متغیرهای راهبردی تاثیرگذار بر مذاکرات ایران و آمریکا
ایران و آمریکا در 45سال گذشته بیشترین سطح تنش دیپلماتیک و چالش های امنیتی را در ارتباط با یکدیگر تجربه کرده اند.
هریک از دو کشور به این موضوع اشاره دارد که دیگری نوعی چالش و مخاطره امنیت ملی محسوب می‌شود. سند امنیت ملی آمریکا در تمامی چهاردهه گذشته به این موضوع اشاره کرده که ایران اصلی ترین تهدید امنیتی ایالات‌متحده و کشورهای اروپایی متحد آمریکا در نهادهای راهبردی بین‌المللی و شرکای منطقه ای آنان محسوب می‌شوند. ایران نیز همواره به این موضوع اشاره کرده که آمریکا تمایلی به اتخاذ سازوکارهای منصفانه، حقوقی و مبتنی بر حسن نیت نداشته است.
هریک از موضوعات یادشده به شکل گیری شرایط و فضایی منجر می‌شود که امکان تفاهم پردامنه در روابط ایران و آمریکا را دشوار می سازد. چالش های ایران و آمریکا نه‌تنها ماهیت ادراکی دارد، بلکه براساس نشانه هایی از منافع ملی و تجربه کنش انتقادی متقابل بازتولید شده است. در چنین شرایطی ایران توانست برخی از قابلیت های خود برای محدودسازی اراده ایالات‌متحده در انجام اقدامات تهاجمی را کنترل و محدود کند. بازدارندگی ایران را می توان یکی از شاخص های اصلی موازنه ناپایدار در سیاست خارجی و الگوی کنش متقابل ایران و آمریکا دانست.
مذاکرات مسقط و دوحه در شرایطی انجام شد که ایران و ایالات‌متحده چاره ای جز توافق در دورنمای منطقه ای برای خود متصور نبودند. آمریکا تا این مرحله تاریخی همواره درصدد بوده است تا شکل خاصی از سیاست امنیتی و محدودیت‌های اقتصادی پردامنه را در ارتباط با ایران اعمال کند. امنیتی‌سازی ایران را می توان در زمره شاخص های محوری سیاست امنیتی آمریکا در ارتباط با ایران دانست. به همین دلیل است که هرگونه مذاکرات دیپلماتیک در روابط ایران و آمریکا با نشانه هایی از شوک و ابهام همراه می‌شود.
1. توافق مرحله ای و دیپلماسی پنهانی مسقط در روابط ایران و آمریکا: مذاکرات مسقط یکی از شاخص های اصلی دیپلماسی پنهانی در روابط ایران و آمریکا محسوب می‌شود. تاکنون مراحل مختلفی از دیپلماسی مستقیم، غیرمستقیم، دوجانبه و چندجانبه در روابط ایران و آمریکا وجود داشته است. هریک از این گزینه ها برای دوران محدودی بر روابط ایران و آمریکا تاثیرگذار بوده و به همین دلیل است که امکان کنترل برخی از تهدیدها از طریق سازوکارهای دیپلماتیک امکان پذیر شده است. در سال‌های گذشته، ایران و آمریکا در فضای درگیری های پایان ناپذیر قرار داشته اند؛ اما این‌گونه درگیری ها و ستیزش ها هیچ‌گاه نتوانست به رویارویی پردامنه و جنگ های منطقه ای در روابط ایران و آمریکا منجر شود و محیط منطقه ای را با چالش های راهبردی مخاطره آمیز روبه‌رو کند.
دیپلماسی پنهانی ایران و آمریکا در مسقط و دوحه از این جهت اهمیت دارد که نشان می‌دهد هریک از بازیگران تلاش دارند از سازوکارهای مدیریت بحران برای اجتناب از درگیری استفاده کنند. ایران و آمریکا در مذاکرات و حتی کنش تاکتیکی هشدارآفرین عموما از سازوکارهایی استفاده می‌کنند که زمینه همکاری های متقابل را به وجود آورد. چنین فرآیندی بیانگر آن است که اولا، دیپلماسی فرآیندی پیچیده، پرمخاطره و ابهام آمیز خواهد بود؛ ثانیا، سیاست امنیتی آمریکا در برخورد با ایران همواره مبتنی بر نشانه هایی از کنش ابهام آمیز و عدم‌همکاری عملی برای حل موضوعات و مسائل راهبردی بوده است؛ ثالثا، مقام های آمریکایی از مفهوم کنش دیپلماتیک بهره می گیرند؛ اما چنین رویکردی صرفا در دوران محدودی به نتیجه واقعی و موثر برای موازنه منطقه ای منجر شده است.
2. تغییر سطح گروه های مذاکره‌کننده: دومین نشانه مذاکرات پنهانی ایران و آمریکا را باید در ارتباط با گروه های مذاکره‌کننده مورد سنجش قرار داد. وزارت خارجه آمریکا در ماه‌های سپتامبر و اکتبر 2022 درگیر فضای احساسی شد و نتوانست واقعیت های ساختاری در ایران و محیط منطقه ای را به عنوان محور اصلی دیپلماتیک مورد توجه قرار دهد. کنگره آمریکا در سال 2023 محدودیت‌های بیشتری را برای «رابرت مالی» به عنوان رابط دیپلماتیک آمریکا و ایران اعمال کرد. در این شرایط، زمینه برای نقش یابی جیک سالیوان و شورای امنیت ملی آمریکا در روند دیپلماسی هسته ای و مذاکرات امنیت منطقه ای فراهم شد. اگرچه ادبیات جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی دولت بایدن، تا حدودی چالش ساز بود؛ اما روند دیپلماسی پنهانی و میانجی‌گری زمینه لازم را برای ظهور نشانه هایی از کنش همکاری جویانه در روابط ایران و آمریکا به وجود آورد. سالیوان محور اصلی سیاست های ایالات‌متحده را در موسسه «مطالعات واشینگتن برای خاورمیانه» تبیین کرد و به این ترتیب گزینه دیپلماسی برای تداوم همکاری های ایران، آمریکا و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را مورد تاکید قرار داد. ادبیات سالیوان نشانه هایی از دیپلماسی، تهدید، همکاری و حتی رویارویی را منعکس می کرد.هرگاه مقام های سیاسی و دیپلماتیک از ادبیات پردامنه و مشروط استفاده کنند، به مفهوم آن است که زمینه برای توافق های مرحله ای به وجود آمده است. بخشی از ادبیات سالیوان مبتنی بر سیاست تهدید آمریکا علیه قابلیت های تاکتیکی جمهوری اسلامی ایران در محیط منطقه ای و عرصه راهبردی بوده است. سخنرانی سالیوان در موسسه «مطالعات واشینگتن برای خاورمیانه» از این جهت اهمیت دارد که سیگنال های کنش نسبتا هماهنگ آمریکا و اسرائیل در مورد موضوعات منطقه ای و ایران را منعکس می کرد.
تبیین محورهای اصلی سیاست خارجی و منطقه ای آمریکا از سوی جیک سالیوان در موسسه «مطالعات واشینگتن برای خاورمیانه» به مفهوم آن است که ایالات‌متحده راهبرد مقابله و محدودسازی قدرت ایران را در دستور کار قرار خواهد داد. چنین رویکردی به معنی آن است که آمریکا نه‌تنها از سازوکارهای دیپلماتیک در رابطه با ایران بهره می‌گیرد، بلکه انگیزه مناسب و موثری هم برای مقابله با قابلیت و قدرت تاکتیکی ایران خواهد داشت. انگاره سالیوان بیانگر آن است که دیپلماسی پنهانی عموما مبتنی بر موضوعات، مفاهیم، جهت گیری و سازوکارهای دیپلماتیک به همراه چاشنی امنیتی خواهد بود.
3. مصالحه و درک متقابل منافع ایران و آمریکا در مذاکرات مسقط: دیپلمات های ایرانی و آمریکایی در روند مذاکرات مسقط درصدد برآمدند تا مبانی مذاکرات و مفاهیم کاربردی خود را براساس درک متقابل قرار دهند. مفهوم درک متقابل در ادبیات سیاسی ایران و آمریکا به معنای آن است که هریک از کشورها باید نسبت به ضرورت ها، مصالح، منافع و مواضع ساختاری طرف دیگر وقوف داشته باشد. بخش قابل‌توجهی از ادبیات به کار گرفته‌شده از سوی سالیوان در موسسه واشینگتن و برخی دیگر از حوزه های رسانه ای و دیپلماتیک معطوف به محدودسازی و مقابله با ایران بوده است.
برخی از واقعیت ها بیانگر این موضوع است که روند دیپلماسی مسقط و ادبیات به کار گرفته شده از سوی سالیوان با آنچه برت مک‌گرک، مشاور ارشد جو بایدن در امو خاورمیانه و در روند مذاکرات مسقط بیان کرد، متفاوت به نظر می رسید. مذاکرات مسقط ماهیت چندبعدی و چندجانبه داشت. محورهای اصلی دیپلماسی دوجانبه ایران و آمریکا در مذاکرات مسقط عمدتا در ارتباط با محیط منطقه ای خاورمیانه، حوزه های بحرانی جهان و اقدامات متقابل ایران و آمریکا در زمینه فرآیندهای کنش همکاری جویانه برای حداقل سازی برخی از تنش ها محسوب می‌شود. این امر نشان می‌دهد که بخش قابل‌توجهی از شاخص های سیاست منطقه ای و امنیتی آمریکا در دوران ریاست‌جمهوری بایدن و در رابطه با ایران کاملا مبهم، پیچیده و بدون نتیجه باقی مانده است؛ اگرچه در روند دیپلماسی مسقط نشانه هایی از توافق نسبی به وجود آمد. هرگونه توافق نسبی می تواند زمینه همکاری های بیشتر یا تضادهای فراگیرتری را به وجود آورد.
4. نتایج دیپلماسی پنهانی ایران و آمریکا در مسقط: دیپلماسی ماهیت پنهانی داشت؛ اما بخش قابل‌توجهی از مذاکرات ایران و ایالات‌متحده به حوزه های رسانه ای و دیپلماتیک سایر کشورها منتقل شد. روند دیپلماسی مسقط بیانگر این واقعیت بود که اولا ایالات‌متحده بخش قابل‌توجهی از اهداف، منافع و سیاست های خود را از طریق کنش دیپلماتیک پیگیری می‌کند. شبکه دیپلماسی آمریکایی دارای ابعاد رسانه ای، امنیتی، راهبردی و سیاسی بوده و از این جهت توانست زمینه های تحرک دیپلماتیک برای نتایج تاکتیکی را فراهم کند. اولین نتیجه دیپلماسی مسقط مربوط به آزادسازی بخشی از طلب ایران بوده که در کشورهای منطقه ای بلوکه شده است. ایالات‌متحده به این موضوع واقف شد که اگر طلب ایران اعاده نشود، در آن شرایط زمینه برای واکنش های شدیدتر جمهوری اسلامی در محیط منطقه ای به وجود خواهد آمد. آزادی بخشی از مطالبات مالی و پولی ایران از عراق تاثیر خود را بر اقتصاد ایران و بازار مالی گذاشت. کنش تعاملی ایران برای تحقق اهداف اقتصادی شکل گرفت و بر این اساس توافق هایی برای اعتمادسازی و شفاف سازی فعالیت هسته ای ایران به انجام رسید.
5. دوگانگی ابهام آمیز در مواضع و سیاست های آمریکا: دیپلماسی مسقط برای ایران و آمریکا نتایج مطلوبی به همراه داشت؛ اما پیچیدگی ساخت سیاسی آمریکا به گونه ای است که دولت بایدن با چالش های درون ساختاری متنوعی روبه‌رو بوده و این امر تاثیر خود را بر دیپلماسی آمریکایی می گذارد. در فرآیند دیپلماسی مسقط شاهد دوگانگی ابهام آمیز در انگاره سیاسی و راهبردی آمریکا نسبت به سایر درخواست ها هستیم. بحث مربوط به امنیت داخلی ایران مورد توجه مقام های آمریکایی قرار گرفت؛ اما ایالات‌متحده تمایلی به آزادسازی بخش قابل‌توجهی از منابع اقتصادی ایران نشان نداد.
تجارب دیپلماسی مسقط بیانگر این واقعیت است که دوگانگی ابهام آمیز آمریکا در سیاست هسته ای و الگوی کنش ارتباطی با ایران عمدتا مبتنی بر سیاست تاخیری و سازوکارهایی بوده که قدرت چانه زنی و قابلیت ایران در حوزه هسته ای و امنیت منطقه ای را در وضعیت فرسایش قرار می‌دهد. دیپلماسی مسقط در شرایطی انجام شد که مذاکرات روابط ایران و عربستان در مسیر کنش همکاری‌جویانه قرار داشت. مقام های آمریکایی نسبت به ضرورت های تنش زدایی منطقه ای واقف بوده و عادی‌سازی روابط ایران و عربستان را به عنوان اقدام موثری در جهت امنیت سازی منطقه ای تلقی می کردند.
نتیجه
مذاکرات ایران و آمریکا در مسقط را می توان بخشی از سازوکارهای کنش دیپلماتیک برای حل و فصل چالش های موجود در روابط ایران و آمریکا دانست. ایران و آمریکا در فضای رقابت پردامنه منطقه ای قرار دارند؛ اما هیچ‌یک از دو کشور تمایلی به درگیری نظامی و امنیتی ندارند. ایالات‌متحده سیاست منطقه ای خود را برمبنای «موازنه فراساحلی» قرار داده است. چنین رویکردی به معنای اجتناب از درگیری مستقیم با ایران خواهد بود.
مقامات ایران و آمریکا به این موضوع واقف بودند که در فضای ملتهب و بحران امنیتی کشورها یا در وضعیت همکاری های متقابل قرار گیرند؛ در غیر این‌صورت با تضادهای پرمخاطره روبه‌رو خواهند شد. در شرایط موجود، ایران از قابلیت لازم برای بازدارندگی در برابر اقدامات تهاجمی اسرائیل و آمریکا برخوردار است. در چنین شرایطی ایالات‌متحده نمی تواند از سیاست تهدید و دیپلماسی اجبار به گونه پردامنه استفاده کند. آمریکا ترجیح می‌دهد زمینه حل و فصل مسالمت آمیز چالش های موجود فراهم شود.
الگوی کنش رفتاری آمریکا در فرآیند دیپلماسی پنهانی و سازوکارهایی که برای حل مسالمت آمیز برخی از تهدیدهای متقابل کشورها به وجود آمد، مبتنی بر سازوکارهای مرحله ای و فرسایشی بوده است. ایالات‌متحده عموما ترجیح می‌دهد از مشوق های محدود برای ایران و نتایج پردامنه هر گونه فرآیند دیپلماتیک با ایران بهره مند شود. بر این اساس است که فرآیندهای تغییر در سیاست خاورمیانه ای و امنیتی آمریکا منعکس می‌شود. سخنگوی وزارت خارجه آمریکا به این موضوع اشاره دارد که مذاکرات با ایران به مفهوم تداوم دیپلماسی هسته ای برای اعاده برجام نخواهد بود. چنین رویکردی بخشی از واقعیت سیاست امنیتی آمریکاست. ساختار دیپلماتیک و راهبردی آمریکا در فضای مبهم و چالش های پردامنه قرار دارد. آمریکا به هیچ وجه قادر به تصمیم‌گیری راهبردی در شرایط تنوع دیدگاه های سیاسی متقاطع نخواهد بود. بر این اساس موضوع اعاده برجام به عنوان چالشی جدی در ذهنیت دیپلماتیک ایران نسبت به آمریکا وجود خواهد داشت. تجربه دوران گذشته بیانگر این واقعیت است که ایران برای مذاکره التماس نخواهد کرد.
مذاکره در شرایط ضعف ساختاری و تکنیکی همواره به چالش های بیشتر برای ایران و گروه مذاکره‌کننده منجر می‌شود. آمریکا در فضای موجود گروه های مذاکره‌کننده خود را نیز تغییر داده است. در روند دیپلماسی جدید ایران و آمریکا، رابرت مالی دیگر نقش اجرایی نخواهد داشت و به جای رابرت مالی، آبراهام پالی ایفای نقش خواهد کرد. آبراهام پالی حتی جانشین برت مک‌گرک، مذاکره‌کننده ارشد آمریکایی در روند دیپلماسی پنهانی مسقط خواهد شد.
در فضای موجود، شاهد تغییر دائمی در ادبیات سیاسی، الگوی کنش رفتاری و حتی برخی از توافق های گذشته خواهیم بود. در چنین شرایطی ایران چاره ای جز حفظ زیرساخت های قدرت در حوزه هسته ای، محیط منطقه ای و عرصه کنش تاکتیکی نخواهد داشت. تجربه نشان داده است که در بسیاری از مواقع مذاکرات مرحله ای و دیپلماسی پنهانی بیشترین نتایج و سودمندی را برای ایران به وجود می آورد. جامعه و مقام های سیاسی ایران باید به این موضوع واقف باشند که مسیر توافق با ایالات‌متحده بسیار طولانی، مرحله ای و برگشت پذیر خواهد بود.
منبع: دنیای اقتصاد
همچنین بخوانید