دیپلماسی ظریف انفعالی یا کارشناسی؟!

از آنجایی‌که وزارت امور خارجه در دوران وزارت ظریف به «وزارت امور برجام» تقلیل پیدا کرده است، تنها کارنامه ظریف در قریب به 8 سال اخیر، پرونده مذاکرات هسته‌ای و برجام است. با کمال تأسف در مذاکرات هسته‌ای ایران و 1+5 به ریاست ظریف و همچنین از زمان امضای برجام تاکنون، هیچ مصداقی از عمل کارشناسی در پرونده ظریف مشاهده نمی‌شود. رسیدن به هر توافق،  بهتر از عدم توافق! در شهریور 93 و در میانه مذاکرات هسته‌ای ایران و 1+5 و در مقطعی که طرفین باید از موضع قدرت اظهارنظر کرده و از هر فرصتی برای امتیازگیری استفاده کنند، ظریف در مصاحبه با رادیو «ان‌پی‌آر» آمریکا در اظهارنظری عجیب گفت:«رسیدن به هر نوع توافقی، بهتر از عدم توافق است»! در همان مقطع «جان کری» وزیر خارجه وقت آمریکا در مصاحبه با سی ان ان گفت: «من بارها اعلام کرده‌ام توافق نکردن بهتر از توافق بد است». چند روز بعد از اظهارات تأمل‌برانگیز ظریف، یک کمپین مشکوک از سوی برخی از سینماگران در حمایت از تیم مذاکره‌کننده راه‌اندازی و شعار عجیب «هیچ توافقی بدتر از عدم توافق نیست» برای آن انتخاب شد. اظهارنظر ظریف و کمپین مذکور با واکنش منفی افکار عمومی مواجه شد. یکی از سینماگرانی که نامش در این کمپین ذکر شده بود با تأکید بر اینکه «کدام عقل سلیمی‌توافق به هر قیمت را قبول می‌کند» به رسانه‌ها گفت: «چند روز پیش از سوی آقای ظریف با ما تماسی گرفته و خواسته شد که عده‌ای از هنرمندان که وجهه بین‌المللی دارند در مسیر مذاکرات هسته‌ای و برای احقاق حقوق حقه مردم ایران، دولت را یاری رسانند و به همین منظور پوستری از سوی وزارتخانه آماده شد که ما نیز آن را تأیید کردیم و مؤکدا تشکیل یک کمپین را رد می‌کنم». تعبیری که رسانه‌های غربی از اظهارات ظریف و راه‌اندازی چنین کمپینی داشتند، جالب توجه بود. این رسانه‌ها پیام چنین کمپینی را نیاز شدید ایران به توافق ولو به هر قیمتی قلمداد کردند. پیش از آن، رادیو فرانسه در تحلیل رویکرد دولت روحانی در سیاست خارجی نوشت: «ارزیابی غرب از وضعیت کنونی دولت روحانی، تعامل با فروشنده بدهکار و مشتاقی است که خود را ناگزیر از فروش حقوق ملی می‌بیند. بر پایه این جمع‌بندی اگر خریدار صبور باشد، شرایط فروشنده را دشوارتر می‌کند و در همان حال قیمت فروش را کمتر خواهد کرد». رهبر معظم انقلاب - بهمن 93- در دیدار فرماندهان نیروی هوایی ارتش فرمودند:«من همین جا این را بگویم: اولا بنده با توافقی که بتواند انجام بگیرد موافقم؛ البته توافق بد نه. آمریکایی‌ها مکرر تکرار می‌کنند و می‌گویند «ما معتقدیم که توافق نکردن، بهتر از توافق بد کردن است»؛ بله، ما هم همین عقیده را داریم؛ ما هم معتقدیم که توافق نکردن، بهتر است از توافق بد، توافقی که به‌ضرر منافع ملی است، توافقی که موجب تحقیر ملت بزرگ و با عظمت ایران است». اهمال در متن برجام تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای به ریاست ظریف با اهمال در متن برجام و سستی در شناخت اهمیت واژگان در فرهنگ‌های مختلف، لطمات جبران‌ناپذیری به منافع ملی وارد کرد. «وندی شرمن» عضو ارشد تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای آمریکا در دولت اوباما و عضو ارشد فعلی دولت بایدن - فروردین 96- در اندیشکده وودرو ویلسون و در حضور «کاترین اشتون»- مسئول وقت سیاست خارجی اتحادیه اروپا - با تمسخر درباره توافق هسته‌ای گفته بود: «اعضای 5+1 و اتحادیه اروپا توافق کردند که (با پوزخند) تحریم‌های هسته‌ای را «موقتا متوقف کنند»، «lift» لغتی است که در زبان انگلیسی به معنی (معلق نگاه داشتن و یا موقتا متوقف کردن) است اما طرف ایرانی «lift» را به معنی «پایان دادن و خاتمه دادن‌ترجمه می‌کرد» و به همین دلیل هم ما از این لغت استفاده کردیم». احمد توکلی نماینده مجلس دهم در خاطره‌ای از روزهای بررسی برجام می‌گوید: «سه‌شنبه 30 تیر آقای دکتر ظریف به مجلس آمد و گزارشی از برجام و حواشی آن، از جمله قطعنامه 2231 تقدیم مجلس کرد. چهار سؤال نوشتم و برای رئیس‌جلسه، آقای لاریجانی فرستادم. این از حقوق نمایندگان است که سؤال خود را از مسئولانی که گزارش تقدیم مجلس می‌کنند به رئیس‌جلسه بدهند و او باید بخواند و پاسخ بخواهد. آقای لاریجانی سه تا را خواند و دکتر ظریف پاسخ داد. از جمله پرسیدم در حالی که لااقل 4 بار لفظ تعلیق صراحتا در برجام آمده است چرا آقای وزیر چند بار با تأکید گفتند تمام تحریم‌ها لغو شده است؟ با کمال تعجب وزیر محترم در پاسخ گفت: «اصلا تعلیق هیچ جا نیامده، در هیچ جای برجام تعلیق نیامده، هر کس تعلیق‌ترجمه کرده اشتباه کرده، هیچ جای برجام تعلیق نیامده. کلمه تعلیق وجود ندارد. لغو کرد... لغو، تمام شد». توکلی در ادامه گفت:«من کلمه انگلیسی suspend را در متن برجام با ماژیک برجسته کردم و چون خودم منتظر اجازه اخطار بودم، از آقای دکتر نجابت خواهش کردم برود آنها را به دکتر لاریجانی نشان دهد. لاریجانی که مطمئن شد به نجابت گفت برو به ظریف نشان بده. آقای دکتر ظریف در واکنش به دکتر نجابت گفت من ندیده بودم!» اجرای عجولانه و پیش‌دستانه تعهدات! در نهایت پس از 2 سال مذاکره در دولت روحانی، توافق هسته‌ای موسوم به برجام در تیرماه 94 امضا شد. در آن مقطع کارشناسان و صاحبنظران و رسانه‌های منتقد و از جمله روزنامه کیهان با دلایل فنی و منطقی تأکید کردند که متن برجام نامتوازن، مبهم و یکطرفه است و منافع ایران را تأمین نمی‌کند. در آن مقطع تأکید شد که به واسطه برجام «هسته‌ای می‌رود، ولی تحریم‌ها باقی می‌ماند»؛ اما دولتمردان با حمله به منتقدان آنها را به جهنم حواله داده و کارشناسان و صاحبنظران و منتقدان دلسوز را آماج توهین و تهمت و فحاشی قرار دادند. لازم به ذکر است که دولت و وزارت امور خارجه و تیم مذاکره‌کننده به ریاست ظریف در مکانیسم ماشه و همچنین لغو تحریم‌های تسلیحاتی نیز دچار قصور و تقصیر شد. علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی - 20 شهریور 95- گفت: «در بعد تحریم و مسائل دیگر سیاسی، آمریکایی‌ها از شیوه نادرستی استفاده می‌کنند، اگر ما وقتی برجام را تنظیم می‌کردیم دقت بیشتری می‌کردیم این فرصت برای آمریکا پیش نمی‌آمد که از این قابلیت تفسیر بودن سوءاستفاده کند». تیم مذاکره‌کننده به ریاست ظریف در اقدامی عجیب و نامتعارف پذیرفت که ایران به‌صورت پیش‌دستانه تعهدات خود را اجرا کند و پس از پایان تعهدات ایران، طرف مقابل از جمله آمریکا اجرای تعهدات خود را آغاز کند! جان کری - مهر 96- در یادداشتی در روزنامه واشنگتن‌پست نوشت:«ایران در توافق هسته‌ای (برجام) پیشاپیش همه امتیازاتش را پرداخت کرد». بر همین اساس ویژگی‌های بدیهی یک توافق بین‌المللی از جمله توازن در اجرای تعهدات، همزمانی اجرای تعهدات، ضمانت اجرا و مکانیسم شکایت، پیش‌بینی عهدشکنی طرف مقابل و دریافت خسارت از طرف عهدشکن به هیچ عنوان در برجام رعایت نشد! دولت روحانی در مدت حدود 2 ماه تمامی تعهدات خود را به‌صورت شتابزده و یکطرفه انجام داد. شتابزدگی دولت حتی تعجب رسانه‌های خارجی را نیز در پی داشت. بر همین اساس 12 هزار سانتریفیوژ از چرخش ایستاد، در قلب راکتور اراک بتن‌ریزی شد، 9700 کیلو از 10 هزار کیلوگرم ذخایر اورانیوم غنی شده از کشور خارج شد و حتی تحقیق و توسعه نیز متوقف شد! پس از آن، روز اجرای تعهدات طرف مقابل آغاز شد. آمریکا - دولت اوباما به معاون اولی جو بایدن - در اولین روز اجرای تعهدات 1+5 برجام را نقض و تحریم‌های جدید ضدایرانی را تصویب کرد! پس از آن نیز برجام بارها و بارها توسط دولت اوباما و دولت ترامپ و دولت بایدن به‌صورت فاحش نقض شد و آمریکا هیچگاه تعهدات خود را اجرا نکرد. رهبر معظم انقلاب - 2 تیر 94- در دیدار سران قوا و مسئولان و مدیران ارشد نظام با تأکید بر لزوم همزمانی و توازن تعهدات فرمودند: «لغو تحریم‌ها نباید به اجرای تعهدات ایران منوط شود نگویند شما تعهدات را انجام دهید بعد آژانس گواهی دهد تا تحریم‌ها لغو شود ما این مسئله را مطلقا قبول نداریم. اجرائیات لغو تحریم‌ها نیز باید با اجرائیات تعهدات ایران متناظر باشد». رهبر انقلاب - 9 آذر 95- در دیدار فرماندهان نیروی دریایی ارتش فرمودند: «مشکلات موجود در مسئله توافق هسته‌ای، به‌خاطر عجله در زودتر به سرانجام رساندن توافق است... در مذاکرات هسته‌ای بحث‌های فراوانی راجع به تحریم‌ها شد اما اکنون در کنگره آمریکا، مسئله تمدید تحریم‌ها را مطرح می‌کنیم. وقتی عجله داریم که کار را زودتر تمام کنیم، از جزییات غفلت می‌کنیم که موجب ایجاد رخنه و نقطه سلبی در آن کار می‌شود». امضای کری تضمین است! روزنامه زنجیره‌ای شرق -1 دی 94- در گزارش اصلی نوشت: «امضای کری تضمین است؛ اطمینان تهران از اجرای برجام». در متن این گزارش آمده بود: «به دنبال اعتراض ظریف [به قانون محدودیت ویزا که نقض برجام از سوی آمریکا بود] جان کری، وزیر خارجه آمریکا، در نامه‌ای خطاب به ظریف نوشت: این قانون به‌هیچ‌وجه مانع ما نمی‌شود که تعهدات خود طبق برجام را اجرا کنیم... عراقچی - 30 آذر 94- تأکید کرد که این نامه، امضای وزیر خارجه آمریکا را دارد و اجرای موفق برجام را تضمین کرده است. وی تأکید کرد: آنچه برای ما مهم است این است که برجام در مرحله اجرا با هیچ‌گونه خدشه و صدمه‌ای مواجه نشود، آقای کری این تضمین را به‌عنوان وزیر خارجه آمریکا به‌صورت کتبی با امضای رسمی داده است»! این تیتر و اظهارنظر معاون ظریف، بارها به‌عنوان نماد سهل اندیشی دستگاه دیپلماسی دولت و طیف مدعی اصلاحات در موضوع برجام و مواجهه با کشورهای سلطه‌گر غربی معرفی شد. علاوه بر این مقامات ارشد دولت روحانی بدون توجه به خوی سلطه‌گری آمریکا و فریبه‌کاری مقامات این کشور، مدعی شدند که باراک اوباما - رئیس‌جمهور سابق این کشور - فردی مؤدب و باهوش است! رهبر معظم انقلاب - 19 بهمن 97- در دیدار همافران ارتش فرمودند: «درباره آمریکا هم از چند سال قبل و در مذاکرات هسته‌ای، هم در جلسات خصوصی و هم در جلسات عمومی مکرر به مسئولان می‌گفتم به آمریکایی‌ها اعتمادی ندارم و شما هم به قول و حرف و لبخند و امضای آنها اعتماد نکنید. اکنون نتیجه این شده است مسئولانی که آن روزها مذاکره می‌کردند، خودشان می‌گویند آمریکا غیرقابل اعتماد است. باید از اول این را تشخیص می‌دادند و بر این مبنا حرکت می‌کردند». از لغو تمامی تحریم‌ها تا پیروزی اخلاقی! روحانی - 23 تیر 94- گفت: «به ملت شریف ایران اعلام می‌کنم که طبق این توافق (برجام)، در روز اجرای توافق (دی ماه 94) تمامی تحریم‌ها، حتی تحریم‌های تسلیحاتی، موشکی هم به‌صورتی که در قطعنامه بوده، لغو خواهد شد. تمام تحریم‌های اقتصادی شامل مالی، بانکی، بیمه، حمل‌ونقل، پتروشیمی و فلزات گرانبها به‌طور کامل لغو خواهد شد و نه تعلیق». محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه نیز - فروردین 94 در بیانیه‌ای مشترک با فدریکا موگرینی - تأکید کرد: «تمام تحریم‌ها لغو خواهد شد». دولتمردان در اظهارات متعدد تأکید کردند که به واسطه برجام تمامی تحریم‌ها یک باره لغو خواهد شد. اما در سال‌های بعد وقتی تشت رسوایی برجام از بام افتاد، دولتمردان و مدعیان اصلاحات مدعی شدند که ما در برجام پیروزی اخلاقی به دست آوردیم و به واسطه برجام سایه جنگ از کشور دور شد و... آمریکا از برجام خارج نمی‌شود! «محمدجواد ظریف» در تابستان 94 در نشست بررسی برجام در شورای راهبردی روابط خارجی تأکید کرد: «به شما اطمینان می‌دهم آمریکا نمی‌تواند از برجام خارج شود»! اما آمریکا در 18 اردیبهشت 97 بدون هیچ هزینه‌ای از برجام خارج شد. کارشناسان تأکید داشتند که برجام به لحاظ حقوقی به هیچ عنوان به نفع ایران تنظیم نشده بود. به همین دلیل تیم حقوقی ایران عملا امکان استفاده از آن را در شکایت علیه آمریکا نداشت و ناچار به عهدنامه مودت استناد کرد. لازم به ذکر است که مقامات دولت بایدن صراحتا اعلام کرده‌اند که هیچ تضمینی وجود ندارد که آمریکا در آینده دوباره از برجام خارج نشود. بین بایدن و ترامپ تفاوت است! ظریف، آبان 99 علی‌رغم شباهت دولت‌های اوباما و ترامپ در نقض فاحش برجام و علی‌رغم اینکه بایدن در دولت اوباما، معاون اول و به عبارتی نفر دوم دولت بوده است، چند روز پس از انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا گفت:«بین بایدن و ترامپ تفاوت است»! این در حالی است که دولت بایدن از سال گذشته تاکنون هیچ اقدام مثبتی در برجام انجام نداده و دقیقا در حال پیمودن مسیر دولت ترامپ علیه مردم ایران است. مگر برجام فتح‌الفتوح نبود؟! دولتمردان و رسانه‌های زنجیره‌ای در سال‌های گذشته برجام را فتح‌الفتوح و آفتاب تابان و... معرفی می‌کردند. اما حالا سرانجام این فتح‌الفتوح! و آفتاب تابان! به جایی رسیده که دعوای برخی دولتمردان و مدعیان اصلاحات این است که بزرگ‌ترین دستاوردشان را به گردن دیگران بیندازند. این به این دلیل است که دولت روحانی در مسئله برجام، یک چیزی را امضاء کرد و چیز دیگری را به مردم فروخت. خسارت محض برجام نیز از همین رویکرد غلط نشأت می‌گیرد. کارنامه غیرقابل دفاع در مجموع در دوران ریاست ظریف بر وزارت خارجه، بی‌اعتنایی دستگاه دیپلماسی به سه اصل «عزت، حکمت و مصلحت» و بی‌توجهی وزارت خارجه به نقدهای دقیق و کارشناسی منتقدان و صاحب نظران، شکست‌های پی‌در‌پی و تأسف‌برانگیزی را کارنامه سیاست خارجی دولت روحانی رقم زد. ظریف - شهریور 97- در مصاحبه با شبکه تلویزیونی سی‌ان‌ان و در پاسخ به این سؤال خبرنگار که «اگر شما احساس می‌کردید آمریکا به تحریم‌ها اعتیاد دارد، چرا توافق را ادامه دادید؟» گفت: «این شاید یک اشتباه بوده است اما مشکل اینجا بود که احساس ما این بود ایالات متحده یاد گرفته که دست‌کم در مورد ایران، تحریم‌ها علی‌رغم ایجاد مشقت‌های اقتصادی، نتایج سیاسی مدنظر آنها را به بار نمی‌آورند و من فکر می‌کردم که آمریکایی‌ها این درس را یاد گرفته‌اند. متأسفانه، اشتباه می‌کردم». عملکرد بسیار ضعیف دولت در دیپلماسی منطقه‌ای، فشل بودن دیپلماسی اقتصادی، دیپلماسی انفعالی در مواجهه با آمریکا و اروپا، بی‌توجهی به مقوله بسیار مهم «نگاه به شرق» و... تنها بخشی از کارنامه ضعیف و غیرقابل دفاع ظریف در وزارت امور خارجه است. رهبر معظم انقلاب در بیانات اخیر، اظهارات ظریف در فایل صوتی را «دشمن شادکن»، «مایه تأسف و تأثر»، «تکرار حرف‌های آمریکایی‌ها»، «خطای بزرگ» و «اظهاراتی که نباید از یک مسئول جمهوری اسلامی شنیده می‌شد»، توصیف کردند. با این‌حال رسانه‌های زنجیره‌ای با سانسور و تقطیع و تحریف بیانات رهبر معظم انقلاب، تقلا کردند تا اصل ماجرا را به حاشیه برده و صورت مسئله را پاک کنند.