روابط عربستان و امارات؛ از همکاری تا تضاد
دکتر فرشید فرزانگان
کشورهای کوچک خلیج فارس بدلیل محدودیت‌های جغرافیایی، جمعیتی و استراتژیکی نسبت به عربستان، همواره مجبور به مدیریت روابط پیچیده خود با ریاض هستند تا با استفاده از ابزارهای متعدد اقتصادی، سیاسی و نظامی، بتوانند استقلال عمل خود را در برابر عربستان حفظ کنند. عربستان همواره یک بازیگر غالب نسبت به امارت، بحرین، قطر، کویت و عمان است، اما هیچ یک از پنج کشور دیگر شورای همکاری خلیج فارس نمی‌توانند ریاض را بیش از حد غالب بر خود مسلط فرض کنند. این امر مستلزم اتخاذ سیاست‌های کلانی است تا ضمن روابط دوستانه با عربستان بتوانند سیاست‌های سلطه طلبانه ریاض را متعادل کنند.
در میان پنج کشور جنوب خلیج فارس، امارات بیشترین رقابت و تلاش برای حفظ استقلال را با عربستان دارد. گرچه ابوظبی و ریاض در زمینه‌های زیادی مانند یمن، سوریه و عراق همکاری‌های تنگاتنگی کردند، اما همیشه به طور کامل با یکدیگر هماهنگ نشدند و امارات همواره تلاش دارد با سیاست‌های متفاوت مسیر خود را از عربستان جدا کند، اما با اینحال بدلیل وابستگی‌های تنگاتنگ جغرافیایی و اقتصادی قابل تصور نیست که اختلافات عربستان و امارات در آینده به تقابل اساسی و قابل توجهی بیانجامد. در حقیقت، تنش بین ریاض و ابوظبی چیز جدیدی نیست و سالهاست وجود دارد، اما در سالهای اخیر این واگرایی‌ها سیاسی بین ریاض و ابوظبی شدیدتر از گذشته شده و این برای تحلیلگران جالب توجه است. لیست این اختلافات شامل نگرش مختلف به جنگ یمن، سرعت آشتی با قطر پس از سه سال و نیم محاصره، عادی‌سازی روابط با اسرائیل، مدیریت روابط با ترکیه، سهمیه تولید اوپک، مسئله ایران، تجارت فرامرزی، رقابت بر سر تبدیل شدن به قطب گردشگری، انرژی‌های تجدیدپذیر و... است. اکنون باید برخی از این تنش‌ها، تضادها و همکاری‌های دو کشور، مورد واکاوی دقیق قرار گیرد:
- جایگاه عربستان در صادرات کالا‌های اماراتی سوم است، این یعنی سهم 7.22 درصدی از کل صادرات امارات که مبلغی در حدود 17.9 میلیارد دلار می‌شود، توسط صادرات امارات به عربستان انجام می‌گیرد. اما واردات امارات از عربستان به مراتب کمتر است و امارات تنها 2.37 درصد از واردات خود را از عربستان انجام می‌دهد، که این مبلغی در حدود 6.84 میلیارد دلار می‌شود. دلیل اصلی این عدم تعادل تجاری بین عربستان و امارات، موقعیت برتر امارات متحده عربی به عنوان قطب منطقه‌ای برای شرکت‌های بین‌المللی و منطقه‌ای است که همین مسئله موجب ناخشنودی عربستان شده است.
- عربستان سعودی در 16 فوریه 2021 اعلام کرد که اگر دفاتر شرکت‌های عربستانی از امارات به ریاض منتقل نشوند، دولت مجبور است دسترسی به قرارداد‌های سودآور دولت عربستان را برای آنها قطع کند، اقدامی که تلاشی برای کاهش سلطه امارات متحده عربی به عنوان قطب تجاری منطقه بر شرکت‌های اماراتی دارد.
- دولت سعودی 1 سپتامبر 2021 به کانال‌های تلویزیونی عربستان دستور داد تا شبکه‌های تلویزیونی خود را از دبی به ریاض انتقال دهند. این کار در چارچوب تلاش محمد بن سلمان ولیعهد سعودی برای تبدیل پایتخت عربستان به یک قطب تجاری مهم برای رقابت با امارات است. اکنون دفاتر و کارکنان شبکه‌های ماهواره‌ای العربیه، الحدث و ام‌بی‌سی که از شبکه‌های مهم سعودی است در دبی مدیا سیتی هستند که به شهر غول رسانه‌ای غرب آسیا تبدیل شده است و عربستان از این مسئله خشنود نیست.
- آنچه به طور فزاینده ای بین عربستان و امارات آشکار است، این است که در منطقه‌ای که بدنبال رهایی از وابستگی به نفت است و دولت‌ها به سمت آینده بدون منابع هیدروکربن حرکت می‌کند، طرح‌های متعدد متنوع سازی اقتصادی باعث رقابت اقتصادی بیشتری بین دو کشور مهم جنوب خلیج فارس می‌شود. در حقیقت هر دو کشور به دنبال فرار از چارچوب اقتصاد رانتی به آینده‌ای پس از هیدروکربن هستند. عربستان سعودی و امارات متحده عربی از لحاظ تاریخی دارای روابطی نزدیک، اما با رقابت و اختلاف نظر همراه بوده است. این اختلاف‌ها همزمان با تلاش دو کشور برای تنوع بخشیدن به اقتصاد خود و رهایی از منابع هیدروکربنی در آینده، به طور فزاینده‌ای عربستان و امارات را در بخش‌هایی مانند گردشگری و دفاع وارد رقابت کرده است.
- از اشتراکات عربستان و امارات این است که هر دو کشور تحت سلطه شخصیت‌های قدرتمند سلطنتی هستند، ولیعهد محمدبن سلمان در عربستان و محمدبن زاید ولیعهد در ابوظبی، هر دو معتقدند اصلاحات منطقه‌ای و اقتصادی، شامل آزادسازی سیاسی نمی‌شود. این اشتراکات باعث ایجاد رابطه‌ای نزدیک بین دو حاکم، ولیعهد اماراتی و همتای جوانتر سعودی خود و سیاست‌های داخلی کشورهای آنها شده است.
- بیشترین اختلاف عربستان و امارات سال گذشته در نشست اوپک به منصه ظهور گذاشته شد. عربستان بخاطر مخالفت امارات با دیدگاه ریاض برای کاهش عرضه نفت، در بازارهای جهانی سرخورده شد و به همین دلیل از کمیته نظارت مشترک در سازمان کشورهای صادر کننده نفت کنار کشید.
- از نظر استراتژیک، سعودیها و اماراتی‌ها مشترکات زیادی باهم دارند، امارات و عربستان گرچه ایران را تهدیدی برای رژیم‌های سنتی منطقه می‌دانند و هر دو روابط تیره‌ای هم با ترکیه دارند، اما با اینحال ایران از اولویت یکسانی برای دو طرف برخوردار نیست و اهمیتی که تقابلات ژئوپلیتیکی منطقه با ایران برای عربستان دارد، برای امارات چندان اهمیتی ندارد، اما در مورد برنامه هسته‌ای ایران هر دو کشور سیاست‌های یکسان و نگران کننده‌ای دارند.
- در مسئله لیبی نیز دیدگاه‌های عربستان و امارات یکسان نیست. اماراتی‌ها در لیبی جسورانه دخالت کرده و از خلیفه حفتر، فرمانده جنگ داخلی حمایت می‌کنند، در حالی که سعودیها تا حد زیادی این درگیری را کنار گذاشته و در آن دخالت نمی‌کنند.
- در بحران محاصره قطر، سعودیها جداگانه از اماراتی‌ها برای حل و فصل و پایان محاصره دوحه تلاش کردند، در حالی که امارات منفعلانه با این مسئله برخورد کرد، اما ابوظبی با عادی سازی روابط با اسرائیل معادلات را با عربستان به نفع خود تغییر داد.
- یکی از مهم‌ترین مولفه‌های رقابتی بین عربستان و امارات مسئله گردشگری است، به ویژه در بخش غیر حج و زیارت، جایی که گردشگران با درآمد متوسط ر‌و به بالا به دنبال سواحل، استراحتگاه‌ها و ماجراجویی‌های عربی هستند و امارات تاکنون موفق شده عربستان را کنار بزند و به قطب گردشگری تبدیل شود. با اینحال عربستان سعودی با طرح‌های متعدد گردشگری در دریای سرخ و شهر جده، به دنبال ربودن گوی گردشگری از امارات در آینده است. شهر گردشگری المملکه جده و ساخت بلندترین برج 1000 متری جهان با هزینه 1.23 میلیارد دلاری، تنها فاز نخست از پروژه‌ای 20 میلیارد دلاری است که تحت عنوان شهر گردشگری المملکه جده قرار است در بخش شمالی جده و در کرانه دریای سرخ ساخته شود. عربستان سعی می‌کند گردشگران را از امارات دور کرده و به سمت نام تجاری گردشگری لوکس خود بکشد.
*رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و امارات
مرجع مطالب:
مرکز مطالعات خلیج فارس
مرکز پژوهش های اتاق ایران