مرتضی ممیز؛ پدر هنر گرافیک معاصر ایران

تا به حال به نشانه استاندارد ایران یا نشانه شهرداری تهران یا حتی پوستر کمال الملک اثر زنده نام علی حاتمی توجه کرده و با خود فکر کرده اید که خالق این آثار، کدام یک از هنرمندان نامی ایران هستند؟

مرتضی ممیز، هنرمندی که این سه اثر، تنها چند نمونه از کارهای فاخرش هستند و در بخشی از توضیح نشانه استاندارد ایران گفته که توانسته است از قلمی استفاده کند که حروف اختصاری ISIRI، به خوبی تبدیل به کلمه ایران شود و یا هدفش در طراحی نشانه شهرداری تهران این بوده است که شهری با دروازه های قدیمی اش را نشان دهد که ضمن کار، از ترکیب دروازه ها به نقش گلی رسید که تعداد دروازه های قدیم تهران 12 عدد بود و به همین دلیل، تلاش کرد که برای حفظ سادگی نقش، تعداد برگ گل ها را به کمترین عدد مناسب برساند.

طراحی پوستر و روی جلد کتاب، آرم، پرتره، تصویرسازی مطبوعاتی و داستانی، مدیریت و برگزاری نمایشگاه های ملی گرافیک و راه اندازی انجمن صنفی طراحان گرافیک ایران، بخشی از تجربه های مهم کاری و زندگی مرتضی ممیز است؛ کسی که معتقد بود زندگی آزمایش است نه آسایش.

مرتضی ممیز در 4 شهریور ماه سال 1315 در تهران به دنیا آمد و دو پدربزرگش نقاش بودند و برادر پدر بزرگش، موسی خان، نقاش روزنامه شرف بود که این روزنامه بعد از روزنامه دولت علیه ایران، دومین نشریه مصور تاریخ مطبوعات است که از سال 1261 خورشیدی به مدت 10 سال منتشر شد.

مرتضی ممیز، کارش را با کشیدن کاریکاتور در سال 1330شروع کرد. اما از مهم ترین کارهای او باید به تصویرسازی و طراحی جلد مجله کتاب هفته اشاره کرد که از سن 27تا 25 سالگی کشیده است؛ آثار ماندگاری که بعدها در هنر تصویری ایران تأثیر گذاشتند و ادامه آن ها را می توان در جلدها و پوسترهای مرتضی ممیز هم دید.

کتاب هفته که در مهرماه سال 1340 راه اندازی شد از مهم ترین نشریه های ادبی ایران بود و مرتضی ممیز که به پیشنهاد احمد شاملو به کتاب هفته رفت در این نشریه، علاوه بر این که کارهایش را به تعداد بسیار زیادی چاپ کرد، توانست برای اولین بار در ایران، نام طراح و صفحه آرای نشریه را در شناسنامه مجله بگنجاند.

در همین زمان، اردشیر محصص که دو سال از مرتضی ممیز کوچک تر بود اولین کارهای مهمش را در این نشریه چاپ کرد و منتقدان هنر، کاریکاتور «شیر دختران» که در شماره 72 این نشریه در سال 1342 چاپ شده بود را اولین قدم های حرفه ای در تثبیت کاریکاتور جدید ایران می دانند.

مرتضی ممیز در سال 1335 برای تحصیل در رشته نقاشی به دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران وارد شده بود در سال 1344 از دانشگاه فارغ التحصیل شد که در این زمان، هنوز رشته گرافیک در دانشکده هنرهای زیبا تدریس نمی شد. اما از سال 1339 با تأسیس دانشکده هنرهای تزئینی، رشته گرافیک توسط هوشنگ کاظمی در این دانشکده راه اندازی شد و ممیز در سال 1347، گواهینامه طراحی غرفه، ویترین و معماری داخلی را از مدرسه عالی هنرهای تزئینی پاریس دریافت کرد و در همان سال، دوست صمیمی او، فرشید مثقالی، کتاب «ماهی سیاه کوچولو» را تصویرسازی کرد.

سال بعد، مرتضی ممیز که هنوز 32 سال بیشتر نداشت موفق شد رشته گرافیک را در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران راه اندازی کند و در سال 1341، به سفارش موسسه امیرکبیر، داستان های قرآنی را مصور کرد و او 22 تصویر را بر اساس نوعی تکنیک حکاکی و به صورت سیاه و سفید خلق کرد که بعداً این شیوه از کار را تصویرسازی شاهنامه فردوسی و انیمیشن سیاه پرنده هم ادامه داد که از هنرهای ماندگار تصویرگری ایران هستند.

از کارهای مهم مرتضی ممیز می توان به مشارکت در تأسیس دو گروه مهم هنری ایران یعنی تالار ایران و گروه آزاد اشاره کردو در تیرماه سال 1343، تالار ایران توسط رویین پاکباز، فرامرز پیلارام، مرتضی ممیز، صادق تبریزی، محمدرضا جودر، قباد شیوا، مسعود عربشاهی، منصور قندریز، سیروس مالک، فرشید مثقالی، پرویز محلاتی و هادی هزاوه ای تأسیس شد. سپس، افرادی چون؛ سعید شهلاپور، فرشید ملکی و حسن واحدی هم به این گروه اضافه شدند و شهلاپور در سال 1353، طرح مرکز اسناد هنرهای تجسمی را در تالار ارائه داد و به آرشیو کردن اسناد تجسمی پرداخت و در سال 1344، منصور قندریز که از موسسان این تالار بود در حادثه رانندگی درگذشت و دوستانش، نام این گالری را به یادبود او به تالار قندریز تغییر دادند.

مرتضی ممیز در فضای تازه هنری، نمایشگاهی از آثار خود را برپا کرد و مورد استقبال واقع شد و در سال 1353، گروه آزاد توسط غلامحسین نامی، مرتضی ممیز، عبدالرضا دریابیگی، مارکو گریگوریان، مسعود عربشاهی، فرامرز پیلارام و سیراک ملکونیان تأسیس شد و در همان سال، اولین نمایشگاه هنری جهانی در تهران برگزار می شود و همچنین، هنرمندان ایرانی برای اولین بار در این سال در نمایشگاه آرت بازل سوئیس شرکت می کنند که دو سال بعد هم، این اتفاق در آرت بازل 1976 تکرار می شود.

نمایشگاه های گروه آزاد، اولین نمایشگاه های هنر مفهومی در ایران بودند. اما اهمیت حضور مرتضی ممیز در هنر ایران، علاوه بر چند ساحتی بودن و اشرافش بر هنرهای تصویری، مدیر بودن او بود؛ به طوری که قبل و بعد از انقلاب، نمایشگاه های مهمی را برگزار کرد تا صنف گرافیک را متحد و یکپارچه کند و راه اندازی رشته گرافیک، برگزاری نمایشگاه ها و سپس، تأسیس انجمن صنفی طراحان گرافیک ایران در این راستا بودند. به همین دلیل، مثل پدری سخت گیر و کوشا بود که می خواست هنرمندان گرافیک کنار هم و با هم باشند.

مرتضی ممیز به تعبیر دوست دیرینه اش ابراهیم حقیقی، تکیه گاه تنومند حرفه ای های گرافیک بود؛ مردی که در پنجم آذرماه سال 1384، جامعه گرافیک ایران را تنها گذاشت و چندین هزار تصویر، نقد هنری، فیلم و کتاب را برای هنر ایران به یادگار گذاشت.