فصیح در نوشتن از وطن

اسماعیل فصیح در داستان‌هایش شخصیتی به نام «جلال آریان» حضور دارد که بازتابی از خود او است. انتخاب همین نام برای شخصیتی که جلوه‌ای از نویسنده است، نشان می‌دهد وطن برای او چقدر مهم بود.

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: سال‌های حضورش در آمریکا توانست یکبار ارنست همینگوی را وقتی به دانشگاه محل تحصیلش دعوت شده بود ببیند، در همان دیدار به او گفته بود که پیرمرد و دریا را خوانده: «من در تهران کتاب پیرمرد و دریا را خوانده‌ام. در جهان کم‌نظیر است. بهترین رمانی است که تا کنون نوشته شده.

- این‌طور فکر می‌کنید؟

- اثر ادبی جاودانه‌ای است و کاملاً نمادین، زیرا وقتی مرد در دریای زندگی بزرگ‌ترین ماهی عمرش را گرفت و آن را با قایق به ساحل کشاند، کوسه‌های خونخوار از آن جز اسکلتی باقی نگذاشته بودند.

با خنده‌ای کم‌حوصله یک انگشتش را به طرف من دراز کرد و پس از مکث کوتاهی فقط گفت Right. همه دست زدند. آنابل برگشت و با عشق و تحسین به من نگاه کرد. فکری در سرم می‌چرخید. نمی‌دانستم ارنست همینگوی به من گفته «Right» یعنی درست است، یا «Write» یعنی بنویس.»

در دومین روز آخرین ماه سال 1313 هجری شمسی در خانه ارباب حسن در محله درخونگاه تهران پسرکی متولد شد که نامش را اسماعیل گذاشتند، او یکی از 9 فرزند خانه بود و تنها دو سال بعد پدرش را از دست داد. اما این تنها واقعه تلخ زندگی او نبود.

اسماعیل فصیح تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در تهران گذراند و در سال 1323 در رشته علوم طبیعی از دبیرستان رهنما دیپلم گرفت. با پس‌انداز و بخشی از پولی که برایش باقی مانده بود به ترکیه، فرانسه و سپس آمریکا رفت و مشغول به تحصیل شد. از دانشگاه مونتانا مدرک کارشناسی در رشته شیمی دریافت کرد؛ بعد به سان‌فرانسیسکو نقل مکان کرد و با آنابل کمبل آشنا شد و ازدواج کرد، همان سال‌ها بود که همینگوی را دید. مدت زیادی نگذشت که همسر و فرزند متولدنشده‌اش را از دست داد. این واقعه ضربه سختی به او زد؛ سرانجام به ایران بازگشت.

پس از بازگشت به ایران، زندگی و فعالیت‌های حرفه‌ای او وارد مرحله‌ای تازه شد که تأثیر عمیقی بر ادبیات معاصر ایران گذاشت. فصیح پس از بازگشت، مدتی به عنوان مترجم در مؤسسه انتشاراتی فرانکلین فعالیت کرد. کمی بعد با معرفی صادق چوبک، در سال 1342 به استخدام شرکت ملی نفت ایران درآمد و در مناطق نفت‌خیز جنوب، به ویژه اهواز و آبادان، به عنوان کارمند بخش آموزش و استاد زبان انگلیسی مشغول شد. مدتی به آمریکا رفت تا تحصیلاتش _که نیمه کاره رها کرده بود_ را در رشته زبان انگلیسی به پایان برساند. کار در شرکت نفت و خلوت شهرهای جنوب، فرصتی برای نوشتن نخستین رمان‌ها فراهم کرد. رمان شراب خام اولین اثر او بود که با استقبال روبه‌رو شد.

او پس از بازگشت، با پریچهر عدالت ازدواج کرد که حاصل این ازدواج دو فرزند بود. سال‌ها در آبادان و اهواز زندگی کرد تا اینکه با شروع جنگ تحمیلی 8 ساله و تخریب منزلش، به تهران مهاجرت کرد و پس از بازنشستگی در 47 سالگی (1359)، تمام وقت خود را به نویسندگی و ترجمه اختصاص داد.

فصیح در رمان

اسماعیل فصیح یکی از نویسندگان برجسته و پرکار معاصر ایران بود، بازگشت اسماعیل فصیح به ایران باعث شد که تمرکز او بر مسائل ملی و تاریخی بیشتر شود. حضور او در ایران و تجربه زندگی در فضای اجتماعی و سیاسی کشور، به ویژه در دوره‌های پرتلاطم انقلاب و جنگ، موجب شد که آثارش بیشتر به موضوعات تاریخی، اجتماعی و ملی بپردازند. رمان‌ها و داستان‌های فصیح پس از بازگشت، بازتاب‌دهنده دغدغه‌های مربوط به واقعیت‌های تاریخی ایران، مناسبات اجتماعی و تحولات سیاسی بودند و شخصیت‌های داستانی او نمادی از این تجربیات و تحولات به شمار می‌رفتند.

در داستان‌هایش شخصیتی به نام جلال آریان حضور دارد که بازتابی از خود فصیح است و محور آثارش است. انتخاب همین نام برای شخصیتی که جلوه‌ای از نویسنده است، نشان می‌دهد او چقدر به وطن و ایران اهمیت می‌داد.

رمان‌هایی مانند شراب خام (اولین رمانش که سال 1347 به تشویق نجف دریابندری نوشت و شخصیت جلال آریان را در دل داستان ساخت)، دل کور (روایت زندگی جلال آریان در بستری از مسائل تاریخی و اجتماعی، 1351)، داستان جاوید (1359)، ثریا در اغما (داستانی است که با به کما رفتن ثریا برادرزاده جلال آریان در پاریس آغاز می‌شود و در بستر جنگ و زندگی ایرانیان بیرون و درون ایران رخ می‌دهد، 1363)، زمستان 62 (روایت زندگی ایرانیان در جنگ، 1366)، لاله برافروخت (درباره انقلاب اسلامی، 1377)، تلخکام (1386)، مجموعه داستان خاک آشنا و... از آثار اوست.

تمرکز بر مسائل ملی و تاریخی در آثارش، مانند ثریا در اغما که به موضوع مهاجرت و تعلق به وطن می‌پردازد، کاملاً مشهود است. بازگشت به ایران باعث شد که فصیح از نزدیک با فضای فرهنگی و سیاسی کشور درگیر شود و این موضوع در شکل‌گیری محتوای آثارش نقش کلیدی داشت.

سبک نگارش و زبان داستان‌های اسماعیل فصیح منحصر به فرد است. آثار او غالباً بازتاب‌دهنده فضای شهری، مناسبات طبقات متوسط و حوادث مهم تاریخی و اجتماعی ایران، از جمله انقلاب و جنگ ایران و عراق هستند. فصیح در آثارش هم از زبان معیار و هم از زبان محاوره استفاده می‌کند، به ویژه در دیالوگ‌ها که زبان محاوره با حفظ اصالت خود به کار می‌رود. این ترکیب باعث شده زبان داستان‌هایش هم برای عامه مردم قابل فهم و جذاب باشد و هم از لحاظ ادبی غنی و حرفه‌ای باقی بماند.

آثار او رنگ و بوی رئالیسم اجتماعی دارند و به بازتاب دقیق وقایع تاریخی، سیاسی و اجتماعی ایران می‌پردازند؛ تضادهای طبقاتی، ظلم و ستم، ناامنی و دلهره جامعه را به تصویر می‌کشد و به نقش محیط و جغرافیا در شکل‌گیری شخصیت‌ها و رفتارها توجه ویژه دارد. در داستان‌هایش به صورت آشکار یا پنهان به شخصیت‌ها و وقایع تاریخی و ادبی ایران و جهان اشاره می‌کند و مضمون را می‌پروراند، از شعر شاعران بزرگ ایرانی مانند حافظ و پروین اعتصامی بهره می‌برد که بخشی از فضای ادبی و روانی داستان را شکل می‌دهد. سبک نگارش او ساده، روان و مبتنی بر تجربه‌های زیسته‌ای است که موجب جذب گسترده مخاطبان شد.

فصیح در خلق فضاهای داستانی و تصویرسازی احساسات انسانی، به ویژه تضادهای عاطفی، مهارت داشت. او از نخستین نویسندگان ایرانی بود که طبقه متوسط شهری و مناسبات شهری را وارد رمان فارسی کرد. آثارش واقع‌گرایانه و متأثر از رویدادهای واقعی اجتماعی، سیاسی و تاریخی ایران مانند انقلاب اسلامی و جنگ ایران و عراق هستند. زبان نوشته‌هایش ساده، روان و گاه طنزآلود است. او از نخستین نویسندگانی است که به موضوع جنگ ایران و عراق در قالب داستانی پرداخت.

فصیح در ترجمه

فصیح علاوه بر داستان‌نویسی، در ترجمه نیز فعال بود. ترجمه‌های ادبی اسماعیل فصیح شامل آثار متنوعی در حوزه‌های روانشناسی، ادبی و علمی است:

وضعیت آخر نوشته تامس اُهریس که پرفروش‌ترین ترجمه اوست، در سال 1361 منتشر شده است، ماندن در وضعیت آخر نوشته امی بی هریس و تامس آهریس، بازی‌ها نوشته اریک برن، خودشناسی به روش یونگ نوشته مایکل دانیلز، تحلیل رفتار متقابل در روان‌درمانی و شکسپیر در زمینه روانشناسی، رستم نامه نوشته ویلموت باکستون که شامل داستان‌هایی از شاهنامه فردوسی است، استادان داستان مجموعه‌ای شامل 30 داستان کوتاه از نویسندگان مشهور جهان، و کتاب شکسپیر که شامل زندگینامه، مقدمه‌ای بر کل آثار شکسپیر و چکیده کلیه 37 نمایشنامه اوست.

این ترجمه‌ها علاوه بر ارزش ادبی، در رشته‌های روانشناسی، علوم تربیتی و جامعه‌شناسی در دانشگاه‌های ایران مورد استفاده قرار گرفته‌اند، و نشان‌دهنده تنوع و گستردگی فعالیت‌های ترجمه‌ای فصیح است.

اسماعیل فصیح تا پایان عمر در تهران زندگی کرد و تا آخرین سال‌های عمرش به نوشتن و ترجمه ادامه داد، سرانجام در 25 تیر 1388 در 75 سالگی به علت مشکلات عروق مغزی درگذشت.