فرصت‌های ازدست‌رفته
خلیج‌فارس در واقع محور ارتباط بین اروپا، افریقا، آسیای‌جنوبی و جنوب‌شرقی است. همچنین از نظر راهبردی در منطقه خاورمیانه، به‌عنوان بزرگترین و مهم‌ترین مرکز ارتباطی بین این سه قاره است و بخشی از یک سیستم ارتباطی شامل اقیانوس اطلس، دریای مدیترانه، دریای سرخ و اقیانوس هند است.
خلیج‌فارس در واقع محور ارتباط بین اروپا، افریقا، آسیای‌جنوبی و جنوب‌شرقی است. همچنین از نظر راهبردی در منطقه خاورمیانه، به‌عنوان بزرگترین و مهم‌ترین مرکز ارتباطی بین این سه قاره است و بخشی از یک سیستم ارتباطی شامل اقیانوس اطلس، دریای مدیترانه، دریای سرخ و اقیانوس هند است. به‌همین‌دلیل از دیرباز موردتوجه قدرت‌های جهانی و بازرگانان و تجار دنیا بوده، همچنین این منطقه منبع مهم انرژی جهان است. در مجموع خلیج‌فارس از نظر جغرافیای سیاسی، استراتژیک، انرژی و تاریخ و تمدن یک پهنه آبی مهم و حساس در دنیا محسوب می‌شود. خلیج‌فارس در حوزه انرژی یکی از مهم‌ترین مناطق جهان محسوب می‌شود و بخش عمده انرژی به‌ویژه سوخت فسیلی از این آبراه تامین و به دیگر مناطق دنیا منتقل می‌شود. سواحل جنوبی و شمالی خلیج‌فارس مملو از صنایع و تاسیسات نفت، گاز و پتروشیمی است و بزرگترین میادین گازی دنیا و میادین متعدد و بزرگ نفتی و صنایع عظیم پتروشیمی و پالایشگاهی در این سواحل مستقر شده‌اند. بزرگترین عامل اهمیت خلیج‌فارس، وجود معادن سرشار نفت و گاز در کف بستر و سواحل آن است، به‌طوری‌که این منطقه را «مخزن نفت جهان» نام نهاده‌اند. خلیج‌فارس مسیر انتقال نفت کشورهای ایران، عراق، کویت، عربستان و امارات‌متحده‌عربی است و به‌همین‌سبب، منطقه‌ای مهم و راهبردی به‌شمار می‌آید. در حدود 30 درصد نفت جهان از منطقه خلیج‌فارس تامین می‌شود که این مقدار گاهی افزایش و گاهی کاهش می‌یابد. نفت تولیدشده در حوزه خلیج‌فارس، باید از طریق این پهنه آبی و از راه تنگه هرمز به سایر نقاط جهان حمل شود.
محدودیت‌ها فنی برای دستیابی به نفت و گاز
کشورهای ایران، عمان، عربستان‌سعودی، کویت، امارات‌متحده‌عربی، قطر و بحرین به‌عنوان کشورهای حاشیه خلیج‌فارس شناخته می‌شوند. در این میان، سواحل شمالی خلیج‌فارس به‌تمامی در جغرافیای سیاسی ایران قرار دارند. با این وجود، بررسی اولیه نشان از توسعه نامتقارن بهره‌برداری از میادین نفت و گاز در شمال و جنوب خلیج‌فارس دارد. این عدم‌تقارن به‌شکلی است که در زمینه تولید نفت خام نیز در حالی که در جنوب خلیج‌فارس روزانه بیش از 6 میلیون بشکه نفت خام تولید می‌شود، تولید در فلات قاره ایران کمتر از 600 هزار بشکه در روز است. بررسی‌های اولیه نشان می‌دهد این تفاوت عمدتا ناشی از تفاوت ساختار طبیعی خلیج‌فارس در شمال و جنوب خود نیست و ناشی از محدودیت‌ها و موانع فنی و عموما اقتصادی و حقوقی است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که طی سال 1979 تا 2020، میانگین صادرات نفت ایران بیش از 1951 هزار بشکه در روز بوده و پس از عربستان‌سعودی با میانگین بیش از 6 میلیون در رده دوم بزرگترین صادرکننده قرار داشته و در بین کشورهای مختلف، امارات با داشتن ذخایر نفتی، به‌مراتب پایین‌تر از ایران و به‌طورمیانگین روزانه هزار و 900 هزار بشکه صادرات داشته است. این موضوع به‌خوبی نشان از عملکرد ضعیف ایران در این زمینه دارد. صادرات نفت ایران از سال 2010 رو به کاهش نهاد و این کاهش از سال 2015 نیز تشدید شد که علت آن در واقع وضع تحریم‌های بین‌المللی بر صادرات نفت کشور بوده است. صادرات نفت ایران پس از انقلاب اسلامی در بیشترین حالت خود، کمی بیش از 2هزار و600 هزار بشکه در روز بوده است. در 2 دهه اخیر نیز، صادرات به‌ویژه پس از سال 2010 رو به کاهش رفته و از 2 میلیون بشکه به حدود 404 هزار بشکه در سال 2020 کاهش یافته است.
ایران با داشتن ذخایر سرشار و سهم 19درصدی از ذخایر این منطقه، صادراتی در سطح کشورهایی چون کویت و امارات داشته و حتی این میزان نیز، در یک دهه گذشته دائما رو به کاهش بوده است. درآمدهای صادراتی ایران در کمترین حالت در سال 1997، بیش از 19 میلیارد دلار بوده و در بیشترین حالت خود نیز به 114میلیارد دلار در سال 2011 افزایش یافته؛ اما در سالیان اخیر و با کاهش صادرات نفت، این میزان به کمتر از 8 میلیارد دلار در سال 2020 کاهش یافته است.
ضعف مدیریتی، مهم‌ترین مانع تولید انرژی
محمداسماعیل کفایتی، رئیس پارک نوآوری و فناوری نفت و گاز درباره استفاده ایران از ظرفیت‌های حوزه انرژی خلیج‌فارس به صمت گفت: درست است که دسترسی به نفت و گاز در بخش جنوبی خلیج‌فارس بیشتر از قسمت شمالی آن است، اما ما امکان برداشت بیشتری از این منابع را به‌ازای هر چاه در اختیار داریم. اینکه در جنوب خلیج‌فارس بیش از 6 میلیون بشکه نفت در روز استخراج می‌شود و در بخش شمالی آن 600 هزار بشکه، دلایل متعددی دارد. ساختار پالایشگاه‌های کشور ما به نسبت دیگر کشورها، قدیمی‌تر است و توان متفاوتی با بسیاری از کشورهای حاشیه خلیج‌فارس دارد. اینکه دائم از تحریم‌ها صحبت شود و کاهش تولید نفت و گاز ما به این بحث ربط یابد، درست نیست، چراکه استفاده از دانش و فناوری به‌روز در بهره‌وری از میادین نامتعارف است که میزان استخراج نفتی ما را تعیین می‌کند. مطمئنا فناوری و نوآوری بسیار تعیین‌کننده است و باید از روش‌های سنتی و قدیمی فاصله بگیریم.
وی معتقد است تحریم‌ها شاید تاخیر ایجاد کنند، اما محدودیت را رقم نمی‌زند. در حال حاضر ما در حوزه انرژی، بیش از 80 درصد در بخش‌های بالادستی و پایین‌دستی خودکفا شده‌ایم و بیش از 3 هزار شرکت خصوصی با مجموعه شرکت نفت همکاری دارند و کالا و خدمات متنوعی را ارائه می‌دهند. جدا از این مسائل «ضعف مدیریتی» مهم‌ترین مانع تولید انرژی در کشور ما است که جای بحث و تامل بسیاری دارد و از تحریم‌ها بسیار مخرب‌تر است.
باید از ظرفیت‌های داخلی استفاده کنیم
کفایتی درباره چالش‌های استراتژیک میان ایران و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس بر سر منابع انرژی به صمت گفت: میادین مشترک نفتی یکی از اصلی‌ترین چالش‌های حوزه انرژی در خلیج‌فارس است که هرازگاهی خبرساز می‌شود. مسلما اگر ما نمی‌توانیم همسو و هم‌اندازه کشورهای همجوار خلیج‌فارس از انرژی بهره‌برداری کنیم، به همان بحث سوء‌مدیریتی مربوط است که قبل‌تر به آن اشاره کردم. ما اگر حساب‌شده‌تر عمل کنیم، می‌توانیم گوی سبقت را از رقیبان برباییم و موفق شویم. البته ناگفته نماند که در مقاطعی توانسته‌ایم از رقبا پیشی بگیریم.
رئیس پارک نوآوری و فناوری نفت و گاز تصریح کرد: درست است که در کشور ما فناوری و دانش مهندسی نهادینه شده است، اما باید انتقال فناوری به‌شکل خاص هدفمند شود. سال‌های گذشته سعی بر این بود تا متخصصان خارجی برای پروژه‌های نفتی و گازی به کشور بیایند که باتوجه به توان دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های داخلی، این موضوع بدسلیقگی محض بود. ما باید از ظرفیت‌های داخلی، همزمان با انتقال فناوری استفاده کنیم. برای مثال، کشور چین اگر یک پالایشگاه را با استفاده از توان خارجی بسازد، 10 پتروشیمی را بومی‌سازی می‌کند؛ اما در کشور ما ممکن است تعداد زیادی پتروشیمی با لایسنس خارجی احداث شود. باید به ضعف‌های فعلی و ترمیم آنها تمرکز کنیم.
وی در خاتمه گفت: در نهایت نکته مهم این است که باید به زنجیره ارزش فکر کنیم، چراکه اهمیت زیادی برای ما دارد. زیر 400 دلار ارزش‌افزوده در هر بشکه داریم، در حالی که چین 100 دلار، کره هزار و 200 دلار و آلمان بالای 200 هزار دلار به‌ازای هر بشکه، ارزش‌افزوده می‌گیرد. این عدد تا بالای 3هزار و400 دلار به‌ازای هر بشکه نفت، قابلیت افزایش دارد. این اتفاق رخ نمی‌دهد؛ مگر اینکه شرکت‌های کوچک و متوسط را نیز درگیر کنیم. ما یک جهش تولید در محصولات پتروشیمی را دارا هستیم که باید توسعه پیدا کند. باید بخش‌های پایین‌دستی را وارد گردش تولید کنیم تا 2 یا 3برابر به ارزش‌افزوده محصولات خود بیفزاییم. مسلما خام‌فروشی بهترین کار نیست، ضمن اینکه اگر در بخش‌های بالادستی به‌جای تمرکز بر توسعه که زمانبر است، بر فناوری تمرکز کنیم، در مدت کوتاهی می‌توانیم تولید روزانه نفت خود را افزایش دهیم و با این اقدام، علاوه بر جبران ناترازی سوخت، زنجیره ارزش انرژی کشور را نیز بالا ببریم و صادرات باارزش‌تری را برنامه‌ریزی کنیم تا اقتصادمان کمتر به فروش نفت خام وابسته شود.
فرصت‌سوزی اقتصادی در خلیج‌فارس
حمزه اصلانی، کارشناس حوزه انرژی به صمت گفت: اهمیت اقتصادی خلیج‌فارس بر هیچ‌کس پوشیده نیست و جدا از بحث نفت و گاز، این عرصه ظرفیت‌های متعددی دارد که به آنها نیز باید توجه شود. مسلما استفاده از منابع خدادادی و طبیعی به این راحتی‌ها نیست. نفت و گاز، ماهی نیست که با توراندازی صید شود. ما اگر می‌خواهیم در استفاده از نفت خلیج‌فارس عقب نمانیم، باید همسو و گاهی بیشتر از کشورهای دیگر به موضوع سرمایه‌گذاری در توسعه میدان‌های نفتی خود کوشا باشیم. کشور ما یکی از پیشتازان توسعه و تولید نفت و گاز در جهان است و از گذشته ایران را به‌عنوان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان نفت و گاز در دنیا می‌شناسند.
وی در ادامه خاطرنشان کرد: خوشبختانه دولت سیزدهم دغدغه این موضوع را دارد و با کمک شرکت‌های دانش‌بنیان و دستان پرتوان متخصصان داخلی، اتفاقات امیدوارکننده‌ای در حال رقم خوردن است. در کنار این موضوعات، دولت باید روابط دیپلماتیک خود را گسترش دهد و سعی در کاهش تحریم‌های ظالمانه غرب داشته باشد.
اصلانی افزود: کشور ما علاوه بر تولید نفت و گاز، ظرفیت‌های زیادی در حوزه پتروشیمی دارد. تولید محصولات پتروشیمی ایران به مرز تولید 92 میلیون تن در سال رسیده و این موضوع سبب افتخار است، زیرا این رقم تولید باوجود تحریم‌های شدید بین‌المللی میسر شده است. هم‌اکنون بیش از 550 گرید مختلف در صنعت پتروشیمی و پلیمر تولید می‌شود و این موفقیت‌ها باوجود 8 سال جنگ تحمیلی حاصل شده و متخصصان داخلی توانسته‌اند به‌سرعت مجتمع‌های پتروشیمی را عملیاتی کنند. براساس برنامه هفتم توسعه، ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی بیش از 2برابر خواهد شد.
این در حالی است که در ابتدای انقلاب، در حوزه‌های مختلف وابسته بودیم؛ مانند کاتالیست‌ها و دانش فنی و تعمیر و نگهداری تاسیسات، اما در اینجا اعلام می‌کنیم که هم‌اکنون در این زمینه‌ها هیچ وابستگی نداریم.
این کارشناس در پایان بیان کرد: فرصت‌سوزی ایران از منابع طبیعی خلیج‌فارس غیرقابل‌دفاع است. ایران ماهانه میلیاردها دلار درآمد اضافه نفتی را از دست می‌دهد که با شرایط فعلی اقتصاد کشور، قابل‌تامل است. به‌لطف خدا و تلاش مسئولان امید است که تمام چالش‌های حوزه انرژی در کشورمان برطرف شود و بنده با اراده‌ای که از دولت می‌بینم، به آینده بهتر بسیار امیدوار هستم.
سخن پایانی
یک بررسی کلی نشان از فاصله بسیار زیاد تولید نفت از بخش دریایی کشورها با ایران دارد. طی دوره مدنظر، تولید در بخش جنوبی خلیج‌فارس از بیش از 4.4 میلیون بشکه در روز به حدود 7 میلیون بشکه افزایش یافته، در حالی که تولید ایران از میادین دریایی در بخش فلات قاره در بیشترین حالت خود بیش از 700هزار بشکه در روز بوده است؛ این یعنی طی این دوره، تولید در بخش جنوبی بیش از 2 میلیون بشکه در روز افزایش یافته، اما تولید در سواحل شمالی خلیج‌فارس در ایران حتی رو به کاستی بوده و در سالیان اخیر به حدود 260 هزار بشکه در روز کاهش یافته است؛ همچنین تولید کل گاز در ایران از 8.5 میلیارد مترمکعب در سال 1979 به بیش از 256 میلیارد مترمکعب در سال 2021 افزایش یافته است که نشان از عملکرد خوب کشور در زمینه تولید گاز دارد.
کشورهای ایران، عمان، عربستان‌سعودی، کویت، امارات‌متحده‌عربی، قطر و بحرین به‌عنوان کشورهای حاشیه خلیج‌فارس شناخته می‌شوند که در این میان، سواحل شمالی خلیج‌فارس تماما در جغرافیای سیاسی ایران واقع شده و سایر کشورها در کنار سواحل جنوبی آن قرار دارند. باوجود این موضوع، بررسی‌ها نشان از توسعه نامتقارن میادین نفت و گاز در شمال و جنوب خلیج‌فارس دارد. در این مطلب از نظر اقتصادی، مواردی چون صادرات نفت خام، از نظر فنی و مهندسی، تغییرات ذخایر اثبات‌شده نفت و گاز و از منظر الگوهای قراردادی، بهره‌برداری از میادین نفت و گاز در خلیج‌فارس موردبررسی قرار گرفتند.