دوئل به وقت شام

شگفتی‌های جدید جنگ 10ساله

با نزدیک‌شدن به موعد تهدید به حمله نظامی جدید ترکیه به شمال سوریه، سایر طرف‌های خارجی حاضر در بحران سوریه همچنان نگرانی‌های خود را در مورد جاه‌طلبی‌های آنکارا ابراز می‌کنند. در تضاد با ترکیه که از سال‌2011 متمایل به سرنگونی حکومت بشار اسد بود و در این راه از مجموعه‌ای از گروه‌های مخالف مسلح حمایت کرد، ایران اخیرا به‌طور فزاینده‌ای در مخالفت با عملیات نظامی جدید بالقوه ترکیه ابراز نگرانی کرده است. در همین راستا، علی‌اصغر خاجی، دیپلمات ارشد ایرانی که ریاست هیات ایران در هجدهمین دور مذاکرات آستانه درباره سوریه را برعهده داشت، در دیدار با هیات ترکیه در 16 ژوئن گفت: «نباید تمامیت ارضی و حاکمیت سوریه دست‌بخورد.»

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امورخارجه جمهوری اسلامی هم در جریان سفر اخیر خود به آنکارا در 27 ژوئن گفت که اگرچه «ایران نگرانی‌های امنیتی ترکیه در سوریه را درک می‌کند، اما این نگرانی‌ها باید از طریق گفت وگو و راه های صلح آمیز» حل شود. ایران برای آماده سازی در برابر تهاجم احتمالی ترکیه، به‌دنبال تسهیل هماهنگی بین نیروهای متحد خود در سوریه، واحدهای ارتش سوریه و شبه نظامیان کرد در شمال سوریه بوده است. این تحولات دیپلماتیک و نظامی گمانه‌زنی‌هایی را در مورد احتمال تنش یا حتی رویارویی نیروهای ترکیه و ایران در سوریه ایجاد کرده است، در واقع در جریان آخرین دور عملیات نظامی ترکیه در شمال سوریه در اوایل سال‌2020، دو طرف در آستانه رویارویی قرارگرفتند. اگرچه در نهایت از رویارویی اجتناب شد، اما هیچ تضمینی برای تکرار آن وجود ندارد. مجموعه‌ای از تحولات اخیر در سوریه و فراتر از آن، درک تهدید از جانب آنکارا توسط تهران را افزایش داده و ممکن است واکنش نظامی، هرچند غیرمستقیم، به‌عملیات جدید ترکیه را آغاز کند.

نگرانی‌های ایران در سوریه

منبج و کوبانی و تقریبا تمام مناطق شرق فرات، خارج از منطقه نفوذ ایران در سوریه بوده اند، در نتیجه مانند گذشته، عملیات ترکیه در آن مناطق واکنشی را از سوی ایران برنیانگیخت، اما وقتی صحبت از تل‌رفعت می‌شود، اوضاع کاملا متفاوت به‌نظر می‌رسد. تل‌رفعت که در شمال استان حلب واقع شده است، اکنون از شمال، شرق و غرب در محاصره ترکیه (و نیروهای وابسته به آن) قرار دارد. از نقطه‌نظر ایدئولوژیک، ایران نگران است که گام بعدی شبه‌نظامیان تحت‌حمایت آنکارا پس از کنترل تل‌رفعت، هدف قرار دادن شیعیان نوبل و الزهرا باشد. از نظر استراتژیک، تهران معتقد است که کنترل تل‌رفعت مقدمه‌ای برای حرکت ترکیه و متحدانش به سمت شهر حلب خواهد بود. از منظری گسترده‌تر، این نگرانی در ایران وجود دارد که اگر آنکارا موفق به ایجاد منطقه امن 30 کیلومتری خود شود، فشار جدیدی را برای تضعیف حکومت اسد آغاز خواهد کرد. شورای راهبردی روابط خارجی ایران در تحلیلی استدلال کرده که «ترکیه به‌دنبال افزایش فشار بر دولت اسد و هموار‌کردن راه برای تغییر در مرکز و جنوب سوریه است» که در تضاد با منافع ایران در آن مناطق است.

ملاحظاتی فراتر از سوریه

جدای از گستره جغرافیایی احتمالی عملیات جدید ترکیه، عوامل دیگری نیز وجود دارد که تهران را بیش از هر زمان دیگری نگران طرح‌های آنکارا در سوریه می‌کند. این عوامل در درجه اول به روندهای اخیر در سیاست خارجی و منطقه‌ای ترکیه مرتبط است و نزدیکی ترکیه و اسرائیل در راس فهرست قرار دارد. در واقع مقامات ایران دلایل خوبی برای این باور دارند که ترکیه و اسرائیل در حال تشکیل یک جبهه مشترک علیه ایران هستند. آنچه ظن ایران را نسبت به‌دستور کار ضدایرانی در سیاست خارجی آنکارا تقویت می‌کند، این است که ترکیه نیز درحال‌توسعه روابط با دیگر رقبای منطقه‌ای ایران از جمله عربستان‌سعودی بوده است. نقش در حال تحول ترکیه در عراق موضوع دیگری است که بر دیدگاه ایران نسبت به ترکیه تاثیر ناخوشایندی گذاشته است. مداخله نظامی ترکیه در شمال عراق با هدف مقابله با نیروهای کرد چیز جدیدی نیست، اما در دو سال‌گذشته، نقش ترکیه ابعاد جدیدی پیدا کرده که برای ایران نگران‌کننده است. به این ترتیب، بسیاری در ایران به این باور رسیده اند که هدف اعلام‌شده رهبر ترکیه از «مبارزه با تروریسم» صرفا بهانه ای برای دنبال کردن یک سیاست توسعه طلبانه در خاورمیانه و فراتر از آن است که در نهایت منجر به هم سویی ترکیه با دشمنان ایران و تشدید بیشتر تضاد منافع تهران و آنکارا خواهد شد.

اجتناب از رویارویی

با توجه به انباشته‌شدن اختلافات بین تهران و آنکارا در سال‌های اخیر، نگرانی از احتمال تنش بین ایران و ترکیه در سوریه یک سره بی اساس نیست، با این حال تهران دلایل موجهی برای اجتناب از تنش با آنکارا دارد. از یکسو، حتی یک واکنش مستقیم نظامی محدود ایران در سوریه می‌تواند تنش‌ها را در روابط دوجانبه به سطح بی سابقه ای افزایش دهد و آنکارا را به سمت هم سویی با اسرائیل و عربستان‌سعودی سوق دهد. آخرین چیزی که ایران می‌خواهد با آن مواجه شود، یک جبهه مستحکم ضدایرانی در خاورمیانه است که تمام رقبای منطقه ای آن را در‌بر می‌گیرد. از سوی دیگر، چنین اقدامی احتمالا منجر به فروپاشی روند آستانه خواهد شد، در واقع روند آستانه در دو سال‌گذشته تا حد زیادی کارکرد عملی خود را از دست داده و به چارچوبی صرفا نمادین تبدیل شده، با این حال همین کارکرد نمادین صرف برای تهران بسیار مهم است. با درنظر‌گرفتن این خطرات و محدودیت ها، ایران تاکنون مجموعه ای از اقدامات سیاسی و نظامی را در سوریه، هرچند غیرمستقیم، برای مقابله با تهدید عملیات جدید ترکیه آغاز کرده است.

در سطح سیاسی، ایران امیدوار است کردها را به سمت توافقی با دمشق سوق دهد که مستلزم آن است که شبه‌نظامیان کرد کنترل تل‌رفعت را قبل از تهاجم ترکیه به ارتش سوریه واگذار کنند. در عین حال، ایران به‌دنبال متقاعد کردن روسیه است - که به‌نظر می‌رسد به دلیل مشغله ای که در جنگ با اوکراین دارد، کمتر به دخالت نظامی فعال در سوریه علاقه مند است - تا نقش فعال تری در بازدارندگی ترکیه از یک عملیات گسترده ایفا کند، اما در صورتی‌که تمامی این تحرکات نتواند ترکیه را از اجرای نقشه اش بازدارد، ایران نیز بر روی طرح‌هایی برای مقابله با نیروهای ترکیه یا حداقل محدودکردن دامنه عملیات آنها کار کرده است. به این ترتیب، اگر ترکیه تصمیم به اجرای طرح خود برای حمله به شمال سوریه بگیرد و اگر عملیات به تل‌رفعت و شمال حلب گسترش یابد، ایران به احتمال زیاد به یک واکنش غیرمستقیم متوسل خواهد شد. اگرچه این گزینه در مقایسه با سناریوی‌های دیگر، گزینه کم خطرتری خواهد بود، اما همچنان احتمال زیادی وجود دارد که اوضاع از کنترل خارج شود.