معدن تسلیم بلندپروازی‌های سبز

90 درصد سهم اثر گازهای گلخانه‌ای بر جو زمین را بخارآب و دی‌اکسید کربن تشکیل می‌دهد. بررسی‌ها نشان داده است که اگر غلظت دی‌اکسیدکربن موجود در جو زمین، 2 برابر شود، بین 1.5 تا 4.5 درجه سانتیگراد دمای کره زمین افزایش پیدا می‌کند و این اتفاقی است که کره زمین در آستانه آن قرار گرفته است. شاید شنیدن این اعداد، شرایط بحرانی موجود را چندان روشن نکند، اما افزایش دما در این مقیاس بسیار فاجعه‌آمیز است؛ هم از جهت تغییرات اقلیمی و هم برهم خوردن توازن آب و هوایی کره زمین. در این تغییرات، متوسط دمای کره زمین بسیاری از گیاهان و جانوران را چه در خشکی و چه در اقیانوس‌ها دچار مشکلات زیستی می‌کند و احتمال انقراض آنها را افزایش می‌دهد و این عدم‌توازن، در نهایت زندگی خود بشر را هم تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. نمونه ساده‌ای که می‌توان برای نشان دادن آثار این عدم‌توازن برشمرد، آب شدن یخ‌های 2 قطب است که موجب افزایش سطح آب و کاهش نسبت خشکی به آب می‌شود و به‌این‌ترتیب، بخش عمده‌ای از حیات گیاهی و جانوری رو به نابودی خواهد رفت. علاوه بر این، گرم شدن زمین، موجب گرم شدن آب اقیانوس‌ها می‌شود و بخش مهمی از اکوسیستم زمین را که در اقیانوس‌ها زندگی می‌کنند، به‌خطر می‌اندازد. خلاصه اینکه، توازن فصلی، دمایی، برودتی و رطوبتی را دچار چالش می‌کند و در نهایت بر بقای بشر تاثیر می‌گذارد. در کاپ 28 که چندی پیش برگزار شد، کشورها برای «گذار» به دوران عاری از سوخت‌های فسیلی به‌اجماع رسیدند. در پایان امسال میلادی که جهان همچنان درگیر جنگ‌ها و مخاصمات بسیار ویرانگر است، شاید این یکی از بهترین اتفاقاتی است که بتوان به آن اشاره کرد. در گفت‌وگوی امروز صمت با پیمان افضل، استاد دانشگاه و فعال معدنی نگاهی انداخته‌ایم به تاثیر این تصمیمات بر حوزه معدن و صنایع‌معدنی در سال آتی میلادی.

برای دومین سال متوالی است که اتحادیه اروپا زمستان را بدون دسترسی به گاز روسیه سپری می‌کند و در خبرها آمده بود سالی که آخرین روزهای آن را پشت‌سر می‌گذاریم، رکورد تقاضا و نرخ زغال‌سنگ در جهان شکسته شد. از سوی دیگر، در کاپ 28 اجماعی برای مهار تولید گازهای گلخانه‌ای به‌وجود آمد. این دوگانگی را چگونه می‌توان توجیه کرد؟ کره زمین در خطری بسیار عظیم و بسیار هولناک قرار گرفته است. این خطر افزایش یک تا یک و نیم درجه‌ای میانگین دمای زمین است و اگر این اتفاق رخ دهد، بخش عمده خشکی‌های کره زمین زیر آب می‌رود و بسیاری از جزایر از بین خواهند رفت. اتحادیه اروپا برای اینکه از تبعات این مشکل فرار کند، 2 اقدام موازی را در اولویت قرار داده است. اول اینکه، مالیات‌های مضاعفی برای صنایع آلاینده و کربن‌زا در نظر گرفته است و به‌زودی تصمیم دارد واردات محصولاتی را که با تولید کربن بالا به‌دست می‌آیند، ممنوع کند. اقدام بعدی که در دست انجام است کاهش وابستگی به منابع انرژی روسیه است، چون امروز به اتحادیه اروپا ثابت شده است که باتوجه به تجربیات تاریخی از دوره تزاری تا امروز، روس‌ها شریک خوب و مطمئنی برای کشورهای غربی و اتحادیه اروپا نیستند. به‌همین‌دلیل، بلوک غرب تصمیم دارد رشته وابستگی خود را به منابع انرژی روسیه یک بار و برای همیشه پاره کند. بنابراین، این 2 هدف بزرگ، تلاش آنها را برای مهار صنایع انرژی‌بر که با سوخت‌های فسیلی کار می‌کنند، دوچندان کرده است.

کشورهای غربی در این زمینه چه اقداماتی در پیش گرفته‌اند؟

به هر حال، موضوع امنیت انرژی در غرب مربوط به امروز و دیروز نیست. از زمان ملی شدن صنعت نفت در ایران به رهبری مرحوم محمد مصدق آغاز شد و در جنگ معروف اعراب و اسرائیل در 1973 تشدید شد که در این جنگ، اعراب کل جهان غرب و کشورهای حامی اسرائیل را تحریم نفتی کردند و در مقاطع گوناگون تا امروز، همواره امنیت انرژی در منطقه خاورمیانه قابل‌اتکا نبوده است. بنابراین روشن است که اتحادیه اروپا برای اینکه بتواند جایگاه سیاسی و اقتصادی خود را در عرصه بین‌المللی حفظ کند، نیازمند آن است که ارتباط و نیاز خود را به سوخت‌های فسیلی به‌حداقل برساند. بنابراین، تلاش برای کنترل سوخت‌های فسیلی فقط و فقط به‌دلیل مسائل و مشکلات مربوط به محیط‌زیست نیست، هرچند شرایط بحرانی کره زمین بسیار مهم است و جزو اولویت‌های نخست به‌شمار می‌رود، اما موضوعات استراتژیک امنیت سیاسی اقتصادی کشورهای قدرتمند هم در این میان اهمیت فراوان دارد و نمی‌توان از آن چشم‌پوشی کرد.

اروپایی‌ها چه راهکاری پیش‌رو دارند تا بتوانند این اهداف را در کوتاه‌مدت محقق کنند؟

کشورهای اروپایی برنامه‌ریزی خود را چندی است که انجام داده و قدم گذاشتن در این مسیر را آغاز کرده‌، حتی آلمان و فرانسه بازه زمانی 15ساله‌ای را در نظر گرفته‌اند. به‌عبارت‌دیگر، زمان نهایی جایگزینی سوخت را از 2050 به 2035 منتقل کرده‌اند تا بتوانند در اسرع‌وقت منابع تجدیدپذیر و پاک را جایگزین سوخت‌های فسیلی کنند. بنابراین، به‌شدت در تلاش هستند تا خودروهای الکتریکی را گسترش دهند و صنایع را وادار کنند که در این مسیر قدم بگذارند. در کاپ 28 تعهد شد که تا سال 2030 تولید انرژی از منابع پاک حداقل 3برابر افزایش پیدا کند. یعنی هدف‌گذاری شده است که تا کمتر از 10 سال آینده تولید انرژی فسیلی را به‌نصف برسانند و 50 درصد نیاز به انرژی را از منابع تجدیدپذیر به‌دست بیاورند، البته این هدف کمی بلندپروازانه به‌نظر می‌رسد، اما با این نرخ رشد انرژی‌های تجدیدپذیر و سرمایه‌گذاری عظیمی که روی آنها انجام شده است، به‌نظر من شدنی نیست. یکی از مباحثی که در حال حاضر در کشورهای پیشرفته در دستور کار قرار گرفته، افزایش هزینه روی صنایع آلاینده است و این یکی از اهدافی است که خود شرکت‌ها و صنایع آلاینده را مجبور می‌کند که برای ادامه بقای خود روش‌های تولید خود را تغییر دهند.

کشور ما چه اقداماتی برای مصون ماندن از تبعات این تغییرات پیش‌رو دارد؟

یکی از چالش‌هایی که در کشور ما وجود دارد و تا به امروز هیچ توجهی به آن نشده، در واقع مطالعات میان‌رشته‌ای بین دانش‌آموختگان رشته‌های علوم انسانی و فنی و مهندسی درباره موضوع سیاست انرژی و اقتصاد سیاسی است. امیدوارم فشار بین‌المللی منجر به نتایج مثبتی برای کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای و مقابله با گرمایش زمین شود. از سوی دیگر، بسیاری از مناطق قابل‌سکونت کره زمین به‌دلیل افزایش دما غیرقابل‌سکونت خواهند شد. تک‌تک تحولاتی که بر اثر این افزایش دما در کره زمین رخ خواهد داد، بسیار خطرناک هستند. این اتفاقی است که در کشورهای غربی رخ داده و این موضوع بر آنها روشن شده است که بخش عظیمی از منابع نفتی و گازی مورداستفاده در دنیا از این منطقه تامین می‌شود که بسیار ناآرام و پرمناقشه است. از طرف دیگر، ایالات‌متحده‌امریکا منابع نفتی خود را به‌عنوان یکی از اهرم‌های جدید فشار در نظر گرفته است. بنابراین، بسیاری از این کشورها در ابتدا تلاش کردند منابعی را که در شرق مدیترانه مثل سواحل دریای سیاه یا در شرق مدیترانه و سواحل لبنان وجود دارند، جایگزین کنند، اما به‌واسطه جنگ غزه و هم تلاطم‌های سیاسی منطقه منابع پیوسته، کامل و قابل اعتمادی به‌شمار نمی‌روند و نمی‌توان به آنها اتکا کرد و برنامه‌ریزی درازمدتی برای آن در نظر گرفت. در حال حاضر حتی معدن و صنایع‌معدنی اصلی کشور ما هم حرکت به این سمت و سو را آغاز کرده است.

چه اقداماتی در این راستا انجام شده است؟

موضوع انتقال آب و تولید برق از انرژی خورشیدی از جمله اقداماتی است که معدن و صنایع‌معدنی کشور ما در دستور کار قرار داده‌اند. به‌عنوان‌مثال، تولید 4هزار و700 مگاوات ظرفیت در دستور کار قرار گرفته است؛ در کشوری که تا امروز شاید کل ظرفیت نصب‌شده به 500 مگاوات هم نرسد. تنها مجتمع فولاد مبارکه در حال ساخت مجموعه‌ای با ظرفیت 6هزار و500 مگاوات است تا علاوه بر تامین برق مجتمع، مازاد آن را به مناطق اطراف عرضه کند. علت این است که مجتمع‌های بزرگی مانند فولاد مبارکه به‌خوبی می‌دانند که اگر با برق حاصل از سوخت مازوت یا دیگر سوخت‌های آلاینده به تولید ادامه دهند، مشتریان بین‌المللی خود را از دست می‌دهند. بنابراین، امروز باید سرمایه‌گذاری کند و اقدام اساسی در این زمینه انجام دهد. از طرف دیگر، در نظام بین‌المللی مشوق‌ها و محرک‌هایی هم برای سوق دادن صنایع به این سمت و سو در نظر گرفته شده است. وقتی بزرگ‌ترین تولیدکننده‌ها و مصرف‌کننده‌های زغال‌سنگ در جهان جزو کشورهایی هستند که با معاهدات بین‌المللی محیط‌زیستی چندان میانه خوبی ندارند، به‌عنوان‌مثال چین و امریکا؛ چگونه می‌توان امیدوار بود که تغییرات مثبتی در زمینه مهار گازهای گلخانه‌ای رخ دهد.

به‌گمان من، پیش از اینکه بخواهیم به این سوال پاسخ دهیم، باید به وضعیت وخیم کشور خودمان نگاهی بیندازیم و چاره‌ای برای آن بیندیشیم. صنایع ما از حوالی سال 85 به این سو از مازوت به‌عنوان سوخت اصلی استفاده می‌کنند و علاوه بر این، بنزین‌هایی که به ماشین‌ها تحویل داده می‌شود، بنزین پتروشیمی و بسیار آلاینده است. بنابراین، ما پیش از هر اقدامی باید خودمان را نجات بدهیم، اما درباره کشورهایی که از آنها نام برده شد، باید گفت که آنها هم با معاهدات بین‌المللی همراه و همسو هستند. در حال حاضر چین بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاری در استفاده از انرژی خورشیدی و باد انجام داده و در حال توسعه خودروهای الکتریکی است. در حال حاضر این کشور بیشترین میزان تولید و مصرف خودروهای الکتریکی را در جهان به خود اختصاص داده است، به‌طوری‌که گفته می‌شود در شانگهای تقریبا 80 درصد خودروها الکتریکی است. همین‌طور در ایالات‌متحده‌امریکا، در ایالت‌های بزرگی مانند کالیفرنیا ضرب‌الاجلی تا سال 2035 در نظر گرفته‌اند که خودروهای بنزینی و گازوئیلی حذف شود. البته این نکته را باید در نظر گرفت که وقتی صحبت از مهار تولید گازهای گلخانه‌ای می‌شود، موضوع این نیست که صنعت نفت و گاز و زغال‌سنگ از میان برود، بلکه نوع فرآیند استفاده از آنها تغییر خواهد کرد. به‌عبارت‌دیگر، پالایشگاه‌های نسل جدید و پتروشیمی‌ها با هم ارتباط مستقیم پیدا می‌کنند و به‌جای‌اینکه، پالایشگاه‌ها سوخت را به‌عنوان محصول میانی عرضه کنند، محصول نهایی را که در واقع تولیدات شیمیایی است، عرضه خواهد کرد. این کاری است که شرکت آرامکو در حال انجام آن است. در پالایشگاه‌هایی که به‌تازگی شرکت آرامکو در حال طراحی آن است، حداقل 65 درصد محصول نهایی به‌صورت محصولات پتروشیمی عرضه می‌شود؛ مانند بنزین، گازوئیل، نفت‌سفید و نفت‌سیاه. به این معنا، علاوه بر صنعت نفت صنعت گاز و پتروشیمی صنعت زغال‌سنگ هم دچار تغییر و تحول می‌شود و می‌توان زغال‌سنگ را به‌طورمستقیم وارد فرآیندهای شیمیایی کنیم و محصولات متنوعی به‌دست آوریم و دیگر نیازی نیست که به‌عنوان سوخت از آن استفاده شود. در کاپ 28 اتفاق مهمی رخ داد که تا امروز بسیاری از صاحب‌نظران و متخصصان انتظار آن را نداشتند.

در این نشست، لابی‌های صنایع آلاینده حضور بسیار پررنگی داشتند و به‌شدت تلاش می‌کردند تا اسم صنعت آنها به‌عنوان صنایع آلاینده اعلام نشود تا در آینده دچار معضل نشوند. از این جمله این صنایع شرکت‌های تولید مواد غذایی و دامداری‌ها به شمار می‌روند که یکی از آلاینده‌ترین صنایع دنیا هستند و تقریبا چیزی نزدیک به یک‌سوم متان دنیا را تولید می‌کنند. صاحبان این صنایع به‌شدت نسبت به تصمیمات زیست‌محیطی مقاومت می‌کنند، زیرا نمی‌خواهند به‌راحتی محل ارتزاق خود را از دست بدهند، اما اجماع جهانی آنها را وادار کرده است که به تصمیمات جدید گردن بگذارند.