخلی شده است. کاهش تولید داخلی حامل‌های انرژی مانند بنزین، دیزل و گازوئیل در کشور سبب شده است که وابستگی به واردات این محصولات افزایش پیدا کند و نرخ آنها نیز صعودی شود. وی در خاتمه گفت: تعاملات بازاری و عواملی مانند افزایش تقاضا در فصل‌های گرما، افزایش ترافیک در شهرها و تعطیلی موقتی کارخانه‌ها نیز می‌تواند باعث افزایش نرخ حامل‌های انرژی شود. باتوجه به این عوامل، افزایش نرخ حامل‌های انرژی در ایران امری چندجانبه است و به‌دلیل تاثیرات گسترده بر بازار، از جمله مشکلاتی محسوب می‌شود که در کلیه زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی تاثیر می‌گذارد.
سخن پایانی
به‌طورکلی برای حل مسئله ناترازی نرخ بنزین باید هم راه‌حل‌های عرضه و هم تقاضا را با همدیگر و به‌شکل ترکیبی در پیش گرفت، به‌جای کاهش مصرف انرژی، باید به‌دنبال مصرف درست انرژی باشیم. انتفاع مردم از صرفه‌جویی انرژی می‌تواند در اصلاح الگوی مصرف موثر باشد. امید است با برنامه‌ریزی، همت مسئولان و کمک مردم، مشکلات کلی در بحث ناترازی بنزین حل‌وفصل شود.