دماوند، دیو سپید پای در بندی که گنبد گیتی است

کوه دماوند با ارتفاع حدود 5610 متر، بلندترین کوه آتشفشانی آسیا و نمادی از استواری، مقاومت و شکوه ایران به شمار می‌رود. این کوه در ادبیات، فرهنگ و اساطیر ایران جایگاه ویژه‌ای دارد.

به گزارش خبرنگار مهر، روز ملی دماوند هر سال در 13 تیرماه برگزار می‌شود و به پاسداشت و بزرگداشت کوه دماوند، بلندترین کوه ایران و خاورمیانه اختصاص دارد. این روز همزمان با جشن باستانی تیرگان است و یادآور شجاعت آرش کمانگیر است که طبق اساطیر، تیر معروف خود را از بالای کوه دماوند در البرزکوه پرتاب کرد تا مرز ایران و توران را تعیین کند.

کوه دماوند با ارتفاع حدود 5610 متر، بلندترین کوه آتشفشانی آسیا و نمادی از استواری، مقاومت و شکوه ایران به شمار می‌رود. این کوه دماوند پس از کوه‌های اورست، آکونکاگوا در آرژانتین، دنالی در آمریکا، کلیمانجارو در تانزانیا، وینسون در جنوبگان، البروس در روسیه و مون بلان در آلپ، دوازدهمین کوه برجسته و مستقل دنیاست؛ همچنین در ادبیات، فرهنگ و اساطیر ایران جایگاه ویژه‌ای دارد و الهام‌بخش بسیاری از آثار هنری و ادبی است.

در سال 1383، گروهی از کوهنوردان و دوستداران طبیعت تصمیم گرفتند روزی را به نام دماوند اختصاص دهند تا توجه مردم و مسئولان به اهمیت این کوه و مشکلات زیست‌محیطی آن جلب شود. روز 13 تیر به دلیل همزمانی با جشن تیرگان و داستان آرش کمانگیر انتخاب شد. در سال 1387، کوه دماوند به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست آثار ملی ثبت شد و 13 تیر به عنوان روز ملی دماوند نامگذاری گردید.

اهداف و برنامه‌هایی که در روز ملی دماوند دنبال می‌شود عبارتند از افزایش آگاهی عمومی درباره ارزش‌های طبیعی، فرهنگی و تاریخی دماوند و خطرات تهدیدکننده آن، جلب مشارکت مردمی و مسئولان در حفاظت از این میراث طبیعی، حمایت از فعالان محیط زیست و ترویج فرهنگ کوهنوردی صحیح و احترام به طبیعت، برگزاری همایش‌ها، کارگاه‌های آموزشی، جشن‌ها و برنامه‌های فرهنگی مرتبط با دماوند و پاکسازی محیط زیست و کاشت نهال در دامنه‌های کوه برای احیای پوشش گیاهی. این روز فرصتی برای اتحاد کوهنوردان، فعالان محیط زیست و مردم است تا با همکاری هم کوه دماوند را حفظ کنند و به عنوان نماد هویت ملی و فرهنگی ایران پاس بدارند.

چرا دماوند اهمیت دارد؟

دماوند بلندترین کوه ایران و خاورمیانه و بلندترین کوه آتشفشانی آسیا است، به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست آثار ملی ثبت شده است، دارای جایگاه ویژه در اساطیر، ادبیات و فرهنگ ایرانی است، زیستگاه گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری و جاذبه مهم ژئوتوریسم ایران است. بنابراین، روز ملی دماوند نه تنها یک مناسبت فرهنگی و طبیعی است بلکه تعهدی ملی برای حفاظت از این گنجینه ارزشمند برای نسل‌های آینده محسوب می‌شود.

ای گنبد گیتی، ای دماوند!

کوه دماوند، این قله معروف در البرزکوه که سرزمین خونیرث (ایران) را احاطه کرده است، در فرهنگ و اساطیر ایرانی جایگاهی بسیار ویژه و نمادین دارد و داستان‌ها و افسانه‌های متعددی پیرامون آن شکل گرفته است. یکی از مشهورترین اسطوره‌های مرتبط با دماوند، داستان زندانی شدن ضحاک است. ضحاک، نماد ظلم و ستم و جادو و خشکسالی و بیخردی، پس از شکست توسط فریدون و کاوه آهنگر در غاری در کوه دماوند به بند کشیده می‌شود. طبق این افسانه، ضحاک قرار است تا روز قیامت در این بند بماند و سپس آزاد شود و دوباره به کشتار مردم بپردازد تا در نهایت توسط گرشاسب کشته شود. مردم محلی حتی صداهای ناشی از کوه را ناله‌های ضحاک می‌دانستند.

دماوند در اساطیر ایرانی به عنوان مرکز جهان و محل زندگی نخستین انسان (کیومرث) و ایزد مهر (میترا) شناخته شده است. آرش کمانگیر تیر خود را از قله دماوند پرتاب می‌کند تا مرز ایران را تعیین کند. این داستان نمادی از ایثار و فداکاری برای حفظ مرزهای ایران است. همچنین ویژگی‌های طبیعی کوه مانند آتشفشانی بودن، بخارهای بیرون آمده و آب‌های معدنی جوشان، به تقدس و اسرارآمیز بودن آن افزوده است.

در ادبیات معاصر فارسی، دماوند نماد استواری، مقاومت و وحدت ملی است و شاعران بزرگی چون ملک‌الشعرای بهار و اخوان ثالث آن را مظهر هویت ایرانی دانسته‌اند. قصیده دماوندیه بهار سال‌ها در کتاب‌های درسی تدریس می‌شد. دماوند نه تنها یک پدیده طبیعی بلکه یک نماد فرهنگی و اسطوره‌ای است که در طول تاریخ ایران زمین، مرکز داستان‌ها و باورهای عمیق مردم بوده است.

دماوند، آرش و جشن تیرگان

جشن تیرگان و روز ملی دماوند به طور تاریخی و اسطوره‌ای به یکدیگر پیوند خورده‌اند و هر دو در 13 تیرماه برگزار می‌شوند. این ارتباط از چند جنبه مهم شکل گرفته است که مهمترین آن داستان آرش کمانگیر است. یکی از مشهورترین داستان‌های جشن تیرگان این است که در این روز، آرش کمانگیر بر فراز کوه دماوند رفته و تیر معروف خود را پرتاب کرده است تا مرز ایران و توران را تعیین کند. این تیر سه روز پرواز می‌کند و از کوه دماوند و دشت‌ها عبور کرده و در کنار رودخانه جیحون بر تنه درخت گردویی فرود آمده است.

طبق آنچه در داستان گفته می‌شود آرش پیش از بالا رفتن از کوه بدن خود را پیش چشم مردم برهنه می‌کند تا نشان دهد در سلامت و قدرت کامل از کوه بالا می‌رود، پس از پرتاب تیر _که جان خود را همراه آن کرده است_ هیچ نشانی از پیکر آرش یافت نمی‌شود. گویی جان و جسم او برای فراخ‌تر کردن مرزهای این سرزمین کهن و عقب راندن دشمنان و بدخواهان _که ایران را خشک و بی‌آب و تنگ و تاریک و ویران می‌خواهند_ فدا می‌شوند و در سنگ‌های کوه و ذرات خاک ایران تجلی پیدا می‌کنند. منظومه آرش از سیاوش کسرایی بیان کننده این داستان به شعر است؛ که نمادی از ایثار، فداکاری و تعیین مرزهای ایران است و در جشن تیرگان گرامی داشته می‌شود.

جشن تیرگان، جشن باستانی گرامیداشت تیشتر، فرشته باران‌آور و پیروزی او بر خشکسالی و بازگشت آبادانی و برکت است. همزمانی این دو مناسبت باعث شده تا مراسم جشن تیرگان در دامنه‌های دماوند، به ویژه در شهر رینه، همراه با بزرگداشت روز ملی دماوند برگزار شود. مردم شهر رینه، نزدیک‌ترین شهر به قله دماوند، هر سال در 13 تیر مراسم جشن تیرگان و روز ملی دماوند را با برنامه‌های فرهنگی، موسیقی محلی، بازارچه‌های صنایع‌دستی و فعالیت‌های محیط زیستی برگزار می‌کنند. این مراسم ترکیبی از آئین‌های کهن و پاسداشت طبیعت است.