حوزه علمیه قم قرار بود ناظر بر سیاست باشد، نه متصدی سیاست

آیت‌الله سیدمصطفی محقق داماد گفت: حوزه علمیه قم قرار بود ناظر بر سیاست باشد، نه متصدی سیاست و موفقیت‌هایی نیز کسب کرد، اما از آنجا که این شرط عمل نشد، دچار آسیب شدیم.

به گزارش خبرگزاری مهر، با همکاری انجمن اندیشه و قلم خانه اندیشمندان علوم انسانی نشست «صدسالگی حوزه قم و مسائل جامعه ایران» با نگاهی به کتاب «صد سالگی حوزه قم» رسول جعفریان روز گذشته در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.

آیت‌الله سیدمصطفی محقق داماد با اشاره به مقطع و دلایل تاسیس حوزه علمیه قم گفت: این حوزه قرار بود ناظر بر سیاست باشد، نه متصدی سیاست و موفقیت‌هایی نیز کسب کرد، اما از آنجا که این شرط عمل نشد، دچار آسیب شدیم.

این عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی در نشست «صدسالگی حوزه قم و مسائل جامعه ایران» که به همت انجمن اندیشه و قلم و خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد، گفت: آیت‌الله بروجردی حوزه را در برابر حکومت با هرمشکلی اداره کرد اما امروز یکی از مشکلات حوزه این است که وابسته به دولت و حکومت شده است.

به گفته نوه موسس حوزه، حاج شیخ عبدالکریم حائری به دلیل آنکه جایگاه روحانیت در جامعه را رو به تباهی دید در قم ماند و تاکید داشت حوزه‌ای مبتنی بر عقلانیت، علم و اخلاق شکل دهد و بر عدم دخالت حوزه در سیاست تاکید داشت و توانست بار دیگر روحانیت را در قلب مردم جای دهد.

او با بیان اینکه مکتب قم، مکتب اجتهاد و اعتدال بوده، افزود: آیت‌الله بروجردی افرادی را که کارهای تند می‌کردند، از حوزه بیرون کرد و گفت این تندی‌ها نباید باشد و حوزه جای درس و تحقیق و اعتدال است، نه سیاست. اما این مشی آقای بروجردی چنان قدرتی برایش ایجاد کرد که دستگاه حاکم از ایشان می‌لرزید و از یک کلمه او متاثر می‌شد.

محقق داماد با اشاره به خاطره ای از پدرش (آیت‌الله داماد) اضافه کرد: آقای بروجردی سیاستمداران را خصوصی نمی‌پذیرفت و پدرم و حاج آقا روح الله (امام) را هم دعوت می‌کرد. از جمله وقتی دکتر اقبال، نخست وزیر وقت خدمت آقای بروجردی رسید و گفت شاه گفته به آقای بروجردی سلام رسانده و بگویید کشورهای مثل ما اصلاحات ارضی کرده اند و ما هم باید این کار را انجام دهیم، آقای بروجردی گفته بود به ایشان بگویید آنها اول کشورشان را جمهوری کردند بعد اصلاح ارضی کردند. تا این جمله را گفت، اقبال کلاهش را برداشت و رفت و تا آقای بروجردی زنده بود، این اقدام انجام نشد. این صحبت یک مرجع در دوره شاهنشاهی بود که ناظر بر سیاست بود بدون اینکه دخالت داشته باشد.

این استاد فقه و حقوق افزود: در دوران آشیخ عبدالکریم تنها یک نفر از حوزه به دستگاه حکومتی رفت و کارمند ثبت اسناد شد. چون طلاب با قناعت و مناعت قرار بود استقلالشان را حفظ کنند و بنده به عنوان یک طلبه کوچک الان هم با پول گرفتن حوزه از دولت مخالفم و این اشتباهی بود که آقای سید محمد خاتمی با تصویب بودجه دولتی برای حوزه آن را شروع کرد.

انگیزه آیت‌الله حائری از تاسیس حوزه قم

محقق داماد با بیان اینکه حکمت اولیه تاسیس حوزه باید مورد پژوهش قرار گیرد، توضیح داد: بعد از حضور ایشان در قم نامه ای از میرزای شیرازی کوچک به ایشان نوشته شده که من پیر شده ام و حوزه رئیس ندارد و به نجف بیایید. اما شیخ به ایشان نوشته بودند من اوضاع ایران را در تباهی می‌بینم و راه حلی برای آن نمی‌بینم مگر اینکه حوزه ای در اینجا تاسیس شود و این حوزه موفق باشد که جلوی این تباهی را بگیرد.

او با طرح این پرسش که «این تباهی چیست؟» ادامه داد: آن زمان 13 سال از اعدام شیخ فضل الله گذشته و تمام اوضاع علیه روحانیت بود. کسی باور نمی‌کرد کار به جایی برسد که عالم بزرگی چون شیخ فضل الله اعدام شود. حاج شیخ به این نتیجه می‌رسد که اگر حوزه ای تاسیس شود که سواد و فضل و اخلاق در آن باشد و از سیاست جدا باشد، روحانیت دوباره در قلب مردم وارد می‌شود.

استاد حوزه علمیه تصریح کرد: ایشان معتقد بود که اگر طلاب وارد سیاست شوند دوباره همان بدنامی ایجاد می‌شود و بعد از این چهل سال ما درستی تحلیل ایشان را می‌بینیم.

محقق داماد به برخی ویژگیهای موسس حوزه نظیر منع طلاب از ازدواج موقت، دعوت مدرس زبان فرانسه برای آموزش طلاب و تلاش برای تدریس فلسفه در حوزه، به رغم فضای ضدفلسفه آن زمان اشاره کرد و افزود: یکی از ویژگهای شیخ توجه به ادبیات فارسی بود و حتی در شبهای ماه رمضان در حجره کتاب نظامی گنجوی می‌خوانده است. زمانی که امام خمینی (ره) شعر می‌گفت، برخی طلاب مقدس به ایشان می‌گویند چرا باید یک روحانی غزل بگوید؟ ایشان می‌پرسند مگر حاج آقا روح الله چه گفته؟ می‌گویند گفته است «سزد ز دانه‌ی انگور سبحه‌ای سازم / به عزم رفتن میخانه استخاره کنم». حاج شیخ می‌گویند به ایشان بگویید در کار خیر حاجت هیچ استخاره نیست.

حجت‌الاسلام رضا مختاری: شورای عالی حوزه علمیه قم داوطلب رد بودجه دولتی شود

حجت‌الاسلام والمسلمین رضا مختاری با بیان اینکه چالش حوزه قم قبل از انقلاب تهدید توسط حکومت برای فروپاشی بود، تاکید کرد: چالش امروز حوزه حفظ استقلال آن است و معتقدم شورای عالی حوزه باید پیشقدم شود و اعلام کند بودجه دولتی دریافت نمی‌کنیم.

استاد حوزه علمیه قم در نشست «صد سالگی حوزه قم و مسائل جامعه ایران»، گرفتن بودجه از دولت را یکی از عوامل تضعیف حوزه دانست و افزود: وقتی نمی‌توان افکار عمومی را در این باره اقناع کرد، باعث بدبینی شده و ضرر دریافت بودجه از نفع آن بیشتر است. الان هم اکثر طلاب در وضع معیشتی بسیار سختی هستند، اما راهش این نیست.

وی ادامه داد: البته وجوه مرکز خدمات حوزه مربوط به بیمه درمانی است که به همه مردم هم تعلق می‌گیرد. حوزه خواهران هم مثل یک دانشگاه است که دولت به آن بودجه می‌دهد. اما مشکل اصلی دریافت بودجه شورای عالی حوزه است که باید جایگزین شود و راهش این است که این شورا پیشقدم شود و اعلام کند که بودجه را دریافت نمی‌کنیم و کمک‌های مردم و خیرین جایگزین آن شود.

این پژوهشگر تاریخ علما در بخش دیگری از سخنانش اظهار کرد: آغاز تاسیس حوزه قم با فداکاری سه مرجع تقلید وقت قم محقق شد که هر سه پس از دیدار با حاج شیخ عبدالکریم حائری فهمیدند ایشان اعلم است و هر سه مرجعیت را رها کردند تا حاج شیخ تنها مرجع قم شود و در قم بماند. حاج شیخ اساتید بزرگی را از تهران و سایر بلاد به قم دعوت کرد و تدبیر ایشان موجب رشد و تثبیت حوزه قم شد و بسیاری از علما بخاطر ایشان به قم آمدند.

مختاری ادامه داد: پس از وفات حاج شیخ عبدالکریم، همه نگران متلاشی شدن حوزه قم بودند، مراجع ثلاث مرحومان حجت، صدر و خوانساری حوزه را در نهایت خفقان رضاخان در سال 1315 حفظ کردند و آقای بروجردی را به قم آوردند و ایشان را تحکیم و تثبیت کردند. از جمله امام و دو نفر دیگر از علما به آقای فلسفی نامه نوشتند که برای اقای بروجردی تبلیغ کنید و با تجار از جمله پدر مهندس بازرگان برای حمایت مالی از حوزه قم صحبت کنید.

وی گفت: پس از فوت آقای بروجردی شاه به آقای حکیم تسلیت گفت یعنی مرجعیت را در قم دیگر قبول نداشت و علمای قم آقای خوانساری را از تهران دعوت کردند که ایشان نیامد و بعد مراجع جدید در قم ظهور کردند. خوف آن زمان متلاشی شدن حوزه بود. الان باید ببینیم تقویت حوزه به چیست. الان کم شدن اعتماد مردم و از دست دادن مرجعیت حوزه قم، خطر است.

اکبر ثبوت: اخلاق، تفسیر قرآن، تاریخ و نهج البلاغه در حوزه غریب است

یک پژوهشگر تاریخ و فلسفه با بیان اینکه اخلاق، تفسیر قرآن و نهج البلاغه در حوزه غریب است، به تشریح چالشهای پیش روی حوزه پرداخت و گفت: متاسفانه گاهی ناچاریم درباره این چالشها خودسانسوری کنیم که باعث شده مشکلات همچنان سر جای خود بماند.

اکبر ثبوت در نشست «صدسالگی حوزه قم و مسائل جامعه ایران»، نگارش کتاب صد سالگی حوزه قم را کار ارزشمند استاد جعفریان دانست که باید ادامه یابد و سایر موضوعات حوزه نیز مورد بررسی قرار گیرد.

وی با تاکید بر لزوم بازنگری در متون درسی حوزه علمیه گفت: در حوزه ما تا آنجا که اطلاع دارم تاریخ جزء برنامه درسی نیست. حتی به تاریخ اسلام و ایران و شیعه و تاریخ روحانیت درست پرداخته نمی‌شود. بسیاری از حوزویان سطح بالای ما حتی با زبان ادبی علماء گذشته آشنا نیستند. یکی از بزرگان حوزه که از مقامات حکومت است با استناد به کلمه «مولوی» در شعری از مرحوم نراقی گفته بود نراقی در شعر خود به مولوی طعنه زده است. کسی که با زبان ادبی گذشته آشنا باشد می‌داند که مولوی به معنای آخوند است. مگر بین ما و نراقی چقدر فاصله است؟ وقتی زبان ادبی او را نمی‌دانیم به جای متنبه شدن وسیله ای برای تعریض به صاحب مثنوی پیدا می‌کنیم. یا یکی از مقامات از گفتگوی ظل السلطان با مرحوم شفتی سخن گفت، در حالیکه این دو نفر اصلا با هم معاصر نبوده‌اند.

ثبوت از جمله کمبودهای حوزه را این دانست که تاریخ جهان، تاریخ ادیان، تاریخ اسلام، تاریخ ایران وحتی تاریخ حوزه در قم کار نمی‌شود یا ادبیات در حوزه بصورت تخصصی کار نمی‌شود. نه ادبیات عرب و نه ادبیات فارسی در حوزه قم مورد توجه نیست، در حالیکه اندیشه و نظرات اشخاص فقط در کتابهای فقه و اصول آنها نیست بلکه در آثار ادبی و اشعار و سایر آثار نیز وجود دارد و طلبه‌ها به آن کم توجهند.

وی اخلاق، تفسیر قرآن و نهج البلاغه را در حوزه غریب دانست و گفت: بررسی این کاستی‌ها در برنامه‌های حوزه جزء لوازم و ضروریات است.

ثبوت در ادامه با بیان فهرستی، چالش‌هایی که حوزه با آنها مواجه است، این گونه برشمرد: چالش با علوم عقلی و فلسفه؛ چالش با آرا و نظریات متفاوت مانند کتاب حجاب مرحوم مطهری یا شهید جاوید مرحوم صالحی نجف آبادی؛ چالش اختلافات بین مراجع متعدد در حوزه پس از مرحوم حاج شیخ که بین سه مرجع اصلی وجود داشت و با آمدن آیت الله بروجردی حل شد و بعد از ایشان دوباره شکل گرفت وچالش بین حوزه قم و نجف، چون حوزه قم فرزند حوزه نجف بود.

وی ادامه داد: چالش دیگر امتحان گرفتن از طلاب در دوره مرحوم بروجردی بود که با مخالفت حوزه نجف همراه شد و برخی علیه آقای بروجردی موضع گرفتند و ایشان از امتحان منصرف شدند، چالش دیگر مساله مرحوم علامه امینی بود که با طرفداران وحدت اسلامی و تقریب اختلاف داشت.

به گفته او، چالش دیگر اختلاف دو حوزه بر سر روش اجتهاد بود که در قم توجه بیشتری به حدیث وجود داشت و نجفی‌ها به اصول توجه بیشتر داشتند و هر دو همدیگر را تخطئه می کردند. چالش دیگر در مورد قمه زنی است. آقای بروجردی در اولین سال خواستار حذف محرماتی شدند که به اسم عزاداری رایج شده بود. پاسخ صریح آنها این بود که ما در تمام طول سال مقلد شما هستیم اما اجازه بدهید در چند روز عزاداری مقلد خودمان باشیم.

ثبوت در پایان گفت: چالش دیگر بین مرجعیت و مقدسین بود چه در یادگیری زبان خارجی، چه در مخالفت با مقدسین و طهارت اهل کتاب که مراجع بزرگ مخالف تندروی بودند اما مقدسین گوش نمی‌دادند و اینها از ترس عوام پافشاری نمی‌کردند.

رسول جعفریان: در تاریخ‌نگاری حوزه قم شفافیت نداریم

استاد تاریخ اسلام و ایران، صد سالگی حوزه علمیه قم را بهترین فرصت برای آسیب‌شناسی و اصلاح حوزه دانست و اظهار کرد: ما باید خودمان از مخالفان حوزه دعوت کنیم تا نقدهای خود را بیان کنند و با بازاندیشی به اصلاح و تقویت حوزه علمیه بپردازیم.

حجت‌الاسلام والمسلمین رسول جعفریان در نشست «صد سالگی حوزه قم و مسائل جامعه ایران» که به همت انجمن اندیشه و قلم و خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد، صد سالگی حوزه علمیه را زمان خوبی برای ارزیابی عملکرد این حوزه که همزمان درگیر اندیشه و عمل بوده دانست و افزود: در وقت تأسیس سیاست حوزه حفظ خودش بود، اما زمانی که فرصت یافت، وارد سیاست شد. در تفکر و اندیشه هم، از زمان صفوی به این سمت که رابطه حوزه با حکومتهای ایرانی خوب شد، نقش تغذیه گر فکری داشت. در تمام دوره صفوی و قاجار، حوزه تأمین کننده تفکر جاری جامعه بود، علاوه بر اینکه بخش‌هایی اجرایی هم در دست داشت و به هر حال، صد سال زمان خوبی برای ارزیابی جنبه‌های مختلف فکری و سیاسی حوزه است.

وی با بیان اینکه حوزه علمیه قم روی بقایای یک حوزه کهن‌تر در قم بنا شد، این را از امتیازات دانست و افزود: قم پیشینه ای از قرن اول تا چهارم هجری از نظر تمرکز روی حدیث و علم شیعی داشت. پس از چند قرن، مجددا در دوره صفویه محل توجه قرار گرفت. قاجارها خیلی به آبادی آن از لحاظ مدرسه ای اهمیت دادند و در آستانه دوره جدید، این حوزه روی این سرمایه هنگفت بنا شد. قم، به دلیل اینکه طی قرون مختلف، تنها شهری بود که همه مردمش از تأسیس تا امروز شیعه بوده اند، اهمیت داشته و این سرمایه مهمی برای حوزه بوده و هست.

استاد دانشگاه تهران تأسیس حوزه علمیه قم را معلول شرایط سیاسی خاص ازجمله شکل گیری کشور جدیدی به نام عراق با مرزهای بسته به روی ایران خواند و گفت: قبلا ایران نگاهش متمرکز روی عتبات بود، و حالا ایران باید برای خود فکری می‌کرد و این کار انجام شد. قم بهترین جای ایجاد یک حوزه جدید بود. مشهد دور بود. اصفهان هم قابل احیاء نبود، هیچ جا قم نمی‌شد. همه شرایط آماده تأسیس یک حوزه در ایران شده بود. رهبر آن هم مرد شایسته ای بود و این کار انجام شد. همه شرایط فراهم شد تا حوزه بماند، آن هم در دوره مبارزه با تشیع و شعائر مذهبی. به نظر می‌رسد رضا شاه نمی‌خواست حوزه‌های شیعی ایران را از ریشه بکند، یک حوزه ضعیف و محدود و غیر مداخله گر در سیاست می‌خواست. چون می‌دانست بالاخره امور مردم بدون دین نمی‌گذرد.

وی با انتقاد از اینکه در تاریخ‌نگاری حوزه قم شفافیت نداریم، ادامه داد: به برخی از حقایق که بر می‌خوریم، جرأت گزارش کردن آن را نداریم و گرفتار نوعی خودسانسوری هستیم. برخی از علمای قم هم اصولا خوششان نمی‌آید در باره این مسائل صحبت شود و توصیه می‌کنند اینها را حذف کنید. اما باید حتی از مخالفین خود بخواهیم ضعفهای ما را بگویند. به نظرم تمام کتابهایی هم که انتقاد از روحانیت است باید گردآوری کنیم و بخوانیم. سرمایه ای در قم هست که اشکالاتی هم دارد و باید آنها را برطرف کرد. حوزه نباید بی جهت از خود تعریف و تمجید کند و باید با تواضع دنبال رفع عیوب خود باشد.

این نویسنده مهمترین مساله را سیر برخورد حوزه با جهان مدرن و پدیده‌های آن دانست و گفت: ما متهمیم هر چیز جدیدی که آمده، تحریم کرده ایم. مدتها طول کشیده تا آن را حلال بدانیم و البته اغلب هم بدون سر وصدا از کنارش رد شده ایم تا مردم فراموش کنند چه کرده ایم. حوزه باید بین اصول ثابت خود و جهان متغیر راهی پیدا کند. الان شرایطی شده که احساس می‌کنم حوزه از تحولات سریع دنیا عقب مانده است. ما چطور با پدیده‌های جدید برخورد کردیم، با دوش حمام، با بلندگو، با کفش به جای نعلین، با ماشین، با رادیو، با سینما و بسیاری از مسائل دیگر و در روزهای اخیر هم سخنانی درباره حرمت خرید زمین در متاورس باعث نقد استادان دانشگاه شده است.

جعفریان مساله دیگر را برخورد با روشنفکران همچون دکتر شریعتی و دکتر سروش دانست و افزود: باید مرور کنیم ببینم چه رفتاری داشته ایم. نقاط قوت و ضعف ما در این برخوردها چگونه بوده است. در کل با تمدن غرب چه کرده ایم؟ اینها مسائل دنیای جدید است که ما پاسخ‌های روشنی برای آن نداده ایم و اغلب ساده انگاری کرده ایم. بحث این نیست که قبول یا رد کنیم، ما باید رفتار تاریخی خودمان را بشناسیم.