نوسازی بافت فرسوده منطقی‌ترین راهبرد پیشگیری از تلفات و خسارات زلزله
تهران - ایرنا - پیشگیری از تلفات و خسارات، مقاوم‌سازی و نوسازی بافت‌های فرسوده و توجه به اصول صحیح و استاندارد ساخت و ساز مقاوم نخستین و منطقی‌ترین راهبرد توصیه شده از سوی کارشناسان این حوزه در تصمیم‌گیری‌های کلان ملی و منطقه‌ای برای مدیریت بحران ناشی از وقوع زلزله‌های نیرومند در کشور عنوان شده است.
قرارگیری ایران در کمربند زلزله این کشور پهناور را در معرض وقوع زلزله های سهمگینی قرار داده است که جان و مال مردم و شریان های حیاتی و زیرساخت های کشور را تهدید می کند. اگرچه نخستین و منطقی ترین راهبرد پیشگیری از تلفات و خسارات، مقاوم سازی و نوسازی بافت فرسوده و توجه به اصول صحیح و استاندارد ساخت و ساز مقاوم در برابر زلزله است، اما توجه به مبحث در حال توسعه پیش یابی زلزله، راهکاری است که می تواند در تصمیم گیری های کلان ملی و منطقه ای، ایجاد درک بهتر از فرآیند وقوع زلزله و سازوکارهای مرتبط با آن و همچنین آماده سازی زیرساخت های لازم برای مدیریت بحران ناشی از وقوع زلزله های نیرومند بسیار مفید و راه گشا باشد.
فلات ایران در محل تلاقی صفحه های عربستان (عربستان - آفریقا)، هند (هند - استرالیا) و اوراسیا (اروپا - آسیا) واقع شده است به طوری که تلاقی این صفحات باعث شده تا پیوسته این فلات که در کل ضعیف تر از صفحات یادشده است، تغییر شکل داده و به وسیله چین خوردگی ها و رشته کوه هایی همچون زاگرس در غرب، البرز و کپه داغ در شمال و شمال شرق و کوه های شرقی ایران در شرق و مکران در جنوب شرق احاطه شود. کارشناسان می گویند حرکات پوسته زمین در دوران های مختلف زمین شناسی، در فلات ایران تعدادی گسل را فعال و غیرفعال کرده است که منشای زمین لرزه هایی با شدت های خفیف تا شدید در مناطق مختلف ایران بوده اند. بر این اساس گرچه ایران روی کمربند لرزه‌خیز جهان قرار گرفته است، اما میزان لرزه خیزی در سراسر آن یکسان نیست و می توان آن را بر این اساس به گستره های کوچک تری تقسیم کرد. بنا به تحقیقات صورت گرفته از سوی کارشناسان مدیریت حوادث و سوانح به طور کلی نواحی لرزه خیزی ایران عبارتند از دو ناحیه لرزه خیزی که ناحیه نخست شامل هلالی است که از آذربایجان شروع شده و در امتداد رشته کوه البرز به شمال خراسان می رسد و آنگاه به سوی جنوب از حاشیه کویر تا شمال سیستان امتداد می یابد و ناحیه دوم نیز کوه های زاگرس تا لارستان را دربرمی‌گیرد. بر اساس آمار ثبت شده در مراکز امدادی و مدیریت بحران، ایران در طول تاریخ، زمین لرزه های متعدد و گاه ویرانگری نواحی مختلف کشور را به لرزه درآورده است که این زلزله ها تلفات و خسارات سنگینی نیز به دنبال داشته و این امر باعث شده که زمین لرزه در شمار مهم ترین بلایای طبیعی کشور محسوب شود. ایران با توپوگرافی عمدتا کوهستانی، فعالیت زمین ساختی و لرزه خیزی زیاد، شرایط متنوع زمین شناسی و اقلیمی، از تمامی شرایط طبیعی برای ایجاد طیف وسیعی از زمین لغزش ها و زلزله ها برخوردار است.
کارشناسان و متولیان امر مدیریت بحران و سوانح بر این باورند که برای مقابله با این رخ داد طبیعی باید به عنوان مثال محل سکونت خود را مقاوم سازی کنیم تا از گزنده این بلایای ناگهانی و مخرب در امان بمانیم. به گفته آنان برخلاف تصور افراد، زلزله، سیل، توفان و پدیده هایی مثل آنها بحران نیستند، بلکه بحران به شرایطی اطلاق می شود که هر کدام از این پدیده ها به دنبال خود ایجاد می کنند.
نگاهی علمی به زمین‌لرزه‌های دوگانه 23 آبان فین بندرعباس
در بازه زمانی حدود یک و نیم دقیقه دو زمین‌لرزه بزرگ در بخش فین واقع در شمال باختری بندرعباس را لرزاند که زمین‌لرزه اول در ساعت 15 و 37 دقیقه و 04 ثانیه با بزرگای 6.4 در مقیاس امواج محلی و زمین‌لرزه دوم در ساعت 15 و 38 دقیقه و 37 ثانیه روز یکشنبه 23 آبان ماه 1400 با بزرگای 6.3 در مقیاس امواج محلی (ML) در 46 کیلومتری خاور فین و 43 کیلومتری شمال بندرعباس به وقوع پیوست.
شکل (1) موقعیت مرکز سطحی زمین‌لرزهای دوگانه 23 آبان ماه 1400، بخش فین بندرعباس (زمین‌لرزه اول، ستاره قهوه‌ای رنگ و زمین‌لرزه دوم، ستاره قرمز رنگ) مطابق با مکانیابی مرکز ملی شبکه لرزه‌نگاری باند پهن پژوهشگاه. پسلرزه‌های این زمین‌لرزه‌ها (دوایر سبز رنگ) تا روز 23 آبان 1400، ساعت 20 در شکل نشان داده شده است. (پسلرزه‌ها بر گرفته از مرکز لرزه‌نگاری کشوری وابسته به موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران)
(شکل 2) عمق کانونی زمین‌لرزه اول حدود 14 کیلومتر و زمین‌لرزه دوم حدود 15 کیلومتر برآورد شده است. کانون این زمین‌لرزه‌ها در شمال گسل جبهه کوهستان (MFF) قرار دارد. بر اساس گزارش مرکز لرزه‌نگاری کشوری وابسته به موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران
شکل (3) موقعیت کانون زمین‌لرزه دوم 23 آبان‌ماه 1400، بخش فین بندرعباس بر اساس گزارش مراکز لرزه‌نگاری مختلف (برگرفته از گزارش خودکار نسخه آزمایشی سامانه RAISE پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله)
طبق گزارش ایرنا در این زمین لرزه ها یک نفر جان خود را در روز 23 آبان و بر اثر سقوط تیر برق در پی زمین لرزه‌های 6 و چهار دهم و 6 و سه دهم ریشتری از دست داد و 98 نفر هم در این زمین لرزه‌ها مجروح شدند.
شکل (4) مولفه‌های قائم لرزه‌نگاشت‌های ثبت شده از زمین‌لرزه‌های دوگانه 23 آبان 1400، بخش فین بندرعباس در مرکز ملی شبکه لرزه‌نگاری باند پهن پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله
زمین‌شناسی عمومی و لرزه‌زمین‌ساخت منطقه
محل رویداد زمین‌لرزه‌های دو گانه 23 آبان 1400 در استان هرمزگان در جنوب ایران و در شمال تنگه هرمز واقع شده است. هرمزگان در فصل مشترک سه پهنه ساختاری زمین‌شناسی، زاگرس و مکران و ایران مرکزی قرار دارد (شکل 7)
استان هرمزگان به اختصار به سه پهنه تقسیم می شود؛ پهنه زاگرس که گستره‌های واقع در شمال بندرعباس تا باختر بندر لنگه را زیر پوشش دارند؛ پهنه مکران که شامل نواحی واقع در خاور میناب تا خاور جاسک است و پهنه سنندج - سیرجان که در پایانه شمالی استان هرمزگان قرار دارد.
با توجه به محل کانون زمین‌لرزه رویداده، در این بخش به‌طور اجمالی به معرفی ویژگی‌های زمین‌شناسی عمومی و ساختاری پهنه زاگرس پرداخته شده است.
نواحی واقع در شمال و خاور بندرعباس، قسمت جنوب خاوری کوه‌های زاگرس است و از دو زیر پهنه زاگرس مرتفع و زاگرس چینخورده تشکیل شده است.
تفاوت عمده این دو زیر پهنه، در بخش مربوط به استان هرمزگان، بیشتر در راستای تفاوت‌های ساختاری است ولی از نظر توالی‌های سنگی تفاوت چندانی ندارند.
ردیف‌های نمکی سری نمکی هرمز را می‌توان به صورت تعداد زیادی گنبد نمکی در شمال و باختر بندرعباس دید.
در مجاورت با گنبدها نمکی سری هرمز تغییراتی در روند چین‌ها دیده می‌شود. بیشترین تغییر در مجاورت گسل، شمال - جنوبی، میناب دیده می‌شود.
در نواحی شمال - شمال باختری و باختر استان هرمزگان عوامل مؤثر در چین‌خوردگی کماکان پویا هستند به همین دلیل زمین حرکت‌های رو به بالا دارد که با فشردگی و کوتاه شدگی پوسته و در نتیجه تمرکز انرژی همراه است.
رها شدن انرژی کم‌وبیش دائمی است. به همین لحاظ تکان‌های زمین به صورت زمین‌لرزه زیاد است که گاهی، با ویرانی زیاد و تلفات انسانی همراه است (درگاه پایگاه ملی داده‌های علوم زمین). پهنه زاگرس را می توان به ریز پهنه های کوچکتری نیز تقسیم کرد (شکل 8).
از نظر زمین‌ساختی هرمزگان بخشی از زاگرس است. زاگرس درمیان کمربند کوهزایی آلپ - هیمالیا از جمله کوهزادهای جوان و فعالی است که در اثر برخورد کم‌وبیش شمالی - جنوبی صفحات عربی و اوراسیا به وجود آمده است.
جزئیات داده ها حاکی از گسترش فضایی و مکانی دگرشکلی های فعال و رفتار لرزه زمین ساختی در سراسر کمربند زاگرس است که خود تأییدی بر ساختار ضعیف این کمربند دارد.
با توجه به وقوع احتمالی زمین لرزه در یک ناحیه و داده های اخیر GPS میزان همگرایی در سراسر زاگرس، مرتبط با پهنهی چینخورده ساده (Simply Folded Zone:SFZ) است که متشکل از سیستم چین خورده پیشبوم و کمربندهای راندگی است.
با توجه به داده‌های به دست آمده از شبکه GPS، کوتاه شدگی به میزان 8 تا 10 میلی‌متر بر سال در ناحیه زاگرس قابل مشاهده است که می تواند برابر با 40 تا 45 درصد از کل همگرایی برآورد شده (21 میلی‌متر بر سال) از برخورد صفحات اوراسیا و عربی باشد.
با وجود داده های زمین شناسی و ژئوفیزیکی، ابهاماتی در خصوص گسترش دگرشکلی در پوسته زاگرس وجود دارد. چین‌های غیرعادی که در رشته کوه های زاگرس دیده می شوند، به طور معمول دلیلی از دگرشکلی ناشی از فشارش شمالی - جنوبی موجود در 10 کیلومتر بالایی پوسته است که توسط رسوبات فانروزوئیک پوشیده شده اند.
چین های گسترش یافته فوق، دارای یک سطح دکولمنت پایه ای هستند که در تبخیری های سری هرمز روی پیسنگ کریستالین قرار گرفته اند.
از سوی دیگر، داده های لرزه شناسی نشان دهنده زمین لرزه های بزرگ در زاگرس است که بیشتر آنها در ژرفای 8 تا 15 کیلومتر پوسته بالایی تجمع یافته اند.
همچنین مطالعات اخیر روی زمین لرزه های کوچک زاگرس مرکزی نشان دهنده محصور بودن احتمال وقوع زمین لرزه در بخش های فوقانی پیسنگ بلورین، بین اعماق حدود 8 (پوشش رسوبی) تا حدود 25 کیلومتر، (لایه سایزموژنیک با ضخامت حدود 15 کیلومتر) می باشد.
پیشینه لرزه‌خیزی منطقه
در حالی که بیشتر لرزه خیزی روی گسل‌های نهفته معکوس زیر یا درون پوشش رسوبی چینخورده و ضخیم رخ می‌دهند، گسلش سطحی به نقشه درآمده در زاگرس بسیار نادر است بنابراین توزیع زمین‌لرزه‌ها اطلاعاتی حیاتی در مورد محل گسل‌های فعال در عمق فراهم می‌کند. باید توجه کرد که در اصل بخش بزرگی از راندگی روی گسل‌هایی اتفاق می‌افتد که هنوز به نقشه در نیامده‌اند.
در بازه 120 سال اخیر حدود 2570 زمین‌لرزه (تا تاریخ 23 آبان‌ماه 1400) در گستره حدود یک درجه در یک درجه اطراف کانون زمین‌لرزه ثبت شده (شکل 9) که 157 مورد از آنها دارای بزرگای بیشتر و مساوی 5 است.
این نشان‌دهنده لرزه‌خیزی بسیار بالا در منطقه است. بزرگ‌ترین این زمین‌لرزه‌ها، زمین‌لرزه 2 فروردین 1356 هجری‌شمسی (21 مارس 1977 میلادی) خورگو (شمال بندرعباس) با بزرگای 7/6 در مقیاس امواج گشتاوری (MW) است. شرح این زمین‌لرزه در بخش (4-1) آورده شده است.
زمین‌لرزه‌های دستگاهی
استان هرمزگان و مناطق هم‌جوار آن با داشتن گسل‌های جنبا و بنیادی (گسل پیشانی کوهستان زاگرس، گسل پیش ژرفای زاگرس، گسل زاگرس مرتفع، گسل اصلی معکوس زاگرس، گسل میناب)، 20 زمین‌لرزه تاریخی و 5918 زمین‌لرزه دستگاهی یکی از لرزه‌خیزی‌ترین مناطق کشور است.
بیشتر شهرهای این استان از نظر خطر لرزه‌ای در درجه بالا خطر قرار دارند. در 120 سال اخیر 359 رویداد لرزه‌ای مساوی و بیشتر از 5 در استان و مناطق هم‌جوار رخ داده است که تعداد قابل ملاحظه می‌باشد و نشانه لرزه‌خیزی بسیار بالا این استان است.
از این تعداد رویداد لرزه‌ای، 29 رویداد لرزه‌ای دارای بزرگای مساوی و بیشتر از 6 هستند. از نظر موقعیت مکانی این زمین‌لرزه‌های با بزرگای 6 و بیشتر در پیرامون شهرهای بندرعباس، حاجی‌آباد، قشم، سردشت و بستک رخ داده‌اند.
با توجه به لرزه‌ای بسیار بالا این استان لازم است علاوه بر افزایش تعداد ایستگاه‌های لرزه‌نگاری در سطح استان، مطالعات دقیق‌تر و جامع زلزله‌شناسی و مطالعات پهنه‌بندی لرزه‌ای در این استان انجام شود. همچنین به مقاوم‌سازی ساختمان‌ها و سازه‌های دیگر توجه خاصی صورت گیرد.
زمین‌لرزه‌های تاریخی
برای شناخت الگوی لرزه‌خیزی بلندمدت در گستره استان، بررسی داده زمین‌لرزه‌های تاریخی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. زمین‌لرزه‌های تاریخی به‌طور کامل دقیق و صحیح نمی‌باشند. این داده‌ها از کتب تاریخی، نشریات و متون علمی جمع‌آوری شده‌اند؛ بنابراین بزرگی، شدت و موقعیت رومرکز این زمین‌لرزه‌ها دارای خطای زیاد می‌باشند.
رویداد زمین‌لرزه‌های تاریخی بسیار دور، یعنی رویدادهایی که به زمان پیش از میلاد مسیح ارجاع داده می‌شوند با عدم قطعیت زیادی در زمان و مکان همراهند؛ اما با تمام اوصاف فوق‌الذکر، اطلاعات موجود از وضعیت زمین‌لرزه‌های زمان‌های دور (قبل از 1900 میلادی) کمک شایانی در ارائه مدلی از تکرار مجدد زمین‌لرزه‌هایی که دارای دوره بازگشت طولانی هستند، می‌باشد و بنابراین نقش مهمی در برآورد احتمال وقوع زمین‌لرزه‌های آتی خواهند داشت.
توزیع مکانی زمین‌لرزه‌های تاریخی پیش از 1900 میلادی در گستره استان هرمزگان و مناطق پیرامون آن در شکل (10) و جدول (1) آورده شده است. در محدوده مورد نظر 6 زمین‌لرزه تاریخی در بازه زمانی پیش از سال 1900 میلادی گزارش شده است.
*س_برچسب‌ها_س*
