درباره محمدتقی دانش پژوه
تهران - ایرنا - محمدتقی دانش‌پژوه از چهره‌های درخشان عرصه تحقیق و پژوهش بود، پژوهنده پرتلاشی که زندگی خود را وقف نسخه‌شناسی، فهرست نگاری، تعلیم، تصحیح و ترجمه کرد و امروز نتیجه کار سترگ او در سراسر جهان خاورشناسی و در همه کتابخانه‌ها و مؤسسه‌ها دستمایه پژوهشگران است.
پویایی فرهنگ، مدیون تلاش مستمر محققان و اندیشمندان در کشف و نشر مواریث فرهنگی است. حیات یک جامعه به شریان های فرهنگی وابسته است و قطع آنها از خاموشی و خمودگی آن جامعه خبر می دهند. از جمله این شریان ها، فرهنگ پربار و غنی است که در متون گذشته ایران تبلور یافته و باید آن را ارج نهاد و برای حفظ و پاسداری آن از هیچ کوششی فرو گذار نبود. اکنون یکی از مهمترین و ضروری ترین وظایف جامعه ما کار دقیق، حساس و ظریف تصحیح و تنقیح این متون به شمار می آید که پلی ارتباطی با گذشته پرافتخار است و اگر این مهم به درستی و دقت صورت نگیرد، ارتباط نسل جوان، پرشور و ادب دوست معاصر با پیشینه فرهنگی خود قطع می‌شود و ضربه های سنگینی بر پیکره جامعه نوین وارد خواهد آمد. خوشبختانه در دوره معاصر بودند و هستند، فرهیختگانی که با دریادلی و فراخ حوصله در این وادی گام برداشتند و از آن جمله محمدتقی دانش‌پژوه از چهره‌های تابناک عرصه تحقیق و پژوهش بود که از جوانی دل در گرو عشق به کتاب و کتاب شناسی داد و عاشقانه عمر گرانمایه خویش را در خدمت به کتاب و جامعه کتابخوان سپری کرد. دانشمندی که خدمات ارزشمند وی مورد عنایت فرزانگان و دانشمندان ایران و حتی دیگر کشورهای اسلامی قرار گرفت و چراغ راهی فراروی محققان و اندیشمندان در کارهای علمی و فرهنگی شد. پژوهنده پرتلاشی که زندگی خود را وقف و صرف نسخه‌شناسی و فهرست نگاری، تعلیم، تصحیح و ترجمه کرد و تا آخرین لحظات حیات در این راه از پا ننشست، تا جایی که محققان خارجی لقب پیر جوانمرد را به او داده اند. درخت عمر استاد فرزانه دانش پژوه در آخرین ماه پاییز 1375 خورشیدی به خزان نشست اما حضور همیشگی آثار و میراث فرهنگی سترگش نام او را بر کتاب‌های درخشان حک کرده است. «هرگز نمیرد آنکه دلش زنده شد به عشق و فضیلت وجودش پیوسته بود به فرهنگ و اخلاق دانش ورانه.»
زندگینامه محمدتقی دانش پژوه
محمدتقی دانش پژوه در فروردین 1290 خورشیدی در آمل دیده به جهان گشود. پدرش حاج میرزا احمد درکایی لاریجانی از مجتهدان و فقهای بنام آمل و لاریجان بود. پس از سپری کردن دوران کودکی، تحصیل را آغاز و مقدمات ادبی را با خواندن قرآن کریم، دیوان حافظ و نصاب الصبیان سپری کرد و در این راه از محضر پدر و دیگر عالمان آن سامان بهره فراوان برد. در جوانی برای ادامه تحصیل راهی قم شد تا از جلسات درس و بحث علمای حوزه علمیه آن مرکز علمی کسب فیض کند. بعد از 2 سال به سبب گرفتاری های زندگی نتوانست در قم بماند و به آمل برگشت و در آنجا نزد ابوالقاسم فرسیوی و آقا محمد غروی دینه‌ای مکاسب و رسایل شیخ مرتضی انصاری را فرا گرفت و بسیار از درس آن 2 عالم کسب فیض کرد.
در 1316 خورشیدی بار سفر بست و راهی تهران شد. چند سالی در مدرسه سپهسالار قدیم از محضر میرزا مهدی آشتیانی در درس فلسفه بهره برد و سپس دوره دانشکده معقول و منقول را در مدرسه سپهسالار جدید یا مدرسه عالی شهید مطهری و دانشسرای عالی گذراند تا اینکه در 1320 خورشیدی به اخذ درجه لیسانس نایل آمد. ورودش به دانشگاه سر آغاز ورود به عرصه تحقیق و پژوهش نیز بود. در همان سال در کتابخانه دانشکده حقوق مشغول به کار شد و این شروعی برای کتاب پژوهی بود. به سرعت مدارج علمی را طی کرد تا آنکه معاونت کتابخانه دانشکده حقوق و بعد ریاست کتابخانه کتب خطی و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به وی سپره شد. در کنار این فعالیت ها از 1334 خورشیدی در دانشکده الهیات و معارف اسلامی همان دانشگاه به تدریس منطق و تاریخ فلسفه اسلامی و تاریخ خاورشناسان و روش تحقیق در پرداخت و در دوره دکتری نیز تدریس عرفان اسلامی را آغاز کرد.
فعالیت های علمی محمدتقی دانش پژوه
عضویت در کنگره خواجه نصیر طوسی در دانشگاه تهران، عضویت انجمن ایرانی فلسفه و علوم انسانی، شرکت در کمیسیون کتاب شناسی شورای موسسه تحقیق در ادبیات و زبان های ایرانی از جمله فعالیت های استاد دانش پژوه در برخی از کنگره ها و مجامع علمی بوده است. در 1344 خورشیدی نیز طبق تصویب هیأت رییسه مجلس شورای ملی جزو تدوین کنندگان فهرست آن کتابخانه بود و 6 مجلد از فهرست های آنجا با همکاری او منتشر شد. انجمن فلسفه و علوم انسانی نیز وی را برای تدوین فهرست مخطوطات کتابخانه سپهسالار دعوت کرد و چند مجلد اخیر فهرست آنجا با همکاری او انتشار یافت.
او به منظور کسب اطلاعات کتابشناسی و نسخه‌شناسی به دستور دانشگاه تهران به چند کشور عربی، اروپایی و آمریکا سفر کرد. کتابشناسی، فهرست نگاری، تصحیح و پژوهش سه کار بزرگ او در این دوران است.
کتاب شناسی
دانش پژوه درباره ارزش و اهمیت کتاب و کتابشناسی می‌گوید: «من دیدم علمای اروپا یا آمریکا یا دیار غرب و حتی دانشمندان ایرانی، نخست کتاب را شناخته‌ایم و بعد تألیف کرده‌ایم و هر محققی هم امروز اگر بخواهد کار بکند باید اول کتاب را بشناسد.»
از یادداشت هایی که در این سفرها برداشت، آنچه مربوط به کشورهای عربی بود در نشریه کتابخانه مرکزی چاپ شد و آنچه درباره نسخه‌های خطی کشورهای شوروی سابق و اروپا و آمریکا بود در مجلد هشتم نشریه کتابخانه مرکزی به چاپ رسید.
فهرست نگاری
دانش پژوه، درباره این کار سترگ و ماندگارش می‌گوید: «در دنیای کنونی که کتاب شناسی و فهرست های مشترک مقامی والا و اساسی یافته است، محققان اسلامی باید فهرست های جامعی در اختیار داشته باشند و من برای برآوردن این نیاز تلاش کرده‌ام که فهرست های جامعی از نسخه‌های خطی اعم از فارسی، عربی، ترکی و گاهی اردو و کردی فراهم آورم.»
در زمینه فهرست نگاری کار استاد فقط منحصر به این نبوده است که به معرفی ظاهری نسخه‌ها بپردازد، بلکه کوشید با توجه همه جانبه به آنچه در یک صد سال اخیر در غرب انجام شده و نیز عنایت و تجسس در ضوابط و شواهد اصل نسخه‌ها، قواعد و فنون فهرست‌نگاری را تنظیم و حتی اسلوبی روشمند و متناسب عرضه کند. او با توجه به مبانی فهرست نویسی از میان 50 هزار نسخه متفاوت، دقایقی را به دست آورد که برخی از آنها پیش از این به نظر فهرست نگاران نیامده بود.
قصد نهایی و اصلی او از نسخه شناسی رسیدن به مرحله کتابشناسی و متن شناسی بود. کتابشناسی کتاب های موسیقی، فهرست واره فقه، فهرست های خاص کتب اخلاق و سیاست از جمله نمونه کوشش هایی به شمار می رود که او در این زمینه‌ها کرده است.
در این گونه کتابشناسی‌ها اغلب نظر ارزشیابی نیز مندرج است و شمار نسخه‌ها و مآخذ اساسی معرفی شده و مشخصاتی از مولف آمده و در حقیقت فهرستی از درهم آمیخته شدن سرگذشت نامه و کتابشناسی است. وی در مواردی که کیفیت نسخه یا اهمیت موضوع یا هویت مؤلف در مراجع و منابع دیگر نیامده به تفصیل به موضوع پرداخته است. یکی از خدمات علمی و فرهنگی وی در عرصه فهرست نگاری همکاری در طرح فهرست نویسی نسخه‌های کتابخانه‌های شهرستان ها است که سه جلد از آن مربوط به فهرست کتابخانه عمومی مشهد، رشت و همدان و چند کتابخانه خصوصی بوده و در سلسله انتشارات فرهنگ ایران زمین منتشر شده است. از جمله دیگر کارهای او مشارکت در جلسات تقویم نسخه‌های خطی از جمله برای کتابخانه‌های مجلس های شورا و سنای قدیم و دانشگاه‌های تهران، همدان، مشهد و چند جای دیگر است.
استاد فهرست های کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه تهران و تعدادی از دانشکده‌های آن و مدرسه سپهسالار را که البته قسمتی با همکاری علی نقی منزوی صورت گرفته در مدت 10 سال به انجام رسانید و پس از آن مدت 6 سال در فهرست نویسی کتابخانه‌های ملک، مجلس و کتابخانه‌های خصوصی وقت صرف کرد. با همین پشتکار و دلبستگی بود که حدود 40 کتابخانه بزرگ و کوچک را فهرست کرد و فهرست های آنها را به چاپ رسانید.
از دیگر فعالیت های او در این زمینه، تدوین نشریه نسخه‌های خطی در 1336 خورشیدی به شمار می رود که کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ناشر آن است. امروز نتیجه کار سترگ او در سراسر جهان خاورشناسی در همه کتابخانه‌ها و مؤسسه‌ها دستمایه پژوهشگران است.
تصحیح متون و پژوهش
کار دیگر آن استاد فرزانه، تصحیح و طبع متونی است که هر یک به مناسبتی ضرورت داشته که به چاپ برسد و طبق بصیرت و اشراف او در شناخت نسخه‌هاست که با پشتوانه جامعیت علمی او موجب شده است، مقداری از متون با ارزش فراموش شده در دسترس پژوهشگران قرار گیرد. خود در این باره می‌گوید: «کوشش من همواره بر آن بوده است که نایاب ها، ناشناخته‌ها، گمشده‌ها و سرانجام مؤثرها را چاپ کنم. من توفیق یافتم که متونی را که حاوی آراء و عقاید فیلسوفان، متکلمان، اقوال و مقامات صوفیان و عارفان، مسائل و آثار ریاضیدانان و منطقیان، منشآت و مکاتبات مترسلان دبیران، وقایع و حوادث مضبوط توسط مورخان و وقایع نگاران است، به چاپ برسانم».
از دیگر تلاش های علمی‌اش، پژوهش های منفرد اوست که بیشتر در زمینه‌های منطق، فلسفه، کلام و بررسی آرای و عقاید متفکران اسلامی انتشار یافته است. این پژوهش ها در شناساندن کارهای ارسطو، فارابی، ابن سینا، ابن کمونه، ابن رشد، غزالی، ناصر خسرو، خواجه نصیر، بابا افضل کاشانی، ملاصدرا، ملا محسن فیض و دانشمندان دیگر بسیار با اهمیت بوده است.
وی گفتارهای معتبری در این زمینه‌ها دارد که در مقالات و تحقیقات خاورشناسان استناد بدان ها شده است. دانش پژوه، آثار فراوانی اعم از تصحیح و ترجمه و تألیف از خود به یادگار گذاشته که از آن جمله می توان به «فقه و کلام و حدیث و ملل و نحل و فلسفه و حکمت، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی از شیخ طوسی، النجا از ابن سینا، شرح فارسی شهاب الاخبار، جام جهان نما یا ترجمه التحصیل بهمنیار، تبصره ساوی و رسائل متعددی از عده‌ای از دانشمندان پیشین؛ گرانتر از همه مجموعه سه جلدی المنطقیات از فارابی» اشاره کرد.
در علوم و فنون، پزشکی، اخلاق و سیاست و تاریخ آثار متعددی از او برجای مانده که حاصل تلاش استاد در عمر گران بهایش بوده است. بیش از 50 تحقیق و تألیف و ترجمه، قریب به 350 مقاله محققانه که هر یک از این مقالات نزد عاشقان علم و فرهنگ اسلامی - ایرانی دارای ارزش و اعتبار خاصی است.
سرانجام محمدتقی دانش پژوه
محمدتقی دانش پژوه این پیرعالم کتاب، پس از عمری پژوهش و تحقیق در آذر 1375 خورشیدی چشم از جهان فروبست و به ابدیت پیوست.
*س_برچسب‌ها_س*
