ربات‌ها در شهریور 1401 چگونه به اینفلوئنسرهای توئیتری کمک کردند؟

یه گزارش مشرق، یکی از مهم‌ترین مسائلی که در سال‌های اخیر مورد توجه پژوهشگران شبکه‌های اجتماعی قرار گرفته، دستکاری واقعیت در شبکه‌های اجتماعی است که از طریق به کارگیری فرایندهای اتوماتیک و حساب‌های جعلی انجام می‌شود. دستکاری در رسانه‌های اجتماعی (Manipulation Service Providers (MSPs)) جبهه جدیدی برای معاندینی است که به دنبال رخنه در انتخابات، قطبی‌کردن افکار عمومی و منحرف ساختن گفتمان‌های سیاسی، هستند.

مرکز عالی ارتباطات استراتژیک ناتو در گزارش‌های متعدد، دستکاری در رسانه‌های اجتماعی را به عنوان یک بخش مهم و لاینفک پویش‌های نفوذ مورد مطالعه قرار داده است؛ پویش‌هایی که بازیگران دولتی و غیردولتی معاند علیه ائتلاف [ناتو] و شرکای آن به خدمت می‌گیرند.

در گزارشی که ناتو با عنوان «چگونه کمپانی‌های رسانه‌های اجتماعی در مبارزه با رفتار نامناسب در فضای آنلاین ناکام مانده‌اند» منتشر شده، آزمایشی در ارتباط با میزان هزینه‌کرد در دستکاری شبکه‌های اجتماعی انجام شده است: «به منظور سنجش توانایی کمپانی‌های رسانه‌های اجتماعی در شناسایی و حذف دستکاری‌ها، مشارکت در 105 پست را خریداری کردیم که توسط تأمین‌کنندگان خدمات رسانه‌های اجتماعی در فیسبوک، اینستاگرام، توئیتر و یوتیوب قرار گرفتند؛ از میان این تأمین‌کنندگان 11 مورد روس و 5 مورد اروپایی (1 لهستانی، 2 آلمانی، 1 فرانسوی و 1 ایتالیایی) بودند. فقط با هزینه کردن 300 یورو، 3 هزار و 530 نظر، 25 هزار و 750 لایک، 20 هزار مشاهده و 5 هزار و 100 دنبال‌کننده خریداری کردیم. با مطالعه حساب‌های کاربری که دستکاری‌های خریداری‌شده را تحویل دادند، توانستیم 18 هزار و 739 حساب کاربری را شناسایی کنیم که برای اجرای دستکاری در پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی مورد استفاده قرار گرفتند.»

همچنین در گزارشی که دانشگاه آکسفورد در سال 2019 به قلم «سامانتا برادشاو» و «فیلیپ هاوارد» با عنوان «ساختار جهانی اطلاعات گمراه‌کننده» منتشر کرد، فعالیت نیروهای سایبری در 70 کشور مورد بررسی قرار گرفت که 11 کشور به نیروهای سایبری با ظرفیت بالا تقسیم شدند که بیشترین تلاش را برای دستکاری در شبکه‌های اجتماعی و تاثیر در افکار عمومی داشته‌اند که شامل «چین، مصر، اسرائیل، میانمار، روسیه، عربستان، سوریه، امارات، آمریکا، ونزوئلا و ویتنام است.

گروه داده‌کاوی ایرنا به منظور بررسی دستکاری در شبکه‌های اجتماعی، 10 حساب توئیتری فعال و پرطرفدار در توئیترفارسی را که در دوران ناآرامی‌های شهریورماه 1401، از جریان‌سازان و تاثیرگذاران این عرصه بودند، تحلیل کرد.

در این گزارش تلاش شده با مشخص‌کردن تعداد حساب‌های توئیتری ربات‌ها که با نمونه‌گیری از لایک‌کنندگان و ریتوئیت‌کنندگان به‌دست آمد و میزان هزینه‌کردی که براساس گزارش مرکز عالی ارتباطات استراتژیک ناتو برای خرید لایک و ریتوئیت اعلام شده، میزان هزینه حمایتی از این اکانت‌ها در توئیتر فارسی در بازه زمانی 25 شهریور تا 15 مهرماه مشخص شود.

برای تعیین تعداد تقریبی ربات‌ها، روش در نظر گرفته به این صورت بود که برای هر توئیت، 100 لایک‌کننده و ریتوئیت‌کننده آخر در حساب توئیتری شخص مورد نظر بررسی و درصد ربات‌ها به این روش مشخص شود. با توجه به حضور حداکثری ربات‌ها در لحظات و ساعات اولیه انتشار توئیت‌ها، واکاوی آخرین توئیت‌ها به نتیجه حداقلی تعداد ربات‌ها خواهد انجامید. به بیان واضح‌تر، روش استفاده‌شده در این گزارش موجب کشف تقریبی حداقل ربات‌ها در حساب‌های توئیتری مورد نظر شده است (نکته مهم انیکه اطلاعات حساب‌ها در شهریورماه و مهرماه 1401 استخراج و ثبت شده است).

1. سیما ثابت

مجری برنامه «چشم‌انداز» شبکه ایران اینترنشنال از فعال‌ترین چهره‌هایی بود که در جریان ناآرامی‌های شهریور 1401 فعالیت چشمگیری در توئیتر فارسی داشت که در حدود 700 توئیت از وی در این مدت از سوی سامانه هوشمند پایشگر شبکه‌های اجتماعی ثبت شده است.

ثابت، 350 هزار دنبال‌کننده در توئیتر دارد و 630 نفر را در این فضا دنبال می‌کند. او که از سال 2017 وارد توئیتر فارسی شده در این مدت 7 هزار و 644 توئیت منتشرکرده که 693 توئیت معادل 9 درصد مربوط به بازه زمانی اغتشاش‌های شهریور 1401 بوده است.

در ادامه و براساس محاسبه سایت معتبر فیک‌یاب توئیتری (FollowerAudit) میزان فالوئرهای جعلی سیما ثابت 52 درصد تخمین زده شده است.

2. حامد اسماعیلیون

حامد اسماعیلیون که خود را سخنگوی خانواده‌های جانباختگان هواپیمای اوکراینی معرفی کرده بود نیز از جمله افرادی است که فعالیت قابل توجهی در توئیتر و اینستاگرام داشت و بررسی‌ها نشان می‌دهد از حمایت ربات‌ها در توئیتر نیز بهره برده است. اسماعیلیون که از سال 2013 عضو توئیترفارسی است 336 هزار دنبال‌کننده دارد و 33 نفر را در این بستر دنبال می‌کند. مجموع توئیت‌های منتشرشده از سوی این حساب توئیتری در مجموع 9 سالی که عضو توئیتر بوده 851 توئیت بوده که 139 توئیت معادل 16 درصد در دوران اغتشاش‌های شهریورماه منتشر شده است.

در ادامه و براساس محاسبه سایت معتبر فیک‌یاب توئیتری، میزان فالوئرهای جعلی حامد اسماعیلیون 45 درصد تخمین زده شده است.

3. پوریا زراعتی

مجری سابق شبکه من‌وتو و مجری کنونی ایران اینترنشنال یکی دیگر از فعالان توئیتری است که به انتشار اخبار ضد و نقیض و نه چندان موثق در میان اهالی توئیتر شهرت دارد. پوریا زراعتی که فعال‌ترین چهره رسانه‌ای در این دوران در میان اشخاص مورد بررسی این گزارش بوده، 753 توئیت در این مدت منتشر کرده که معادل 9 درصد کل توئیت‌هایش یعنی 7 هزار و 953 توئیت بوده است.

زراعتی نیز از سال 2013 عضو توئیتر فارسی شده و 464 هزار دنبال‌کننده دارد و 152 نفر را دنبال می‌کند. او که ارادت خاصی به خاندان پهلوی دارد از مهم‌ترین حامیان مجازی اغتشاش‌های 1401 در ایران بود که اخبار لحظه به لحظه و نه چندان معتبری را در آن دوران ایام منتشر کرده است.

در ادامه و بر اساس محاسبه سایت معتبر فیک‌یاب توئیتری، میزان فالوئرهای جعلی زراعتی 48 درصد تخمین زده شده است.

4. سوگند سهیلی

«سوگند سهیلی» خواننده و ترانه‌نویس ایرانی ساکن لندن است که در دوران اغتشاش‌ها به یکباره به یکی از چهره‌های حامی مردم تبدیل شد و محتواهای به نسبت زیادی در حمایت از این ناآرامی‌ها منتشر کرد.

سوگند که از سال 2013 عضو توئیتر فارسی است 335 هزار دنبال‌کننده در توئیتر دارد که محبوبیت به نسبت بالای این چهره موسیقیایی در بستر توئیترفارسی را نشان می‌دهد. او که 36 نفر را در توئیتر دنبال می‌کند، به استناد سامانه پایشگر شبکه‌های اجتماعی، 170 توئیت در بازه زمانی 25 شهریور تا 15 مهرماه منتشر کرده که معادل 19 درصد کل توئیت‌هایش (867 توئیت) بوده است.

در ادامه و براساس محاسبه سایت معتبر فیک‌یاب توئیتری، میزان فالوئرهای جعلی او 45 درصد تخمین زده شده است.

5. مسیح علینژاد

مسیح علینژاد از نظر میزان دنبال‌کننده، پرفالوئرین چهره بررسی شده در این گزارش است که حجم بالای دنبال‌کننده در کنار میزان بالای محتوا در توئیتر، از علینژاد چهره‌ای شناخته‌شده در توئیترفارسی ساخته است. او که در دوران ناآرامی‌ها 705 توئیت منتشر کرده معادل 2 درصد از کل توئیت‌های حساب توئیتریش (28 هزار و 600 توئیت) را در این دوره زمانی منتشر کرده است.

حساب توئیتری منتسب به مسیح علینژاد از سال 2018 فعالیت خود را آغاز کرده و 570 هزار دنبال کننده و یک هزار و 538 دنبال شونده‌دارد.

در ادامه و براساس محاسبه سایت معتبر فیک‌یاب توئیتری، میزان فالوئرهای جعلی مسیح علینژاد 45 درصد تخمین زده شده است.

6. شاهین نجفی

«مرتضی نجفی پورمقدم» که با نام شاهین نجفی شناخته می‌شود، یکی دیگر از چهره‌های فعال و حامی اغتشاش‌های شهریورماه است که در دوره زمانی 20 روزه تهیه این گزارش، 80 توئیت و معادل 2 درصد کل توئیت‌های حساب توئیتری (2986) خود را منتشر کرده است. حساب توئیتری نجفی از سال 2013 شروع به فعالیت کرده و این صفحه 357 هزار دنبال‌کننده و 86 دنبال‌شونده دارد.

نرخ دریافت لایک این حساب توئیتری نشان می‌دهد در مدت 20 روز به طور متوسط برای 80 توئیت، 16 هزار لایک بوده که بیانگر توجه طرفدارانش به این خواننده و موزیسین ایرانی ساکن آمریکا دارد.

در ادامه و براساس محاسبه سایت معتبر فیک‌یاب توئیتری، میزان فالوئرهای جعلی شاهین نجفی 44 درصد تخمین زده شده است.

7. سینا ولی‌الله

سینا ولی‌الله از دیگر چهره‌های ضدنظام و فعال در توئیتر است که در بازه زمانی 25 شهریور تا 15 مهرماه، 103 توئیت منتشر کرده که معادل 0.9 درصد مجموع توئیت‌های این حساب توئیتری یعنی 10 هزار و 600 توئیت بوده است. میانگین 21 هزار لایکی توئیت‌ها و 6500‌تایی رتوئیت‌ها نشان از میزان توجه نسبی گرایش‌های مخالف نظام به حساب توئیتری او دارد.

این حساب توئیتری از سال 2009 فعالیتش را در توئیتر آغاز کرده و در طول 13 سال فعالیت در این بستر، 829 هزار دنبال‌کننده و 207 دنبال‌شونده دارد. لحن طنز و شوخی‌های او با برخی رخدادهای روزمره یکی از دلایل اصلی توجه مخاطبان به این حساب توئیتری و نوشته‌های ولی‌الله بوده است.

در ادامه و براساس محاسبه سایت معتبر فیک‌یاب توئیتری، میزان فالوئرهای جعلی سینا ولی‌الله 45 درصد تخمین زده شده است.

8. رضا پهلوی

رضا پهلوی از چهره‌های فعال در توئیتر بود که هر از چند گاهی با بروز برخی رخدادهای ناگوار در ایران همچون سیل، زلزله تا ناآرامی‌های اخیر به ابراز نظر و انتشار بیاینه‌های حمایتی از مردم ایران می‌پرداخت و در بیشتر وقت‌ها نیز با واکنش برخی کاربران همفکرش روبرو می‌شود. حامیان منتقد رضا پهلوی بر این باورند که او کاریزمای لازم را برای رهبری اپوزیسیون مخالف جمهوری اسلامی ندارد و معرفی چهره‌ای مقتدرتر برای لیدری این جریان را الزامی می‌دانستند.

حساب توئیتری رضا پهلوی از سال 2009 آغاز به کار کرده و در این مدت 2 هزار و 864 توئیت منتشر کرده که به طور متوسط ماهی 17 توئیت زده که به طور عمده در روزهای خاص و ملتهب جامعه ایرانی بوده است. در دوران ناآرامی‌های اخیر، حساب توئیتری رضا پهلوی 44 توئیت زده که معادل یک درصد کل توئیت‌هایش از آغاز فعالیت در توئیتر بوده است.

در ادامه و براساس محاسبه سایت معتبر فیک‌یاب توئیتری، میزان فالوئرهای جعلی رضا پهلوی 47 درصد تخمین زده شده است.

9. گلشیفته فراهانی

گلشیفته فراهانی از بازیگران شناخته‌شده ایرانی که بعد از ایفاگری در فیلم «درباره الی» در سال 1387 از ایران مهاجرت کرد، در دوران ناآرامی‌ها، فعالیت قابل توجهی در حمایت از معترضان و اغتشاش‌گران داشته است. او در این زمان 29 توئیت منتشر کرده که معادل 6 درصد کل توئیت‌هایش بوده است.

حساب توئیتری فراهانی از سال 2009 آغاز به کار کرده و تعداد 483 در این اکانت منتشر شده است. محبوبیت وی در بازیگری باعث جذب 695 هزار دنبال‌کننده در این بستر شده در حالی که فقطا 62 نفر را در توئیتر دنبال می‌کند.

در ادامه و براساس محاسبه سایت معتبر فیک‌یاب توئیتری، میزان فالوئرهای جعلی گلشیفته فراهانی46 درصد تخمین زده شده است.

10. علی کریمی

علی کریمی که برخی اورا رهبر اغشتشاش‌گران شهریور 1401 نامیدند، پدیده توئیتر فارسی در این زمان بوده است زیرا در طول 20 روز تعداد دنبال‌کنندگانش از نزدیک 50 هزار نفر به حدود یک میلیون نفر رسید و این افزایش سریع جذب فالوئر در کنار حضور فعال کریمی به عنوان یک چهره ورزشی در یک رخداد سیاسی اجتماعی، شائبه‌ها در خصوص انگیزه‌ها و حمایت‌ها از او را افزایش داده است.

حساب علی کریمی به طور دقیق در آن زمان (شهریور و مهر 1401) 998 هزار دنبال‌کننده دارد در حالی‌که او فقط 24 نفر را فالو کرده است. این حساب در ماه دسامبر 2017(آذر 1396) آغاز به کار کره و در مجموع 68 توئیت در آن منتشر شده است. نسبت تعداد توئیت‌های منتشرشده در 20 روزه نخست ناآرامی‌ها به کل توئیت‌های این صفحه معادل 57 درصد توئیت‌هاست که به نسبت همه چهره‌های بررسی‌شده، تعداد بالاتر و قابل توجه‌تری است. گویا علی کریمی به یکباره در دوران اغتشاش‌های 1401 در شهریورماه به صرافت کنشگری مدنی و سیاسی افتاده و البته با حمایت قابل توجه طرفدرارنش و ربات‌ها همراه بوده است.

در ادامه و براساس محاسبه سایت معتبر فیک‌یاب توئیتری، میزان فالوئرهای جعلی علی کریمی 54 درصد تخمین زده شده است.

تحلیل و جمع‌بندی

1. نکته مهم در بررسی اکانت‌های فعال در جریان ناآرامی‌های 1401 ایران این است که این افراد - که به طور عمده چهره‌های ورزشی، هنری و رسانه‌ای بودند - به یکباره به صرافت انجام کنشگری مدنی و فعالیت سیاسی افتادند و عدم شناخت آنها از فضای سیاسی سبب بروز گاف‌های زیادی در نوشته‌ها و کنشگری‌های آنها شد؛ با این حال محبوبیت این سلبریتی‌ها در جلب توجه کاربران توئیتری موثر بوده است.

2. اجماع سریع و همه‌جانبه این افراد در زمان بروز ناآرامی‌ها در ایران که گاها محتوا و مضامین مشترکی را نیز منتشر می‌کردند، بیش از هرچیز شائبه مستقل و مردمی‌بودن آنها را زیرسؤال می‌برد و احتمال سازماندهی شده‌بودن آنها را تقویت می‌کند.

3. حضور 10 اینفلوئنسر توئیتری فعال در زمان ناآرامی‌ها در خارج از کشور این نکته مهم را تداعی می‌کند که همه این افراد از بیرون گود و بدون صرف هیچ هزینه‌ای قصد ایجاد تحول و تغییر را داشته‌اند؛ این در حالی است که چهره‌های داخلی با وجود اعمال محدودیت‌ها به هیچ وجه نتوانستند از این محبوبیت برخوردار شوند.

4. در میان این 10 چهره، پوریا زراعتی و سیما ثابت که در آن زمان مجریان ایران اینترنشنال بودند با 753 و 693 توئیت فعال‌ترین اکانت‌ها محسوب می‌شوند. همچنین، علی کریمی که فقط 39 توئیت در این 20 روز زده بود بیشترین متوسط لایک و ریتوئیت را با 181 هزار و 47 هزار به دست آورده است که او را در این زمینه در توئیترفارسی متمایز کرده بود.

5. محاسبه تعداد توئیت‌های این 10 نفر در مدت 20 روز نخست ناآرامی‌ها نشان می‌دهد علی کریمی با 57 درصد فعالیت پیشتاز است؛ گویی اکانت کریمی به یکباره در این دوران احیاشده و بیش از نیمی از محتویات این حساب توئیتری در این 20 روز منتشر شده است. بعد از کریمی، سوگند با 19 درصد و اسماعیلیون با 16 درصد بیشترین حجم فعالیت‌های توئیتری خود را در این 20 روز انجام دادند.

6. با وجود اینکه محاسبه دقیق تعداد ربات‌ها در توئیتر بسیار پیچیده است اما محاسبه فعالیت غیرعادی برخی اکانت‌ها که با واکاوی تعداد ریتوئیت‌ها و زمان لایک و بازنشر توئیت‌ها قابل تحلیل و ردیابی است، این نکته مهم را افشاگری می‌کند که ربات‌ها و بدافزارها نقش مهمی در بالاآمدن و افزایش توجه اینفلوئنسرهای توئیتری در زمان ناآرامی‌ها داشته و انتشار برخی تخمین‌های وبسایت‌های فیک‌یاب، ادعای حمایت رباتیک حدود 40 درصدی این حساب‌ها را تائید می‌کند.