ماراتن بهاری ریل و جاده

پس از خودروی شخصی، باز هم مُدهای حمل‌ونقل عمومی جاده‌ای نظیر اتوبوس و تاکسی در رده بعدی پوشش سفرهای مسافران قرار گرفته‌اند؛ وضعیتی که ناشی از عرضه سوخت تقریبا رایگان به استفاده‌کنندگان از مدهای جاده‌ای است. این تبعیض به نفع جاده، درحالی‌که مد ریلی نیز فاقد ناوگان کافی است،

عملا به اختلاف 69 واحددرصدی سهم خودروی شخصی و قطار از پوشش سفرهای ایرانیان منجر شده است. به گزارش «دنیای اقتصاد»، مرکز پژوهشهای مجلس در گزارشی به پایش و تحلیل گردشگری داخلی در فصل بهار در بازه زمانی 13ساله (1403-1390) پرداخته است که بخشی از آن ناظر بر سهم مُدهای حمل‌ونقل از سفرهای بهاری است. این گزارش نشان می‌دهد، مادامی که شهروندان به خودروی شخصی دسترسی داشته باشند، کمترین اقبال را به استفاده از مُدهای حمل‌ونقل عمومی بین‌شهری از قبیل قطار، اتوبوس، تاکسی نشان می‌دهند.

در این میان هواپیما به دلیل اینکه یک مُد لوکس محسوب می‌شود و جنس خاصی از تقاضای سفر را پوشش می‌دهد، همواره با یک سهم حداقلی از بازار متناسب با ظرفیت موجود و استطاعت مسافران مواجه است. اما ارزیابی سهم سایر مُدها از سفرهای ایرانیان در بهار پارسال، حاوی اطلاعات مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد.

تغییر مُدهای حمل‌ونقل

یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد، سهم استفاده از خودروی شخصی برای سفرهای بهاری از 61.7درصد در سال 1397 به 70.3درصد در سال 1403 رسیده است. مهم‌ترین علت این اتفاق، کاهش سهم ناوگان حمل‌ونقل عمومی به ویژه اتوبوس‌ها از 6.4‌میلیون سفر (معادل 9.2درصد از کل) در سال 1393 به 2.8‌میلیون سفر (معادل 3.99درصد) در سال 1403 رسید.

کاهش شدید ظرفیت ناوگان حمل‌ونقل عمومی به‌ویژه نسبت به سال‌های ابتدایی دهه 90 و از طرف دیگر، مقرون به صرفه نبودن سفر با این ناوگان به‌خصوص برای خانوارهای پرجمعیت، خانواده‌های ایرانی را به سفر با خودروهای شخصی سوق داده است. هرچند شاید چون ماهیت سفر و سبک سفرهای بهاری که اغلب چند مقصدی است، نیاز به کاهش هزینه و انعطاف‌پذیری بالا دارد، خانواده‌ها استفاده از خودروی شخصی را ترجیح می‌دهند؛ اما این قطعا همه ماجرا نیست و وضعیت حاضر نشات گرفته از نوع سیاستگذاری در بخش حمل‌ونقل است.

در این آمار دیگر وسایل حمل‌ونقل یعنی تاکسی‌های بین شهری با 12درصد و خودروی شخصی دیگران با 9درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند و دیگر مدهای حمل‌ونقل مانند اتوبوس و قطار، به ترتیب فقط چهار و یکدرصد سهم داشته‌اند.

هواپیما با توجه به هزینه بالا و دسترسی محدود، کاربرد کمتری در پوشش سفرهای ایرانیان دارد، طوری که بهار پارسال فقط 0.61درصد از سهم سفرها را به خود اختصاص داده است. مینی‌بوس و شناورها نیز به ترتیب 0.38 و 0.02درصد، در پوشش این سفرها سهم داشته‌اند که به دلیل نقش محدود در حمل‌ونقل و نیز گروهی و دریایی بودن این ناوگان است. به همین ترتیب موتورسیکلت، دوچرخه و ون در مجموع 1.92درصد از سفرها را به خود اختصاص دادند. در این گزارش یکی از دلایل عمده کاهش سفرهای داخلی در سال‌های اخیر، کاهش ظرفیت حمل‌ونقل عمومی ذکر شده است.

زیرساخت ناکافی

به گزارش «دنیای اقتصاد»، در حال حاضر تعداد اتوبوس‌های فعال بین شهری از 14 هزار و 500 در اواخر دهه 90 به به هفت‌هزار و 500 دستگاه کاهش یافته است که البته این تعداد نیز، در بازه‌های پیک سفر در جاده‌ها فعال هستند و در دیگر ایام سال برخی یا در اورهال هستند و یا به دلیل نبود صرفه اقتصادی در دیگر بخش‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. در ناوگان ریلی نیز حدود دو هزار و 100 واگن فعال در کشور وجود دارد که این میزان پاسخگویی سهم یکدرصدی تقاضای سفر هستند. این کمبود در تغییرات سفرهای مسافران با ناوگان حمل‌ونقل عمومی به وضوح نمایان شده است، به گونه‌ای که بر اساس گزارش بازوی پژوهشی مجلس، کاهش ظرفیت ناوگان جاده‌ای در بازه سال‌های 1393 تا 1403 محسوس بوده و جابه‌جایی حدود 308‌میلیون مسافر با اتوبوس در سال 93 به 167‌میلیون نفر در سال 1402رسیده است. این ارقام نشان‌دهنده کاهش 45درصدی سفر است. کمبود ظرفیت ناوگان جاده‌ای باعث کمبود و گرانی سفر با حمل‌ونقل عمومی شده و مسافران را به سفر با خودروهای شخصی ترغیب کرده است.

در سفر با هواپیما نیز، تمرکز نامتوازن پروازهای کشور و افزایش قابل‌توجه نرخ بلیت بر الگوی سفرهای بهار تاثیرگذار بوده است. به عنوان مثال بنا بر اعلام سازمان هواپیمایی کشوری، از مجموع پروازهای داخلی سال 1402 بیش از 35درصد متعلق به فرودگاه مهرآباد بوده و سپس فرودگاه‌های مشهد (14درصد)، کیش (حدود 9درصد)، اهواز (4.5درصد) و اصفهان (3.14درصد) در جایگاه‌های بعدی قرار داشته‌اند؛ درحالی‌که در استان کرمانشاه با ثبت بیش از سه‌میلیون سفر، سهم سفرهای هوایی تنها 0.5درصد بوده است.

این گزارش نشان داد سهم 10 استانی که جزو مقاصد برتر گردشگری ایران هستند همچون فارس، کرمان، کرمانشاه، حتی اصفهان و مازندران، از ناوگان و زیرساخت‌های ریلی، جاده‌ای و هوایی ناکافی است.

کمبود ناوگان و تحول در سفر

آمار این پژوهش حاکی از تحول قابل‌توجه در استفاده مردم از ناوگان حمل‌ونقل عمومی بین شهری است. سفرهای هوایی که در بهار 90 با 644 هزار نفر آغاز شد، در سال 96 با بیش از یک‌میلیون سفر به اوج خود رسید و در بهار 1403 با یک کاهش چشم‌گیر به 400هزار سفر محدود شد. سفر با قطار نیز در سال 90 از 1.1‌میلیون سفر شروع شد، در سال 91 با 1.4‌میلیون سفر به اوج رسید و پس از آن روند کاهشی به خود گرفت؛ طوری که در بهار 1403 به 900 هزار سفر کاهش یافت. تعداد سفرها با اتوبوس نیز در سال 90 بیش از هفت‌میلیون سفر بوده است که در سال 1403به 2.8‌میلیون سفر کاهش یافته است.

شاید روند نزولی آمار استفاده از مدهای حمل‌ونقل عمومی بین شهری، صرفا به کاهش آمار کل سفر نسبت داده شود؛ اما این قطعا همه ماجرا نیست. ناتوانی ریل و جاده برای پاسخ به نیاز مسافران، آنجا آشکار می‌شود که در همین مدت، سهم خودروی شخصی از پوشش سفرهای ایرانیان همواره رو به افزایش بوده است. سهم وسایل نقلیه شخصی از سفرهای ایرانیان طی بیش از یک دهه گذشته به طور مستمر افزایش یافته است؛ به این ترتیب که از 29‌میلیون سفر و سهم 53درصدی در سال 90 به بیش از 69‌میلیون سفر و سهم 61درصدی و بیش از 49‌میلیون سفر و سهم 70درصدی در بهار 1403 رسیده است.

سهم مینی‌بوس نیز از 2.2‌میلیون سفر و چهاردرصد از کل در سال 90 به بیش از سه‌میلیون سفر و سهم 4.3درصدی از کل در سال 92 به عنوان اوج و در نهایت به فقط 267 هزار سفر و 0.38درصد از کل سفرها در سال 1403 کاهش یافته است؛ آماری که گویای مرگ مُد مینی‌بوس در حمل‌ونقل بین شهری است. در این بین سهم تاکسی‌های سواری از کل سفرهای برون‌شهری تغییر محسوسی نداشته و همان‌طور که در سال 92 حدود 12درصد بود، در بهار 1403 نیز بدون تغییر باقی ماند؛ با این تفاوت که تعداد سفرها از 6.5‌میلیون سفر در سال 92 به 8.6‌میلیون در بهار 1403 رسید.

عوامل موثر در تغییرات

مرکز پژوهش‌ها با توجه به کاهش سهم حمل‌ونقل عمومی و افزایش استفاده از خودروهای شخصی در سفرها، بر ضرورت توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی به ویژه ناوگان ریلی و جاده‌ای از نظر حجم ناوگان، شبکه‌های مواصلاتی و کاهش هزینه‌های سفر با این ناوگان تاکید کرده است. تمرکز سفر در

6 استان خراسان رضوی، تهران،‌مازندران، گیلان،‌اصفهان و فارس و همچنین رشد استفاده از خودروهای شخصی در سفرهای بهاری در سال‌های اخیر و همچنین سهم ناچیز حمل‌ونقل عمومی بین شهری (اتوبوس، قطار و هواپیما)، نشان از ضعف در حمل‌ونقل عمومی به ویژه برای استان‌های دور از مرکز دارد. گرچه ظرفیت ناوگان حمل‌ونقل بین شهری برای بسیاری از همین شش استان به‌ویژه فارس نیز مناسب نیست. البته ماهیت سفرهای نوروزی بر سبک، مقصد و مدت سفر در بهار تاثیر دارد و نیاز به انعطاف‌پذیری در برنامه‌ریزی سفر، امکان توقف در مسیر و هماهنگی با نیازهای خانواده‌ها، آنان را به استفاده از خودروهای شخصی سوق می‌دهد، اما مهم‌تر از این، هزینه بالای سفر با وسایل حمل‌ونقل بین شهری به ویژه برای خانواده‌های پرجمعیت و کمبود ظرفیت ناوگان بین شهری در ایام اوج سفر، از عوامل موثر در این زمینه هستند.

علاوه بر این به دلیل آنکه ناوگان هوایی تقریبا به کالایی لوکس تبدیل شده و بسیاری از طبقات جامعه به ویژه خانوارهای پرجمعیت و با درآمد پایین و حتی متوسط، توان مالی استفاده از ناوگان هوایی برای سفر را ندارند، از این رو توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل بین شهری، به ویژه تقویت ناوگان ریلی و جاده‌ای از یک سو گامی اساسی در جهت ارتقای دسترس‌پذیری برای اقشار گوناگون جامعه است و از سوی دیگر، تحقق توسعه متوازن گردشگری داخلی و جلوگیری از فشار بر زیرساخت‌های چند استان به‌خصوص و محرومیت سایر استان‌های مستعد از منافع گردشگری را موجب می‌شود؛ بنابراین ضروری است تا اقدام‌های ویژه‌ای در راستای توسعه ناوگان حمل‌ونقل بین شهری انجام گیرد.

تاثیر سوء سوخت ارزان

به گزارش «دنیای اقتصاد»، مهم‌ترین دلیل اتکای مردم به سفر با خودروهای شخصی سوخت ارزان است که با وجود آن هر مد حمل‌ونقلی دیگری، حتی قطار را به کالایی گران تبدیل می‌کند. در بخش ریلی، بهره‌وری پایین شبکه ریلی از جنبه‌های مختلف امکان استفاده از این مد حمل‌ونقلی را دشوار کرده است، در کشور با وجود بیش از 15هزار کیلومتر ریل، اما این مد تنها یک درصد از سفرهای فصل پرسفر سال را پوشش داده است.

این کمبود در شکل تهیه بلیت نیز تاثیر مستقیم خود را داشته است. دشواری تهیه بلیت در ایام منتهی به نوروز ناشی از ناترازی عرضه و تقاضای صندلی قطار در مسیرهای مختلف ریلی، این پروسه را به یک ماراتن برای کسانی که به هر دلیل، به‌ویژه نداشتن خودروی شخصی، به دنبال مسافرت با قطار هستند، تبدیل کرده است.

در ایام منتهی به نوروز امسال، 32‌میلیون تقاضای بلیت قطار ثبت شد اما در نهایت تنها یک‌میلیون و 900 هزار نفر توانستند با قطار جابه‌جا شوند. حتی با فرض آنکه تمام صندلی‌های قطار به فروش برود که به طور معمول در ایام نوروز بیش از 90درصد صندلی‌ها متقاضی دارند، اما ناکافی بودن ناوگان به حدی بالا است که سهم سفر در این بخش را به یکدرصد می‌رساند.

این در حالی است که افزایش استفاده از قطار، تاثیر قابل ملاحظه‌ای در کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و کاهش آلودگی هوا دارد و انتفاع آن از زاویه دید اقتصاد کلان با توجه به مزایایی از جنس کاهش هزینه‌های نظام سلامت و کاهش نیاز به واردات سوخت‌های فسیلی، برای سیاستگذار بدیهی است.

با این حال سوخت ارزان، خودروی شخصی را به گزینه مطلوب مسافران تبدیل کرده است. نگاهی به آمار مرکز پژوهش‌ها نشان می‌دهد، گزینه مطلوب مسافران پس از خودروی شخصی، باز هم جاده است و سهم اتوبوس، تاکسی‌های سواری و مینی‌بوس سرجمع 17درصد از کل سفرهای بهاری را پوشش داده‌اند که ریشه این امر را نیز باید در سوخت تقریبا رایگان و در نتیجه، کرایه نسبتا پایین‌تر مدهای جاده‌ای در مقایسه با قطار جست‌وجو کرد. محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس نیز به تازگی در همین ارتباط گفت: «بنزین لیتری 50 تا 60هزار تومان خریداری می‌شود اما به قیمت سه‌هزار تومان عرضه می‌شود که باید تدبیر کنیم».

فنر قیمت بنزین به حدی فشرده شده که فاصله بین قیمت تمام‌شده و قیمت فروش چشم‌گیر است، طوری که گویی مصرف‌کنندگان اعم از ناوگان شخصی و عمومی، بنزین رایگان استفاده می‌کنند. این اختلاف قیمت در مورد گازوئیل نیز صادق است درحالی‌که قیمت برای مصرف کننده 300 و 600 تومان است اما قیمت تمام شده این کالا حدود 40هزار تومان برای هرلیتر است. در نتیجه تقویت زیرساخت‌های حمل‌ونقل، تزریق ناوگان جدید به شبکه ریلی و در آخر، اصلاح قیمت سوخت برای تغییر الگوی سفر از خودروی شخصی به مدهای مختلف حمل‌ونقل به ویژه مُد ریلی ضروری است.