قاهره؛ پلی برای گفت‌وگوهای ایران و غرب؟
این روزها نام مصر بیش از هر زمان دیگری به گوشمان می‌رسد؛ تهران و قاهره که دهه‌ها روابطی پرتنش و خصمانه را پشت‌سر گذاشتند، امروز روابطی نزدیک را تجربه می‌کنند؛ تا جایی که در سال جاری فقط بارها وزرای خارجه دو کشور تماس تلفنی و رایزنی داشتند. شنبه‌شب نیز بدر عبدالعاطی وزیر امور خارجه مصر، در تماس تلفنی با سید عباس عراقچی وزیر امور خارجه کشورمان، درباره روابط دوجانبه و تحولات منطقه‌ای و...
وزیر امور خارجه کشورمان با ابراز نگرانی شدید نسبت به موارد نقض فاحش توافق آتش‌بس از سوی رژیم صهیونیستی طی چند روز گذشته که باعث شهید و مجروح‌شدن ده‌ها فلسطینی شد، بر مسوولیت ضامنان آتش‌بس و کل جامعه بین‌المللی برای جلوگیری از ادامه کشتار و جنایات رژیم صهیونیستی تاکید کرد. در این تماس تلفنی همچنین طرف مصری در جریان دیدگاه‌های ایران راجع به موضوع هسته‌ای قرار گرفت. همچنین روز شنبه وزارت امور خارجه مصر در بیانیه‌ای از تماس تلفنی وزیر امور خارجه این کشور با وزیر امور خارجه ایران، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و فرستاده ویژه دولت آمریکا در امور خاورمیانه درباره پرونده هسته‌ای ایران خبر داد.
در این بیانیه آمده است به‌عنوان بخشی از تلاش‌ها برای حمایت از امنیت، ثبات و کاهش تنش در منطقه و با هدف تقویت شتاب ایجادشده پس از امضای توافق‌نامه قاهره بین ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در 9 سپتامبر، وزیر امور خارجه مصر طی تماس‌های تلفنی با سید عباس عراقچی، رافائل گروسی و استیو ویتکاف تحولات مربوط به پرونده هسته‌ای ایران را پیگیری کرد. طبق این گزارش، در این تماس‌ها، لزوم ادامه تلاش برای کاهش تنش‌ها، ایجاد اعتماد و ایجاد شرایط برای ازسرگیری مذاکرات بین ایران و ایالات متحده برای دستیابی به توافقی جامع در مورد مساله هسته‌ای ایران که منافع همه طرف‌ها را در نظر بگیرد و به دستیابی به امنیت و ثبات منطقه‌ای کمک کند، مورد بررسی قرار گرفت. توافق شد نظارت بر تلاش‌ها و تماس‌ها ادامه یابد و ایده‌های پیشنهادی برای دستیابی به پیشرفت مورد انتظار در این زمینه بررسی شود.
18 شهریور تاریخی
همان‌طور که اشاره شد نقطه عطف این مناسبات و همکاری‌ها به 18 شهریور سال جاری مربوط می‌شود که با میانجیگری مصر، توافق قاهره میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی امضا شد. هر چند می‌توان گفت به دلیل فعال شدن مکانیسم ماشه و بازگشت 6 قطعنامه تحریمی شورای امنیت سازمان ملل این توافق عمر کوتاهی داشت، اما تلاش‌های مصر در این خصوص را نمی‌توان نادیده گرفت. تلاش‌هایی که همچنان تداوم دارد و وزیر خارجه مصر ضمن تماس تلفنی با طرف‌های درگیر ظاهرا در تلاش است تا به‌نوعی نقش میانجی کاهش تنش بین ایران، آمریکا و آژانس را ایفا کند.
البته تهران فعلا اعلام کرده که توافق قاهره عملا بی‌اثر شده است. شنبه هفته گذشته بود که عراقچی در گفت‌وگوی ویژه خبری اعلام کرد: «دلیل توافق جدید ما با آژانس، تغییرات میدانی ناشی از تجاوزات غیرقانونی بود. تاسیسات ما بمباران شده بود و ادامه همکاری با آژانس باید بر اساس این واقعیت جدید صورت می‌گرفت. ما از آژانس پرسیدیم که آیا برای بازرسی از یک تاسیسات هسته‌ای بمباران‌شده، پروتکل یا قاعده‌ای وجود دارد؟ پاسخ دادند که چنین چیزی بی‌سابقه است. بنابراین توافق قاهره شکل گرفت تا چارچوبی روشن و مکتوب برای این وضعیت بی‌سابقه ایجاد شود.»
عراقچی با اشاره به شرایط اجرای توافق قاهره گفت: «در همان لحظه امضای توافق، در حضور خبرنگاران اعلام کردم که اجرای آن منوط به عدم اقدام غیرقانونی در شورای امنیت برای بازگرداندن قطعنامه‌های گذشته است. اگر چنین اقدامی صورت گیرد، اجرای توافق منتفی خواهد شد. لذا با توجه به اقدام این کشورها، از نظر ما توافق قاهره کارآیی خود را از دست داده است. شرایط جدیدی به وجود آمده که اجرای توافق را غیرممکن می‌سازد.» البته این موضع پیش‌تر توسط برخی دیگر از مقامات کشورمان نیز تکرار شده است.
پیش‌تر در تاریخ 16 مهرماه نیز در تماس تلفنی وزرای امور خارجه ایران و مصر موضوع هسته‌ای ایران و اهمیت احترام به حقوق همه کشورهای عضو معاهده منع اشاعه برای استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفته بود. در این گفت‌وگو طرفین ضمن مرور تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی به‌ویژه ادامه نسل‌کشی در غزه و توسعه‌طلبی رژیم صهیونیستی از جمله از طریق کشتار و کوچاندن اجباری مردم غزه، بر ضرورت اقدام جدی کشورهای منطقه و جامعه جهانی برای توقف نسل‌کشی و محاکمه و مجازات جنایتکاران تاکید کردند. در میانه مرداد هم وزرای خارجه ایران و مصر رایزنی تلفنی داشتند؛ در این گفت‌وگو مباحث مرتبط با موضوع هسته‌ای ایران متعاقب تهاجم نظامی رژیم صهیونیستی و آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران مطرح شد.
همچنین اواخر تیرماه نیز تلاش های مصر برقرار بود و وزیر خارجه مصر مجموعه ای از تماس های دیپلماتیک در سطح بالا با هدف کاهش تنش های منطقه ای انجام داد. روزنامه الاهرام مصر در این خصوص نوشته بود که عبدالعاطی با عراقچی، استیو ویتکاف و رافائل گروسی گفت وگو کرده است. این گفت وگوها بر پیشبرد راه حل های مسالمت آمیز برای بحران‌های منطقه ای متمرکز بوده و بر لزوم ازسرگیری گفت وگوهای متوقف شده درباره برنامه هسته ای ایران تمرکز داشت. این تماس‌ها در مقاطع دیگر نیز وجود داشته و در کل چندین ماه است که نام مصر به‌عنوان یکی از میانجی‌گران کاهش تنش و بحران بین ایران و غرب مطرح می‌شود.
مانعی که رفع شد
البته در بهبود مناسبات تهران و قاهره یک نکته را نباید از قلم انداخت و آن تغییر نام خیابان «خالد اسلامبولی» در منطقه 6 تهران است. شورای شهر تهران در تاریخ 25خردادماه در سیصد و سی و چهارمین جلسه خود با اکثریت آرای اعضای شورای شهر تهران خیابان «خالد اسلامبولی» (خیابان حدفاصل شهید بهشتی تا ابتدای خیابان گاندی) را به «سیدحسن نصرالله» تغییر داد. در نهایت اما روز 24 تیرماه به صورت رسمی تابلوی آبی‌رنگ خیابان شهید سید حسن نصرالله به جای خالد اسلامبولی طی آیین نام‌گذاری و پلاک کوبی بر دیوار نشست و یک مناقشه طولانی‌مدت میان ایران و مصر برای همیشه پایان یافت. روابط دیپلماتیک ایران و مصر از سال 1358 در اعتراض به توافق صلح مصر با رژیم صهیونیستی و پناه دادن قاهره به شاه مخلوع ایران قطع شد.
هرچند این مسائل هیچ‌گاه روابط دو کشور را به تنش و درگیری نکشاند، اما به سردی روابط برای نزدیک به 4 دهه میان دو کشور انجامید. در این مدت از میان روسای جمهور ایران محمود احمدی‌نژاد بهمن‌ماه سال 1391 در سفری چهار‌روزه به مصر، نام خود را به‌عنوان نخستین رئیس‌جمهور ایران که بعد از قطع رابطه به مصر سفر کرده بود، ثبت کرد. این مساله یکی از موانع برقراری رسمی این روابط بود. حالا با تغییر رسمی نام این خیابان به نظر می‌رسد مسیر دیپلماسی تهران به قاهره دیگر با مانعی جدی روبه‌رو نباشد.
پشت‌پرده تلاش‌های دیپلماتیک قاهره
عبدالامیر نبوی*کشورهای منطقه از جمله مصر نگران تشدید بحران بر سر پرونده هسته‌ای ایران هستند؛ به‌خصوص با توجه به جنگ تحمیلی 12روزه و اوضاع مبهم فعلی که احتمال درگیری مجدد را نیز مطرح می‌سازد. در این زمینه مصر سعی کرد با میزبانی گفت‌وگو میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و استفاده از روابط خوبی که با آمریکا و اتحادیه اروپا دارد، مواضع طرفین را به هم نزدیک کند. این تلاش برای مقطعی مفید بود که منجر به توافق قاهره شد. تلقی این بود که این توافق باعث می‌شود توافقات بیشتری در راه باشد و مواضع طرف‌های مختلف درگیر به هم نزدیک شود و احتمال درگیری‌های مجدد نیز کاهش پیدا کند.
درعین‌حال این مسئله می‌توانست به ارتقای جایگاه منطقه‌ای مصر کمک کند. منتهی تداوم اختلافات ایران، آمریکا و اروپا بر سر فرآیند موسوم به اسنپ‌بک سبب شد توافق قاهره عمر طولانی پیدا نکند و طرفین درگیر مواضع سرسختانه‌ای را دنبال کنند. چنان‌که ایران صریحا اعلام کرد با کلید خوردن مکانیسم ماشه، توافق قاهره را معتبر نمی‌داند و روابط با آژانس را در چارچوب شرایط جدید ارزیابی و دنبال خواهد کرد که به معنای کاهش نظارت آژانس بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران خواهد بود.
سیاستمداران مصری با رایزنی با طرفین و تلاش برای میانجیگری در واقع قصد دارند توافق قاهره را احیا کنند و مانع از تشدید رقابت‌ها و درگیری‌ها در سطح منطقه شوند. آنها می‌دانند درگیری مجدد میان ایران و رژیم اسرائیل، رویدادی است که پیامدهای منطقه‌ای سهمگینی خواهد داشت و پای دیگر بازیگران را نیز خواسته یا ناخواسته به درگیری و ستیز باز خواهد کرد. لذا مصری‌ها ضمن آنکه در اندیشه احیای جایگاه سیاسی و منطقه‌ای مصر هستند، از آن مهم‌تر از بروز یک درگیری گسترده با پیامدهای ناخواسته در منطقه نگران هستند.
* پژوهشگر مسائل مصر و استاد دانشگاه
