جنگ قیمت میان غول‌های نفتی برای اقتصاد ایران فرصت است یا تهدید؟ آیا ایران از بیماری هلندی نجات می‌یابد؟
در چند روز اخیر به دلیل شیوع بیماری کرونا و کاهش تقاضا برای نفت از یک سو و عدم توافق کشورهای عضو اوپک و غیراوپک جهت کاهش عرضه نفت از سوی دیگر، قیمت نفت به شدت کاهش یافت. حالا پرسش این است که این تحریم‌های نفتی و کاهش قیمت نفت برای اقتصاد ایران یک تهدید است یا فرصت؟ در سال‌هایی که ایران با رونق نفتی مواجه بوده است، عملکرد دولت در زمینه اقتصاد چگونه بوده است؟
هنگامی که برای اولین بار شیوع ویروس کرونا در شهر ووهان چین تایید شد شاید کمتر کسی فکر می کرد که این ویروس تا این اندازه بتواند کشورهای مختلف دنیا را درگیر کند و اقتصاد جهان را از نفس بیاندازد. طبق برآوردهای صورت گرفته این ویروس توانسته است به اقتصاد چین ضربه 185 میلیارد دلاری وارد کند.
به گزارش تابناک اقتصادی، ضربه اقتصاد چین به عنوان دومین اقتصاد بزرگ دنیا از ویروس کرونا باعث شد تا اقتصادهای نفتی نیز از این ضربه متاثر شوند و رکود اقتصادی چین کاهش قیمت نفت را برای اقتصادهای نفتی به ارمغان آورد.
جهت مقابله با کاهش قیمت نفت، در پنجشنبه و جمعه هفته گذشته مورخ 15 و 16 اسفندماه اجلاس مهم نفتی در وین اتریش برگزار شد. وزرای نفت و انرژی اوپک برای یکصد و هفتاد و هشتمین بار دور یکدیگر جمع شدند تا در کنار غیراوپکی ها به چاره جویی برای مبارزه با کاهش قیمت نفت بپردازند. پیشنهاد برای انجام این کار کاملا واضح و شفاف بود: کاهش عرضه نفت در پی کاهش تقاضای جهانی نفت به دلیل شیوع ویروس کرونا.
قبل از شروع این اجلاس کارشناسان پیش بینی کرده بودند که در صورت شکست توافق اوپک و غیراوپک برای کاهش عرضه نفت، قیمت نفت به بشکه ای 30 دلار سقوط خواهد کرد.
تنها نگرانی این اجلاس نفتی، روسیه بود. روسیه ای که رئیس جمهور آن قبل از شروع این اجلاس از قیمت های نفت در آن زمان دفاع کرده بود.
به هر حال اجلاس 178ام آغاز شد و بیژن نامدار زنگنه وزیر نفت کشورمان طی مصاحبه ای در مورخه 16 اسفندماه 1398 با بیان اینکه اجلاس پیش رو اجلاس سختی خواهد بود، گفت: دیروز در اجلاس داخلی اوپک تصمیم گرفتیم پیشنهاد کاهش 1.5 میلیون بشکه‌ای تولید را در نشست امروز سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) و غیراوپک ارائه دهیم که بعد این پیشنهاد تکمیل شد به نحوی که این میزان کاهش تا پایان سال جاری میلادی ادامه پیدا کند. وی توضیح داد: پیشنهاد این‌گونه است که یک میلیون کاهش را اوپک و نیم میلیون بشکه کاهش را غیراوپک عهده‌دار شوند.
هر چه زمان از هشتمین نشست اوپک و غیراوپک می گذشت اخبار ناامیدوارکننده تری برای دستیابی به توافق مخابره می شد و سرانجام روس ها با پیشنهاد ارائه شده مخالفت کردند و این نشست بدون نتیجه خاصی به پایان رسید.
بعد از عدم توافق اوپکی ها و غیراوپکی ها برای کاهش عرضه نفت، بلافاصله قیمت نفت برنت با از دست دادن 9 درصد از ارزش خود به کانال 45 دلار سقوط کرد.
این سقوط قیمت نفت ادامه یافت تا آنجا که قیمت هر بشکه نفت برنت با 25 درصد افت به حدود 31 دلار کاهش یافت. این کمترین قیمت نفت از فوریه 2016 تاکنون بود. همچنین سقوط 25 درصدی قیمت نفت بالاترین افت روزانه قیمت از ژانویه 1991 تاکنون بود. البته روز گذشته اندکی اوضاع قیمت نفت بهبود یافت و هر بشکه نفت برنت به کانال 37 دلار وارد شد.
به هر صورت، ضربه اول به قیمت نفت را ویروس کرونا و ضربه دوم را روس ها با عدم پذیرش کاهش عرضه نفت وارد کردند.
روند قیمت نفت در آینده چگونه خواهد بود؟
عربستانی ها بعد از آنکه در مذاکرات برای کاهش قیمت نفت از روسها شکست خورده بودند، علاوه بر کاهش قیمت نفت که اقتصاد آن ها را متاثر می کرد شاهد کاهش قیمت سهام آرامکو به نزدیک 30 ریال سعودی نیز بودند. این قیمت به گونه ای بود که برای اولین بار قیمت سهام آرامکو را زیر قیمت عرضه اولیه آن (32 ریال سعودی) قرار داد.
حالا اختلاف ها بین روسیه و عربستان بر سر نفت بالا گرفته است و برخی آن را به یک جنگ جهانی نفت تعبیر کرده اند. مؤسسه اوراسیا گروپ در یادداشتی نوشت: "عربستان و روسیه در حال ورود به یک جنگ قیمت هستند که احتمالا محدود و تاکتیکی خواهد بود."
عربستانی ها در صدد جبران این شکست ها از روسیه برآمده اند و در حالی که در ماه های گذشته به طور متوسط روزانه 9 میلیون و 700 هزار بشکه نفت تولید می کردند قصد دارند از ماه آینده میلادی تولید خود را به بیش از 10 میلیون بشکه در روز افزایش دهند. امین ناصر، مدیر عامل شرکت ملی نفت عربستان، آرامکو گفته است تولید نفت عربستان از ماه آینده میلادی (آوریل) به 12 میلیون و 300 هزار بشکه در روز خواهد رسید.
این عرضه بیش از اندازه نفت به بازارهای جهانی در شرایطی که تقاضایی برای آن وجود ندارد، باز هم می تواند قیمت نفت را متاثر کند و در روند کاهشی قرار دهد.
کاهش قیمت نفت و تحریم های نفتی برای اقتصاد ایران فرصت است یا تهدید؟
اردیبهشت ماه سال گذشته بود که آمریکا از برجام خارج شد و رئیس جمهور این کشور اعلام کرد که تحریم ها علیه ایران در مدت 90 روزه و 180 روزه باز خواهند گشت. در تحریم های 180 روزه که از اواسط آبان ماه 1397 آغاز می شد، تحریم های نفتی نیز گنجانده شده بود. به هر صورت، از آبان ماه سال گذشته رسما تحریم های نفتی ایران آغاز شد با این تفاوت که آمریکا هشت کشور را برای مدت شش ماه از تحریم های نفتی ایران معاف کرده بود. در اردیبهشت ماه سال جاری این مهلت شش ماهه نیز به پایان رسید و تمدید نشد. بنابراین صادرات نفت ایران به صورت کامل تحریم شد.
تا قبل از تحریم ها ایران توانسته بود روزانه 2.5 میلیون بشکه نفت صادر کند که این میزان در لایحه بودجه سال 1399 به یک میلیون بشکه در روز کاهش یافته است. این کاهش 1.5 میلیون بشکه ای صادرات نفت روزانه، هر چند درآمدهای نفتی را در مقایسه با سال های گذشته کاهش داده است اما تاثیرپذیری ایران از کاهش قیمت نفت را در مقایسه با گذشته کمتر کرده است.
به گفته محمدباقر نوبخت رئیس سازمان برنامه و بودجه، بودجه سال آینده کمترین وابستگی را به نفت خواهد داشت و این بودجه تنها 10 درصد به نفت وابسته است. بررسی ها صحت صحبت های رئیس سازمان برنامه و بودجه را تایید می کند اما باید گفت که در همین بودجه ای که کمترین وابستگی را به نفت دارد، روزانه صادرات یک میلیون بشکه نفت با قیمت 50 دلار در نظر گرفته شده است. بنابراین هر یک سنت کاهش قیمت نفت از 50 دلار، باز هم خواهد توانست بر بودجه سال آینده تاثیرگذار باشد.
از سوی دیگر، این کاهش قیمت نفت و تحریم های نفتی علیرغم تمام فشارهایی که در کوتاه مدت به اقتصاد کشور وارد خواهد کرد، می توانند به گفته رهبر انقلاب یک فرصت برای اقتصاد ایران محسوب شوند.
رهبر انقلاب در این باره در مورخه 1 فروردین ماه 1398 فرمودند: "اما تحریم می تواند فرصت باشد؛ چرا؟ زیرا تجربه نشان داده است کشورهایی که از منابع طبیعی - مثل نفت - برخوردار هستند، هر وقت درآمدهایشان از ناحیه این منابع کاهش پیدا می کند، اینها به فکر اجرای اصلاحات اقتصادی می‌افتند، انگیزه پیدا می کنند، انگیزه اصلاحات پیدا می کنند، انگیزه پیدا می کنند که خودشان را از وابستگی نجات بدهند و اقدامات مناسبی را انجام می دهند. این مال وقتی است که درآمد حاصل از آن منابع طبیعی کاهش پیدا می کند؛ بعد که این منابع دوباره به حال اول برمی گردد و منابع مالی مورد استفاده آنها افزایش پیدا می کند، از ادامه کار اصلاحات غفلت می کنند، فراموش می کنند. پس فشار کاهش درآمد منابع طبیعی، این حسن بزرگ را نه فقط برای ما، [بلکه] برای همه کشورهای مشابه ما دارد که آنها را از وابستگی به این منبع طبیعی، از این تک محصولی بودن، از این اقتصاد نفتی - که یکی از بزرگ‌ترین مشکلات اقتصاد ما این است که نفتی است، وابسته به نفت است - نجات خواهد داد. واقعا هم همین جور است؛ الان در کشور، هم در سطوح دولتی، هم در سطوح تحقیقاتی و دانشگاهی، مطالعات وسیعی شروع شده است برای اینکه ما چگونه بتوانیم کشور را با درآمدهای غیرنفتی اداره کنیم؛ این خیلی چیز مهم و خوبی است. آن وقتی که درآمد نفتی به صورت فراوان در اختیار باشد، نه مسئولین دولتی و نه دیگران طبعا به این فکر نمی‌افتند. شبیه این را ما به طور محسوس و عینی در باب امکانات دفاعی کشور امتحان کردیم".
بررسی ها نشان می دهد که حق با رهبر انقلاب بوده و در این مدت که تحریم های نفتی آغاز شده است و یا قیمت نفت کاهش پیدا کرده است اصلاحات خوبی در اقتصاد کشور در راستای تامین درآمد دولت از منابع دیگری چون درآمدهای مالیاتی آغاز شده است. محمدباقر نوبخت رئیس سازمان برنامه و بودجه طی مصاحبه ای در مورخه 17 مهر ماه سال جاری گفت: سه منبع جایگزین نفت خواهد شد؛ ما از حجم قابل توجهی از یارانه‌های پنهانی که در حامل‌های انرژی وجود دارد می‌توانیم استفاده کنیم و بخش دیگر که عمده کار ما است مالیات‌ها است. بخش دیگر از درآمدهای جایگزین نفت نیز از محل مولدسازی به دست می‌آید که آن نیز به تصویب رسید.
به عنوان نمونه، موضوع مالیات از خانه های خالی از سکنه که از سال 1394 بلاتکلیف مانده بود با کاهش درآمدهای نفتی در سال جاری به سرانجام رسید و در لایحه بودجه سال آینده از قبل این نوع مالیات، درآمدهایی برای دولت در نظر گرفته شده است. همچنین مالیات ستانی از پزشکان، وکلا، خانه های با ارزش بیش از 10 میلیارد تومان، خودروهای با ارزش بیش از 700 میلیون تومان و... نمونه های دیگری از اصلاحات اقتصادی است و گام برداشتن در جهت کاهش وابستگی به نفت می باشد.
پیش بینی می شود که با ادامه تحریم های نفتی و کاهش قیمت نفت، دولت برای افزایش درآمدهای مالیاتی خود سرانجام به سمت اجرای کامل قانون بهبود فضای کسب و کار و رونق بخشیدن به تولید حرکت کند. موضوعی که می تواند صادرات غیرنفتی، اشتغال و... را رونق ببخشد.
نفت برای ایران نعمت بوده است یا نقمت؟
مرکز پژوهش های اتاق بازرگانی مشهد طی تحقیقی به بررسی میزان درآمدهای نفت و گاز ایران طی سال های 1352 تا 1396، در دوره های مختلف ریاست جمهوری پرداخته است. در نمودار زیر ارزش صادرات نفت و گاز در هر دوره به همراه متوسط سالیانه ارزش صادرات نفت و گاز در هر سال در هر دوره ذکر شده است.
در سال هایی که ایران دارای رونق نفتی بوده است، کم و بیش اقتصاد ایران دچار بیماری به نام بیماری هلندی بوده است.
اصطلاح بیماری هلندی از سال 1970 وارد ادبیات اقتصادی شد و چون اولین بار این اتفاق در هلند رخ داد از این رو نام این بیماری را بیماری هلندی گذاشتند.
ماجرای این بیماری به صورت ساده از این قرار است که کشورهای نفتی با استخراج و صادرات نفت، درآمد ارزی قابل‌توجهی به دست می آورند و این درآمد را به پول ملی تبدیل کرده و به شکل دستمزد و یارانه وارد بخش خانوار و بنگاه ها می کنند. در نتیجه مصرف افزایش یافته و مخارج مصرفی زیاد می شود و این باعث ایجاد فشار از ناحیه تقاضا می گردد. این تقاضا باید به نوعی یا از طریق افزایش تولید داخلی و یا از طریق واردات پاسخ داده می شد. ناکامی در پاسخ به تقاضا موجب افزایش نرخ تورم می شود. با افزایش نرخ تورم ارزش پول ملی کاهش یافته و به نوعی عدم اطمینان در جامعه شکل می گیرد. شکل گیری عدم اطمینان فعالیت ها را به سمت دلالی و سفته بازی سوق می دهد. افراد جامعه ترجیح می دهند که دلار، ملک، طلا، خودرو، مسکن بخرند و پول خود را در این کالاها سرمایه گذاری کنند. همچنین افزایش واردات جهت پاسخگویی به تقاضای شکل گرفته موجب می شود تا تولید داخلی به سمت تعطیلی سوق داده شود.
این ماجرا را بارها و بارها به خصوص در دوران های رونق نفتی تجربه کرده ایم و این همان بلایی است که نفت در نبود زیرساخت های مناسب سر اقتصاد می آورد.
در پایان عبارتی پرمعنا و قابل تامل از کارلوس آندره پرز رئیس جمهور ونزوئلا (سال 79-1974 و 93-1989):
"افزایش قیمت نفت برای هر کسی بد است، اما بدتر از همه برای کشورهای در حال توسعه ای است که نفت دارند. افزایش قیمت یک دام است."
