نگاهی به 12 تحلیف گذشته / مهم‌ترین تفاوت مراسم امروز با سوگندهای پیشین

عصر ایران؛ مهرداد خدیر - به موجب قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تا حکم رییس جمهوری منتخب را رهبری «امضا» نکند و او در مجلس شورای اسلامی در حضور رییس قوه قضاییه «سوگند» به جا نیاورد، رسما رییس جمهوری به حساب نمی آید و از سال 1368 رسم است که مراسم «تنفیذ» روز 12 مرداد برگزار می‌شود و روز بعد یا یک یا دو روز بعدتر آیین «تحلیف». اختلاف بر سر این که مراد از «امضای حکم ریاست جمهوری» در زمره «وظایف» رهبری است یا «اختیارات» سبب شده از اصطلاح «تنفیذ» به معنی «نافذکردن» استفاده شود که چنان که گفته شد در قانون اساسی نیامده است. وظایف، به معنی آن است که قرارداد مردم و فرد منتخب نهایی شده و با امضا یا ثبت رهبری رسمیت می یابد و اختیار به این معنی که می تواند امضا کند و می تواند این کار را انجام ندهد و البته تا کنون در جمهوری اسلامی چنین چالشی درنگرفته است. اصطلاح قابل توجه دیگر در مراسم «تنفیذ»، انتصاب است که گاه دست مایه سوء برداشت می‌شود. حال آن که «انتصاب» هم در قانون اساسی نیامده چرا که اگر رهبری، رییس جمهوری را نصب کند اختیار عزل او را هم دارد حال آن که می دانیم مکانیسم دیگری برای برکناری رییس جمهوری پیش بینی شده و اگرچه در نهایت به رهبری ختم می شود اما به صورت مستقیم امکان پذیر نیست. مراد از انتصاب، بیشتر جنبه شرعی آن است و احتمالا برای قانع کردن کسانی که به مکانیسم انتخابات چه به خاطر ساز و کار اکثریت - اقلیت و رأی زنان و چه اصلح ندانستن رد پیروز و چه دلایل دیگر باور ندارند اما به سبب این حکم همکاری و تبعیت می کنند و حجت شرعی می یابند. کما این که در سال 76 روحانیون سنتی در رقابت علی اکبر ناطق نوری و سید محمد خاتمی اولی را اصلح می دانستند و به او رأی دادند و دومی با رأی قاطع زنان و جوانان پیروز شد حال آن که شماری از آنان چه بسا برای زنان اساسا حق رأی قایل نبودند! [مرحوم پدربزرگ من که نسبتی هم با مرحوم مهدوی کنی داشت فهرست جامعه روحانیت مبارز را در دست می گرفت و بر روی نام زنان قلم می کشید و به بقیه رأی می داد! یک بار پرسیدم: چرا به خود آقای مهدوی نمی گویید اگر خلاف شرع است؟ می گفت: او به خاطر سیاست، ناچار است. من که ناچار نیستم! طرفه این که در ریز و درشت زندگی تحت تأثیر و زیر نفوذ مادربزرگ بود!] با انتصاب، اما انگار حجت بر مخالفان تمام می شود. همچنان که رهبری از هاشمی رفسنجانی خواست به سب غیبت سید محمد خاتمی رییس جمهوری پیشین در مراسم تنفیذ انتخابات پرماجرای 88 که در غیاب نصف کاندیداها (موسوی و کروبی) برگزار شد او حاضر باشد ولی هاشمی گفت پس از حکم شما او را به عنوان رییس جمهوری می شناسم و همکاری می کنم. این یادداشت البته درباره «تنفیذ» نیست که برای آقای ابراهیم رییسی پریروز - 12 مرداد 1400- و در غیاب دو رییس جمهوری سابق ایران برگزار شد. به بهانه مراسم تحلیف امروز است و چه خوب که درست در یکصد و پانزدهمین سالگرد انقلاب مشروطه و در بهارستان برگزار می شود. سید ابراهیم رییسی در جایگاه رییس جمهوری جدید ایران یا رییس جدید جمهوری اسلامی ایران در کنار غلامحسین محسنی اژه ای سوگند به جا می آورد: رییس سابق و رییس کنونی قوه قضاییه؛ اتفاقی بی سابقه. هم بی سابقه به سبب این که هر دو در 40 سال گذشته در قوه قضاییه اشتغال داشته اند، هم این که سید ابراهیم رییسی اولین رییس قوه قضاییه است که به ریاست جمهوری می رسد و خود این اتفاق یعنی پذیرش جایگاه بالاتر ریاست جمهوری به عنوان عالی ترین مقام رسمی کشور پس از رهبری به موجب تعریف اصل 113 در حالی که در تمام سال های گذشته رؤسای قوه قضاییه برای خود جایگاه برابر قایل بودند و شاید در ذهن بالاتر خاصه اگر رییس جمهوری روحانی بود که سر و کار او می توانست با دادگاه ویژه روحانیت هم بیفتد! هم از این منظر که رییس کنونی قوه قضاییه، مدتی معاون اول آقای رییسی بوده است و این هم بی سابقه است.

اولین رییس جمهوری ایران (ابوالحسن بنی‌صدر) در کنار اولین رییس دستگاه قضایی جمهوری اسلامی سوگند یاد کرد که در آن زمان رییس قوه قضاییه خوانده نمی شد و در جایگاه رییس دیوان عالی کشور این مرتبه را داشت و او کسی نبود جز آیت الله بهشتی که قرار بود با بنی‌صدر برای ریاست جمهوری رقابت کند و چون امام، روحانیون را از تصدی امور اجرایی برحذر داشت نیامد اما در عین حال دبیر کل مهم ترین تشکل رقیب رییس جمهوری پیروز بود: حرب جمهوری اسلامی. مراسم تحلیف دومین رییس جمهوری ایران پس از شهادت دکتر بهشتی برگزار شد و اگرچه به عنوان نخست وزیر نماینده او بود اما سوگند را در کنار آیت‌الله موسوی اردبیلی به جا آورد. رییس جمهوری بعدی (آیت‌الله خامنه‌ای) هم از این نظر شبیه شهید رجایی بود در هر دو دوره. هاشمی رفسنجانی در مقام چهارمین رییس جمهوری ایران منتظر ماند تا رییس جدید قوه قضاییه و در واقع اولین رییس قوه قضاییه در جمهوری اسلامی منصوب شود و به همین خاطر تحلیف او 26 مرداد 1368 و در حضور آیت‌الله شیخ محمد یزدی برگزار و نوبت بعد هم تکرار شد. اتفاق جالب اما در مراسم تحلیف سید محمد خاتمی در سال 76 رخ داد. شیخ محمد یزدی هیچ نسبت و علاقه‌ای به رییس جمهوری پیروز نداشت و به بهانه درد پا از ایستادن کنار آقای خاتمی طفره رفت و در مقام توجیه گفت: در قانون اساسی نیامده «کنار» و «حضور» کافی است! در نطق خود هم از ضرورت تشکیل دادگاه قانون اساسی سخن گفت و سخنان رییس جمهوری درباره مسؤولیت اجرای قانون اساسی را که نص آن است به چالش کشید تا به خاتمی هشدار دهد فقط در قوه مجریه مسؤول است. او البته هر ماه یک بار در نماز جمعه حاضر می شد و دولت را هم غالبا نقد می کرد و قرائت سنتی خود را ارایه می داد. نوبت بعد شیخ خشم‌گین از قوه رفته بود و جای خود را به سید محمود هاشمی شاهرودی داده بود که روحیه‌ای مداراجو داشت و هیچ کس درنیافت چرا با این روحیه فردی چون سعید مرتضوی را به دادستانی تهران ارتقا داد و عملکرد او را معیار سنجش کارنامه خود ساخت؟ ششمین رییس جمهوری ایران هم محمود احمدی‌نژاد بود که هر قدر به هاشمی شاهرودی علاقه و ارادت داشت با رییس بعدی قوه قضاییه - صادق لاریجانی - مشکل داشت و نقل است که در جلسات آخر سران سه قوه کتابی همراه خود می‌برد و گاهی سرگرم آن می شد و یک بار به خبرنگاری گفته بود مزاحم صحبت های خصوصی و خانوادگی دو برادر نمی‌شوم!  حسن روحانی هفتمین رییس جمهوری ایران هم در سال های 92 و 96 در کنار صادق لاریجانی سوگند یاد کرد و رقیب او بعد از انتخابات دوره دوم رییس قوه قضاییه شد. با این وصف، تحلیف امروز از این حیث بی سابقه است که رییس پیشین و رییس کنونی قوه قضاییه کنار هم حاضر می شوند. در بیان تاریخ مراسم تحلیف یا سوگند یادکردن، به نکتأ دیگری هم می توان اشاره کرد و آن نطق رییسان جمهوری است که کاملا سمت گیری های آنان را نشان می دهد. کما این که بنی‌صدر ترجیح می داد زودتر تمام شود چرا که بالای سر او هاشمی رفسنجانی نشسته و کنار او بهشتی ایستاده بود و با هیچ یک میانه‌ای نداشت و نطقی نکرد.  محمدعلی رجایی هم سخنی گفت که از او انتظار می رفت:

«پاسداری از ارزش‌ها در سراسر زندگی ما بوده و انگیزه ما هم همین است. جامعه روحانیت نیز در این وظیفه یاری می‌کند. دغدغه ما امروز این است که در دنیای پر از فساد امروز، جمهوری اسلامی چه اقداماتی برای حفاظت از اسلام دارد.»

سخنان آیت‌الله خامنه‌ای اما در دو دوره کاملا متفاوت است. دوره اول با هیجان چندان که خود نیز تعبیر «هیجان انگیز» را به کار برد و دوره دوم با نوعی نارضایتی چون قصد داشت نخست وزیر دیگری را معرفی کند و با حمایت صریح امام از مهندس موسوی منتفی شد. به همین سب در 21 مهر 1360 و در مراسم تحلیف گفتند: «امروز این مراسم برای برادر مخلص شما از این جهت هیجان‌انگیز است که در حقیقت بر زبان آوردن و تصریح کردن به چیزی است که به‌طور طبیعی با کاندیدا شدن برای ریاست‌جمهوری و با قبول این مسئولیت بر دوش او وجود داشته و سنگینی می‌کرده است. حفظ خطوط اصلی این انقلاب به عهده رئیس‌جمهور است. مسئولیت مجلس نسبت به دولت، ارشاد و هدایت است. دوره‌ای بر این جمهوری گذشته که رئیس‌جمهور تصور می‌کرده ریاست جمهوری یعنی سلطنت و اگر مجلس به دولت کمک نکند، رئیس‌جمهور در انجام وظایفی که سوگند می‌خورد، ناتوان خواهد بود.»

حال آن که 4 سال بعد - 18 مهر 1364 - در مراسم تحلیف گفتند: «قانون اساسی ابزارهای لازم برای عمل به این سوگند را مشخص کرده‌است. در صورتی که رئیس‌جمهور این ابزارها را در اختیار داشته باشد، خواهد توانست به این سوگند عمل کند، وگرنه این سوگند، حکم فقهی‌اش برای فقها روشن است.» هاشمی رفسنجانی هم سخنی گفت که از او انتظار می رفت: مهم ترین و آسان ترین کار برای من راه‌انداختن کارخانه‌هاست و مرز فعالیت دولت حفظ آرمان های انقلاب است. استقلال اقتصادی جزء آرمان‌های همه ماست.» جنس کلمات سید محمد خاتمی اما متفاوت بود: «استقلال و آزادی دوپایه استوار نظام جمهوری اسلامی ایران است. حق آحاد مردم است که بگویند، بدانند و سخن خود را بیان کنند و پرسش و اعتراض خویش را مطرح کنند و در جهان پیچیده امروز، علاوه بر اجرای اصل امر به معروف و نهی از منکر و حق همگانی به خاطر پیچیدگی‌های موجود، این حق از جمله از طریق نهادهای مدنی، تشکل‌های قانونی، وسایل ارتباط جمعی و تأمین آزادی‌های فردی و جمعی تحقق پیدا کند. این مسئولیت بزرگ که متوجه رئیس‌جمهور است، نشانه حساسیت و اهمیت جایگاه و پایگاه ریاست جمهوری است.»

با توجه به مواضع سال های اخیر محمود احمدی‌نژاد خالی از لطف نیست نگاهی هم بیندازیم به آنچه 15 مرداد 1384 گفت: «بهترین ژست دیپلماتیک، پایبندی به قوانین است. در کشور ما دموکراسی واقعی وجود دارد و قوا مستقل از یکدیگر هستند و اگر بپذیریم که قوه مجریه در کار مقننه دخالت کند، مفهومش دیکتاتوری است؛ لذا من حامی اجرای قانون هستم و از تمام ظرفیت قانون برای استیفای حق مردم استفاده خواهم کرد. اعتدال، مشی دولت است و هر نوع افراط و تفریط جایی در این دولت ندارد و به همه فرصت‌ها، توان‌ها و شایستگی‌ها اتکا خواهد شد و پیشرفت و منافع ملی و عزت همگانی در این دولت مد نظر خواهد بود». هفتمین رییس جمهوری ایران در مراسم تحلیف خود گفت: «اعتدال‌گرایی بر اخلاق و مدارا اصرار می‌ورزد و از طریق گفتگو، تفاهم و تدوین برنامه‌های کوتاه‌مدت و میان‌مدت سعی خواهد نمود شکاف‌های اجتماعی و اقتصادی را به حداقل ممکن برساند.»

در مراسم تحلیف دوازدهمین دوره ریاست جمهوری حسن روحانی در 14 مرداد 1396 و چهار سال قبل دو رقیب او - سید ابراهیم رییسی تولیت آستان قدس رضوی و محمد باقر قالیباف شهردار تهران - حاضر نبودند و حالا یکی رییس مجلس شورای اسلامی است و دیگری رییس جمهوری که سوگند یاد می کند. مهم تر از همه آنچه گفته شد اما سوگند اوست: «سوگند یاد می کنم پاسدار مذهب رسمی و نظام جمهوری اسلامی و قانون اساسی کشور باشم، همه استعدادها و صلاحیت خویش را در راه ایفای مسئولیت‌هایی که برعهده گرفته‌ام به کار گیرم، خود را وقف خدمت به مردم و اعتلای کشور، ترویج دین و اخلاق، پشتیبانی از حق و گسترش عدالت سازم، از هرگونه خودکامگی بپرهیزم و از آزادی و حرمت اشخاص و حقوقی که قانون اساسی برای ملت شناخته حمایت کنم. در حراست از مرزها و استقلال سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور از هیچ اقدامی دریغ نورزم و با استعانت از خداوند و پیروی از پیامبر اسلام و ائمه اطهارعلیهم السلام، قدرتی را که ملت به عنوان امانتی مقدس به من سپرده همچون امینی پارسا و فداکار نگاه دار باشم و آن را به منتخب ملت، پس از خود بسپارم.» مهم ترین تفاوت مراسم تحلیف امروز با 41 سال گذشته این است که سید ابراهیم رییسی در مقام رییس قوه قضاییه کنار هیچ رییس جمهوری نایستاد تا او سوگند یاد کند اما خود در مقام رییس جمهوری حاضر می شود.