حمایت از صنایعدستی، تربیت صنعتگر است
توسعه اقتصادی جوامع محلی یکی از مهم‌ترین اهداف صنعت گردشگری بوده و این صنعت یکی از مهم‌ترین عوامل توسعه اقتصادی جوامع شهری به شمار می‌رود.
برهمین اساس جاذبه‌های منحصربه فرد هر منطقه از مهم‌ترین عوامل جذب گردشگر است که منجر به درآمدزایی از محل هزینه‌کرد گردشگران و فراخور آن می‌شود و در نهایت توسعه اقتصادی جامعه میزبان را به دنبال دارد. صنایع دستی در تقسیم‌بندی جاذبه‌های میراث فرهنگی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و جوهره زندگی سنتی و باستانی اقوام را به نمایش می‌گذارد. در گفت‌وگوی صمت با فعالان عرصه گردشگری و صنایع دستی نقش این محصول فرهنگی هنری را در توسعه گردشگری و به‌دنبال آن اقتصاد بررسی کرده‌ایم.
تنوع صنایع دستی در ایران
آمارها نشان می‌دهد 430 نوع صنایع دستی با محوریت آثار فرهنگی و تاریخی در کشور وجود دارد. مجموع فعالان این حوزه 4 میلیون نفر هستند که عدد قابل توجهی است و البته با توجه به موقعیت ژئواستراتژیک ایران، گردشگری و صنایع دستی هنوز به جایگاه واقعی خود نرسیده است. هر یک از شهرها و روستاهای ایران باتوجه به اقلیم و امکانات هر منطقه، صنایعدستی مختلفی تولید می‌کنند. با گذشت سال‌ها تنوع صنایعدستی ایران افزایش یافته و از دسته اول خود فاصله گرفته است، اما بسیاری از آثار تولیدشده توسط هنرمندان ایرانی در دسته‌بندی‌های زیر قرار می‌گیرند. در طول سالیان متمادی با پیشرفت صنعت و ساخت ابزارهای جدید، صنایعدستی مختلفی پدید آمده است که قدمت کمتری نسبت به صنایعدستی باستانی ایران دارند. از جمله این صنایعدستی می‌توان به صنایع کاغذسازی اشاره کرد. شاخه‌هایی مانند کتاب‌سازی، صحافی، جلدسازی، کاغذسازی و کاغذسازی سنتی متعلق به این صنایع است. صنایعدستی دریایی از مناطق ساحلی و شهرهای دارای دسترسی به دریا سرچشمه می‌گیرد و امروزه بسیاری از هنرمندان با تراشیدن صدف و نقاشی روی آن، صنایعدستی زیبایی خلق می‌کنند. نقاشی و حکاکی روی استخوان نیز از دیگر صنایعدستی ایران و سایر نقاط جهان به شمار می‌رود. معماری یکی از زیباترین و بدیع‌ترین شاخه‌های هنر در ایران است که صنعتگران هنرمند با تلفیق آنها با سایر صنایعدستی آثار منحصربه‌فردی خلق کرده‌اند. صنایعدستی هنری مانند مقرنس، گچ‌بری، آینه‌کاری، نقاشی دیواری سنتی، آجرکاری نمونه‌هایی از تلفیق معماری و صنایعدستی در ایران است. ساخت آلات موسیقی سنتی ایرانی یکی از برجسته‌ترین صنایعدستی ایران است.
ارتباط تنگاتنگ گردشگری و صنایع دستی
مدیرکل گردشگری و میراث فرهنگی دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد تجاری، صنعتی و ویژه اقتصادی درباره اهمیت صنایع دستی در توسعه اقتصاد کشور به صمت گفت: گردشگری به عنوان دومین صنعت ثروت‌ساز دنیا و یکی از صنایع سبز جهان مدرن شناخته می‌شود که امروزه با توجه به تنوعی که در این صنعت وجود دارد از هر جاذبه‌ای برای جذب مخاطب خاص آن استفاده می‌کند و چه رقابت‌های سنگینی در این حوزه برای جذب گردشگر انجام می‌شود، چرا که گردشگری عمل رشد اقتصادی و تبادل فرهنگی است. از همین جا است که ارتباط تنگاتنگ میان گردشگری و صنایع دستی شکل می‌گیرد. علاوه بر این، شاخصه هر دو صنعت این است که هر دو ثروت‌ساز هستند و هر دو شأنیت فرهنگی دارند.
هنر صنعت در جهان
محمد فرزاد میرزایی قلعه با تاکید بر اینکه صنایع دستی را در جهان در قالب هنر صنعت می‌شناسند، ادامه داد: صنایع دستی ارتباط دقیقی با فرهنگ و زیست‌بوم یک منطقه دارد و جالب این است که در گوشه گوشه کشورمان، آثار و تولیدات بی‌شماری را دارا هستیم که همه اینها یک ثروت بی‌انتها هستند. آمارها نشان می‌دهد که در کشور ما 430 نوع صنایع دستی با محوریت آثار فرهنگی و تاریخی وجود دارد. مجموع فعالان در این حوزه 4 میلیون نفر هستند که عدد قابل توجهی است و البته با توجه به موقعیت ژئواستراتژیک ایران، گردشگری و صنایع دستی هنوز به جایگاه واقعی خود نرسیده است.
وی در ادامه افزود: ایران از نظر تنوع محصولات فرهنگی و جاذبه‌های گردشگری جزو 5 کشور برتر جهان است و با بیش از 15 کشور جهان هم‌مرز است که به راحتی می‌تواند با این کشورها تبادلات اقتصادی و... داشته باشد. از این‌رو لازم است که ما ذهنیت خود را از توجه به بازارهای کشورهای دوردست به بازارهای کشورهای همسایه داشته باشیم که بالغ بر 800 میلیون نفر امکان‌سنجی توسعه بازار وجود دارد.
بازار پررونق فرش و سفال در کشورهای همسایه
مدیرکل گردشگری و میراث فرهنگی دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد افزود: نوع و سلیقه کشورهای همسایه تمرکز بر کالاهای مصرفی نسبت به کالاهای دیگر است، به طوری که بازار فرش و سفال در این میان پررونق‌تر است و این موضوع می‌تواند شکل‌گیری زنجیره ارزش صنایع دستی را برای ما به ارمغان بیاورد.
جایگزین جدی برای نفت
میرزایی قلعه در ادامه خاطرنشان کرد: اگر دقت ویژه‌ای به گسترش صادرات در این حوزه داشته باشیم، صنایع دستی می‌تواند در بستر توسعه، محصول محور گردشگری برای کشور باشد و حتی باتوجه به هزینه پایین تولید و وجود نیروی کار، سود حاصل از صنایع دستی بسیار بالاتر از صنعت نفت است. بنابراین دستگاه‌های حاکمیتی باید ورود جدی به تغییر چرخه اقتصاد بر مدار گردشگری و صنایعدستی داشته باشند، چرا که محور اصلی تمدن‌سازی ایران و لبه جدال تمدنی موجود، گردشگری و میراث فرهنگی است. این فعال حوزه گردشگری با بیان اینکه در جنگ ترکیبی موجود، بهترین حرکت استفاده از ظرفیت‌های گردشگری است، تصریح کرد: حوزه صنایع دستی زودبازده و فراگیرتر است. برای توسعه این مهم، بستر جغرافیایی و قوانین حاکم بر مناطق آزاد فرصت بسیار خوبی است که کنشگران این حوزه بتوانند ضمن سرمایه‌گذاری در عرصه صادرات محصولات صنایع دستی و جذب گردشگر نقش مثمرثمری داشته باشند.
مناطق آزاد، بستر کلان بازارهای صنایعدستی
میرزایی قلعه در ادامه خاطرنشان کرد: مجموعه مناطق آزاد کشور سالانه بالغ بر 40 میلیون تردد و 10 میلیون نفر شب اقامت دارند که این یعنی بستر بسیار کلان بازارهای موجود برای گردشگری و صنایع دستی. این مناطق به‌خاطر همجواری با کشورهای همسایه، راحتی تردد و نیاز نداشتن به روادید و... در حوزه‌های مهم توسعه صادراتی فرهنگ پایه کشور هستند که انتظار می‌رود با حضور کنشگران، این اتفاق قوی‌تر از همیشه انجام شود.
توسعه تعاونیهای صنایع دستی
مدیرکل گردشگری و میراث فرهنگی دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد گفت: یکی از سیاست‌های ما در راستای حمایت از بازار صنایع دستی، توسعه تعاونیهای صنایع دستی بوده است که اکنون بالغ بر 30 تعاونی جدید ثبت شده‌اند و در حال فعالیت هستند که مجموع قوانین مناطق آزاد در بسته‌های مختلف از آنها حمایت می‌کند.
43 نوع هنر صنعت در مناطق آزاد
میرزایی قلعه در پایان خاطرنشان کرد: سال گذشته بالغ بر 21 جشنواره و بازارچه صنایعدستی در مناطق آزاد برگزار شد که تعاونیهای این مناطق در بیش از 30 نمایشگاه ملی و منطقه‌ای شرکت کردند. در کل مناطق آزاد کشور 43 نوع هنر صنعت وجود دارد. در تلاش هستیم ضمن ثبت آنها در راستای توسعه بازارمحور این محصولات اقداماتی از جمله تکمیل زنجیره ارزش آنها، حمایت مالی و معنوی از صنعتگران، تکمیل شناسنامه آنها و... داشته باشیم.
ظرفیت صنایع دستی فراتر از اقتصاد معیشتی
کارشناس اداره کل آموزش و ترویج وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با بیان اینکه صنایع دستی یک امکان است و بستگی دارد چطور از این امکان استفاده شود، به صمت گفت: متاسفانه دید مسلطی که هم‌اکنون در جامعه وجود دارد، صنایع دستی را در اقتصاد معیشتی محدود کرده است، در حالی که صنایع دستی باتوجه به سابقه‌هایی که از گذشته و امکاناتی که امروز دارد، می‌تواند بسیار فراتر از این موارد دیده شود و حتی شعاع دایره اقتصادی خود را گسترش دهد. رضا میرمبین ضمن بیان این مطلب افزود: برای مثال، برای صادرات صنایع دستی نسبت به بقیه اقلام محدودیت‌های کمتری داریم و می‌توانیم صنایع دستی را به اشکال مختلف و از طریق گردشگران خارجی به‌صورت چمدانی صادر کنیم. این نوع صادرات شامل تحریم نمی‌شود و به راحتی می‌تواند درآمدزایی و ارزآوری برای کشور داشته باشد.
میرمبین ادامه داد: باتوجه به سابقه صنایع دستی و هنرهای سنتی که پشت هر کدام یک روایت و چه‌بسا یک پیشینه فرهنگی و تاریخی مستتر و نهفته است، در دیگر کشورهای جهان می‌تواند برای خریداران خارجی جذابیت بسیاری داشته باشد. از سوی دیگر، به نحوی توسعه و صادرات فرهنگ هم محسوب می‌شود؛ یعنی فرهنگی که پشتوانه یک فرم در این شیء است.
صنعتی زودبازده و پرسود
این کارشناس صنایعدستی افزود: همچنین در داخل کشور هم فروش صنایع دستی بسیار مهم است، از این بابت که صنایع دستی، حداقل نیاز واردات مواد اولیه را دارد و یک کار مهارت‌محور است.
وی بااشاره به ظرفیت زودبازدهی فعالیت‌های حوزه صنایع دستی گفت: فعالان این حوزه به دوره آموزش‌های کوتاه‌مدت نیاز دارند، بنابراین در صورت کسب آموزش و مهارت می‌تواند در زمره مشاغل زودبازده قرار گیرد و آموزش‌گیرنده صنایع دستی می‌تواند در اسرع وقت وارد بازار کار و تولید شود.
میرمبین افزود: از سوی دیگر، صنایعدستی ارزش افزوده بسیار بالایی دارد. برای مثال، ماده اولیه‌ای مثل چوب یا فلز به خودی خودی دارای ارزش ریالی بالایی نیست و با کاری که روی آن انجام می‌شود، دارای ارزش معنوی می‌شود و قیمتش بالا می‌رود؛ حتی وقتی مشمول گذشت زمان می‌شود، چه‌بسا ارزش آن هم ارتقا می‌یابد، بنابراین ارزش‌افزوده بالایی در تولیدات این هنر صنعت نهفته است. در عین حال، این تولیدات می‌توانند هم استفاده کاربردی و تزئینی داشته و هم به‌عنوان یک کالای نوستالژیک به‌کار روند. بنابراین، دامنه کاربرد آنها بسیار وسیع است.
بازار فروش در اختیار بخش خصوصی
کارشناس آموزش و ترویج صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی درباره عرضه محصولات صنایع دستی گفت: در گذشته، سازمان صنایع دستی یک‌سری مغازه در اختیار فعالان صنایع دستی قرار می‌داد که از طریق این مغازه‌ها هم استانداردسازی آثار و هم قیمت‌ها و عرضه را کنترل می‌کرد. اکنون براساس اصل 44 قانون اساسی دیگر بخش دولتی نمی‌تواند به این موارد تجاری بپردازد و از آنجا که دیگر مکانی برای عرضه این محصولات وجود ندارد، ما تنها به‌لحاظ قانون‌گذاری و نظارت می‌توانیم در این عرصه صنایع دستی موثر باشیم و دیگر نمی‌توانیم به‌طور مستقیم وارد بازار صنایع دستی شویم و این کار به بخش خصوصی واگذار شده است.
وی افزود: وزارت میراث فرهنگی تنها از طریق تصویب مقررات و بخشنامه‌ها می‌تواند از این حوزه حمایت کند. البته می‌توانیم هنرمندانی را برای گرفتن تسهیلات به بانک‌ها معرفی کنیم، اما باز هم آنها برای گرفتن این تسهیلات باید تابع قوانین بانک‌ها باشند. مغازه‌های فروش و بازارچه‌های صنایع دستی هم در اختیار بخش خصوصی است، اما ما سعی می‌کنیم از طریق قوانین مختلف تا جایی که می‌توانیم این کار را برای آنها تسهیلگری کنیم.
برگزاری نمایشگاههای سراسری صنایعدستی
میرمبین در ادامه تصریح کرد: آیین‌نامه‌های اجرایی قانون حمایت از هنرمندان که در سال 96 تصویب شد، در دست تدوین است که با بازبینی و اصلاح برخی موارد، نتایج نهایی منتشر خواهد شد. پس از تصویب و ابلاغ آیین‌نامه‌های مورد نظر، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی وارد عرصه فروش محصولات صنایع دستی خواهد شد. وی افزود: با این‌همه راهکارهایی وجود دارد از جمله برگزاری نمایشگاههای سراسری و ملی صنایع دستی که در آنجا بخش زیادی از صنایع دستی به‌طورمستقیم توسط تولیدکننده به فروش می‌رود و خود یک امر ترویجی است که باعث می‌شود چشم‌های مردم با محصولات صنایع دستی آشنا شود.
صادرات چمدانی صنایع دستی
در پایان، این کارشناس صنایع دستی درباره روند کنونی صادرات صنایع دستی گفت: در حال حاضر مشکل آنچنانی برای صادرات صنایع دستی نداریم، بلکه آنچه لطمه بسیاری در این حوزه به ما وارد کرد، مسئله تحریم‌ها و محدویت‌های بانکی بود که بسیاری از صادرکنندگان صنایعدستی را در نقل‌وانتقالات مالی دچار چالش کرد که در حال مذاکره جدی برای برطرف کردن آنها هستیم، اما در صادرات چمدانی صنایعدستی چنین مشکلی وجود ندارد و آنها به‌راحتی از این طریق صادر می‌شوند.
سخن پایانی
فرآیند تولید صنایع دستی از طراحی گرفته تا مواد اولیه و بسته‌بندی با مشکلات جدی روبه‌رو است. نبود برنامه جامع حمایتی برای تولید صنایع دستی سبب شده است تا هنرمندان مشکلات متعددی را تجربه کنند و صنایعدستی از خلاقیت، به‌روز شدن و کسب کاربردهای امروزی دور بماند. به‌گفته بسیاری از فعالان این حوزه، ارزان‌ترین راه اشتغال از طریق صنایع دستی است که با یک تا 100 میلیون تومان می‌توان شغل ایجاد کرد. در حقیقت، این کار پرورش هنرمند نیست، بلکه تربیت صنعتگر است./ روزنامه صمت