نگذاشتند تفکر حاج‌قاسم وارد اقتصاد شود
به بهانه چهل‌ویکمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، برای بررسی وضعیت اقتصاد ایران پس از انقلاب سراغ دکتر ابراهیم رزاقی رفتیم؛ استادی که از منظر اجتماعی و فرهنگی نگاهی عمیق به مسائل اقتصادی دارد.
به گزارش مشرق، به بهانه چهل‌ویکمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، برای بررسی وضعیت اقتصاد ایران پس از انقلاب سراغ دکتر ابراهیم رزاقی رفتیم؛ استادی که از منظر اجتماعی و فرهنگی نگاهی عمیق به مسائل اقتصادی دارد و صدالبته از منظر اقتصاد سیاسی نیز حرف‌هایی شنیدنی برای گفتن. مصاحبه با نویسنده کتاب معروف «اقتصاد ایران» را بخوانید.
به نظر شما در این چند دهه پس از انقلاب شرایط کشور چقدر تغییر کرده است و روند حرکت کشور را چطور توصیف می‌کنید؟
پس از انقلاب دنیا در برابر ما ایستاد. این ایستادگی در جنگ تحمیلی خود را بیشتر نشان داد. همه دنیا به صدام کمک کردند، حتی عربستان سعودی و دیگر کشورهای عربی هم رژیم بعث را تامین می‌کردند. در آن برهه این حجم از حمایت خیلی تعجب‌آور بود. از طرفی کشور بتازگی یک انقلاب را تجربه کرده بود اما نه تنها از پا نیفتادیم، بلکه قوی‌تر هم شدیم. در صنایع دفاعی دستاوردهای بزرگی به دست آوردیم. در صورتی که قبل از انقلاب تمام تجهیزات نظامی ما وارداتی بود. چیزی وجود نداشت که برای خود ایران و بومی باشد. این دستاوردها تصورناپذیر بود و با کوشش مردم و مسؤولان آن هم با تلاش جهادی حاصل شد.
خب! اگر ما می‌توانستیم همان خط را ادامه دهیم، الان در وضعیت کنونی نبودیم. «ما می‌توانیم» موضوعی بود که امام بارها به آن اشاره کردند. اگر مدیرانی با ذهنیت جهادی بر سر کار می‌آمدند، اکنون یک کشور کاملا صنعتی بودیم و از لحاظ اقتصادی کاملا مستقل. از این امکان عظیمی که به برکت خون 300 هزار شهید و 500 هزار جانباز به وجود آمده بود، نگذاشتند استفاده شود. به آن مدیران پاکباخته، این امکان را ندادند تا در صنایع دیگر هم خط جهادی را ادامه دهند؛ برعکس افراد خدوم و جهادگر را از کار بازداشتند. نگذاشتند در اقتصاد شهید سلیمانی‌ها را داشته باشیم.
چه کسانی نگذاشتند؟
کسانی که به اقتصاد مقاومتی بی‌توجهی کردند. کسانی که نگاه‌شان به خارج بود. کسانی که می‌خواستند به قول خودشان تنش‌زدایی کنند. کار اقتصاد ما به دست کسانی افتاد که به فکر سود و منافع خودشان هستند. حداکثر سود هم در واردات است؛ نفت را بفروشیم، واردات کنیم، و از آن طرف دلار را هم ارزان بدهیم. بسیاری از مدیران و اطرافیان آنها رفتند سمت واردات و احتکار.
چه اتفاقی افتاد که این خط جهادی دنبال نشد؟
درست بلافاصله بعد از پایان دفاع مقدس، مدیریت جهادی در اقتصاد کشور فراموش شد و مدیریت سرمایه‌داری جای آن را گرفت. دولت باید برخی کارخانجات تولید محصولات اساسی را خود ایجاد کند، چرا که ممکن است سوددهی بخش خصوصی در تولید آن کالاها نباشد. متاسفانه وجود کسانی که هم‌اکنون میلیاردها به دولت و بیت‌المال بدهکارند، نشان‌دهنده این است که اقتصاد فعلی ما برخاسته از انقلاب و قانون اساسی نیست. آنهایی که به سود حداکثری فکر و تصور می‌کنند بخش خصوصی‌ای که حداکثر سود را دنبال می‌کند برای اقتصاد ما راهگشاست، اشتباه می‌کنند. اینطور نیست که هرچه اقتصاد سرمایه‌داری می‌گوید درست است، خیر! در اقتصاد ما، حداکثر سود بخش خصوصی در بخش‌هایی است که نه‌تنها ضروری نیستند، بلکه به ضرر اقتصاد هم هستند. الان سود در دلالی است.
منظور شما از سرمایه‌داری دقیقا چیست؟
یک شیوه سرمایه‌داری از راه خام‌فروشی می‌گذرد و شیوه دیگر سرمایه‌داری از راه تولید. یک سرمایه‌گذار خام‌فروشی می‌کند و استقلالش را از دست می‌دهد اما سرمایه‌دار دیگر با تکیه بر تولید نیازهایش را برطرف می‌کند و روی پای خودش می‌ایستد؛ مانند آلمان، کره‌جنوبی و ژاپن. درست است که هنوز پادگان‌های آمریکایی در این کشورها مستقر است ولی بالاخره محور اقتصاد است. اینها توانسته‌اند نیازهای خودشان را برطرف کنند و خام‌فروش نباشند.
متأسفانه بعد از رحلت امام، آقای رفسنجانی سرمایه‌داری را در این کشور پیاده کرد. ذهنیت او هم این بود که ما دیگر با کسی جنگ نداریم. به این ترتیب سرمایه‌داری پیاده شد، آن هم بدترین نوع سرمایه‌داری. سرمایه‌داری‌ای را انتخاب کردند که شبیه همان سرمایه‌داری زمان شاه بود. دیدگاه برخی مسؤولان این است که باید برای پیشرفت به غرب رجوع کرد و علت این را کمبود سرمایه و علم در ایران می‌دانند، در صورتی که اگر این دیدگاه حاکم باشد، هیچ‌گاه پیشرفتی حاصل نخواهد شد، چرا که مبانی غرب اجازه نمی‌دهد ایران توسعه پیدا کند. 4 تا رئیس‌جمهور آمدند، 3 تا از آنها لباس پیامبر هم بر تن داشتند و متاسفانه سرمایه‌داری را اینطوری پیاده کردند.
تبعات این رویکرد سرمایه‌داری چه بود؟
وقتی که اینطور شد، کسانی هم که در رأس مدیریت قرار گرفتند، اصلا یادشان رفت که کی هستند و وظیفه‌شان چیست. فکر کردند چون به رأس آمدند، حتی می‌توانند قانون را زیر پا بگذارند. نگاه به خارج در این افراد نهادینه شد. اینها فکر می‌کردند - و متاسفانه هنوز هم فکر می‌کنند - که همه مشکل ما این است که غربی‌ها از ما ناراضی هستند. فکر می‌کردند ما به دیگران نفت می‌فروشیم و آنها به ما دیگر امکانات را می‌دهند. وقتی فضا به این سمت رفت و نگاه به خارج بر همه اقتصاد ما سیطره پیدا کرد، دیگر به ظرفیت‌های داخلی نگاه نکردند. منتظر هستند رابطه با دنیا برای ما خوشبختی بیاورد. با همین نگاه به خارج، کشور به سمت خام‌فروشی حرکت کرد و صنایع پایین‌دستی به وجود نیامد. مثلا در فولاد، مس و آلومینیوم این اتفاق افتاد.
یعنی باید برویم سمت صنایعی که ارزش افزوده آنها بالاست.
بله! صنایعی که اشتغال داشته باشند. صنعت نفت را ببینید؛ در این 41 سال چقدر به سمت دوری از خام‌فروشی حرکت کرده‌ایم؟ اگر در صنعت نفت پالایشگاه‌ها را توسعه می‌دادیم و صنایع پایین‌دستی را حمایت می‌کردیم، الان دیگر مشکل فروش نفت خام نداشتیم و باید به جای صادرات یک میلیون بشکه نفت در ماه 20 میلیون بشکه محصولات پتروشیمی صادر می‌کردیم. اگر صنایع میان‌دستی و پایین‌دستی پتروشیمی توسعه می‌یافت، برای تبدیل هر میلیون تن نفت خام به محصولات پتروشیمی 250 هزار شغل ایجاد و کشور به صادرات نفت خام بی‌نیاز می‌شد. نتیجه چنین کاری، تبدیل شدن اقتصاد ایران به یک اقتصاد ضربه‌ناپذیر است.
به چالش‌هایی که پیش روی ما است اشاره کردید، حالا باید چه کنیم؟
یک نگاهی که الان هست و برخی مسؤولان هم دارند اجرا می‌کنند، این است که آمریکایی‌ها بیایند و ما نظر آنها را جلب کنیم؛ هر چه آنها گفتند. یک چیزی مثل زمان شاه شویم. یک نگاه هم اما آن است که حضرت آقا فرمودند. تنها راه این است که قوی شویم. نه تنها ما قوی شویم، بلکه باید کشورهایی را که زیر فشار و زیر ستم هستند هم قوی کنیم. آنها هم باید صنعتی و قوی شوند، چرا که یاران ما هستند. آنها عضوی از جبهه مقاومت هستند. اگر ما خودمان تنها باشیم، بالاخره فرسایش به وجود می‌آید. باید به صورت یک مجموعه مقاومت کنیم. هر چه دستاورد داریم، به آنها هم کمک کنیم. آنها هم نباید خام‌فروش باشند و باید بتوانند آن کاری را که ما می‌کنیم انجام دهند. ما در صنایع رشد کردیم، باید تکنولوژی آن را به کشورهای دوست هم منتقل کنیم. بازارهای خود را در اختیار همدیگر بگذاریم. این کمک محدود به شیعیان نیست. هر کشور و انسان آزاده‌ای که باشد؛ چه شیعه، چه سنی یا انسان رنگین‌پوست؛ چه سفید، چه سیاه. اینها بندگان خدا هستند. همه آنها باید از حداقل‌ها برخوردار باشند تا بتوانند به سوی خدا تعالی پیدا کنند. آن وقت این می‌شود کمک به مستضعفان جهان که امام بارها بر آن تاکید کردند. شناختن دشمن و دوست خیلی مهم است. متاسفانه مسؤولان ما در عرصه بین‌المللی فکر می‌کنند 4 کشور یعنی تمام دنیا. در دنیا بیش از 200 کشور هست ولی تمام دنیا برای مسؤولان ما یعنی آمریکا، فرانسه، انگلیس و آلمان. اینها را هم در جنگ عراق علیه ایران دیدیم که چه کرده‌اند. آن یکی مواد شیمیایی داده است، آن یکی هواپیمای فلان داده است و خود آمریکا هم که بمباران می‌کرده است.
ما در برخی عرصه‌ها مثل هسته‌ای و فضایی پیشرفت‌های شگرفی داشته‌ایم؛ آیا باید حساب این صنایع را از بخش‌های دیگر جدا کرد؟ چرا تحریم‌ها در این صنایع تأثیری نداشته است؟
این صنایع تقریبا ارتباطی با قوه مجریه ندارند و در این صنایع همان رویکرد مقاومتی با تکیه بر توان داخل پیاده‌سازی شده است. حل مسائل اقتصادی ایران هیچ ارتباطی به تحریم ندارد. اتفاقا با توجه به مشکلات ایران، در دوره تحریم بهتر می‌توانستیم عمل کنیم. می‌توانستیم مردم را متوجه تهاجم اقتصادی که در آن قرار داریم کنیم و آنان را به سمت همیاری سوق دهیم تا کار بهتر و باکیفیت‌تر همراه با سود کمتر را انجام بدهند. باید بدانیم اجناس خارجی را خریداری نکنیم تا جلوی دلالی گرفته شود و با مالیات‌های سنگین اجرا شده افراد به سمت احتکار و دلالی که سودش بالاست نروند و در عوض سرمایه‌ها به سمت تولید برود. اگر مالیات از ثروتمندان دریافت کنیم، دیگر نیازی به درآمدهای حاصل از نفت نداریم. اینها نکاتی است که شاید ضرورت اقتصاد ایران پس از انقلاب بوده است ولی ما در این مسیر جلو نرفتیم.
اگر بخواهید علاوه بر نگاه به خارج به آفت دیگر اقتصاد ایران اشاره کنید آن چه خواهد بود؟
مشکل دیگر اقتصاد ما فساد است. تفکر نئولیبرالی که از 40 سال پیش در غرب رواج یافته، می‌گوید انسان عاقل کسی است که به‌دنبال منفعت و لذت خود و آزاد از هر محدودیتی جز قانون باشد. از وقتی اندیشه نئولیبرالی در ایران پذیرفته شد، اولین مسأله این سیاست‌ها هم همین اندیشه نئولیبرالی است که می‌گوید آزاد از هر محدودیتی جز قانون؛ یعنی کنترل درونی وجود نداشته باشد. فساد یکی از بزرگ‌ترین عوامل بازدارنده اقتصاد ایران از لحاظ استقلال اقتصادی است. وقتی الان برای واردات به عده‌ای دلار ارزان می‌دهیم، مالیاتش را هم نمی‌گیریم، اینها را هم شناسایی نمی‌کنیم، نباید توقع داشته باشیم کارخانه‌های ما خوب کار کنند. این نتیجه توجه نکردن به اقتصاد مقاومتی در قانون اساسی است. تحریم در واقع یک نوع جنگ اقتصادی است که مانند جنگ نظامی نیاز به ابزارهای مشخصی دارد. مردم براحتی متوجه تهاجم نظامی می‌شوند و در دفاع همکاری می‌کنند اما جنگ اقتصادی بسیار سخت است؛ به دلیل اینکه رسانه‌ها و دولت مردم را نسبت به موضوع حساس نمی‌کنند و سرمایه‌داران فعالیت‌های غیرتولیدی انجام می‌دهند. انگار نه انگار که تهاجم اقتصادی است. احتکار کالا، کمک به دشمن و مشارکت با او است.
راه نجات اقتصاد کشور را چه می‌دانید؟
تنها راه نجات کشور از وضعیت اقتصادی فعلی، اجرای سیاست‌های اقتصاد مقاومتی است که نیاز به برنامه عملیاتی دارد. دولت باید توان داخلی را افزایش داده و تقویت کند تا در مقابل مشکلاتی که نابهنگام ایجاد می‌شود، مقاوم باشد.
جهش در توسعه زیرساخت‌های کشور
رونق تولید به جای مصرف‌گرایی
زیرساخت
- 6 برابر شدن راه‌های کشور، افزایش راه‌های اصلی و فرعی کشور از 36 هزار کیلومتر به بیش از 210 هزار کیلومتر
- 2 برابر شدن میزان راه‌آهن کشور، افزایش میزان راه‌آهن کشور از 6/4 هزار کیلومتر به نزدیک 10 هزار کیلومتر
- 20 برابر شدن ظرفیت بنادر کشور، ارتقای ظرفیت بنادر از 10 میلیون تن به بیش از 200 میلیون تن در سال 1394
- 30 برابر شدن سدهای مخزنی کشور، تعداد سدهای مخزنی کشور از 13سد به حدود400 سد بزرگ در سال 1395
- 14 برابر شدن تولید برق کشور، افزایش تولید برق کشور از20 به 280 میلیارد کیلووات ساعت در سال 1394 و برق‌دار شدن 9/99 درصد روستاها (100درصد روستاهای بالای 20 خانوار و 3/99 درصد روستاهای زیر 20 خانوار)
- افزایش دسترسی به آب تصیفه شده، در سال 2015 به 2/96 درصد رسیده است.
- توسعه صنعت گاز، افزایش سهم گاز در سبد انرژی کشور از یک درصد در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی، به 72 درصد
- 211 برابر شدن انشعاب گاز در کشور (97 درصد شهرها و 80 درصد از روستاها)؛ انشعاب گاز در اوایل انقلاب از 50 هزار انشعاب (تنها 10 شهر و یک روستا) به 13 میلیون و 570 هزار انشعاب در سال 1395 (یکهزار و 83 شهر و 23 هزار روستا)
- 35 برابر شدن تعداد مشترکان تلفن ثابت، از 850 هزار اشتراک در قبل از انقلاب به حدود 30 میلیون اشتراک. تعداد دفاتر خدمات ارتباطات و فناوری اطلاعات روستایی به 8 هزار و 443 دفتر در آذرماه 1394رسیده است.
تولید ملی
- 57 برابر شدن صادرات غیرنفتی، افزایش صادرات غیرنفتی از 543 میلیون دلار در سال 1357به 31 میلیارد دلار در سال 1395
- 5/6 برابر شدن تولید و مونتاژ خودرو، افزایش تولید و مونتاژ 150 هزار دستگاه خودرو در سال 1357 به تولید و مونتاژ حدود 977 هزار دستگاه خودرو در سال 1394
- 30 برابر شدن تولید محصولات پتروشیمی، افزایش تولید محصولات پتروشیمی از 6/1 میلیون تن در سال 1357 به 1/48 میلیون تن در سال 1394
- 24 برابر شدن تولید فولاد خام، افزایش میزان تولید فولاد خام از 680 هزار تن در سال 1357 به 7/16 میلیون تن در سال 1394
- 15 برابر شدن تولید محصولات فولادی و افزایش تولید محصولات فولادی از یک میلیون تن در سال 1357 به 7/15 میلیون تن در سال 1394
- در سال 1355 میزان تولید ناخالص داخلی 242 هزار میلیارد ریال بود که این رقم در سال 1393 به 203 هزار میلیارد تومان رسیده است.
- نرخ رشد اقتصادی در سال 1356، حدود 7/3- درصد بوده است که در سال 1395 این نرخ به 5/4 درصد رسیده است و بیانگر آن است که سرعت پیشرفت اقتصادی در سال‌های بعد از انقلاب به مراتب بیشتر از سال 1356 بوده است.
توسعه پالایشگاه‌ها
ساخت پالایشگاه با توان داخل
صنعت نفت ایران تا نقطه آرمانی فاصله بسیار دارد اما بررسی عملکرد صنعت نفت و گاز ایران در سال‌های پس از انقلاب اسلامی نشان‌دهنده سرمایه‌گذاری‌های عمده در این بخش است. تحریم‌ها و خروج شرکت‌های نفتی باعث شد صنعت نفت کشور در بخش‌های مختلف به خودکفایی برسد. بررسی مقایسه‌ای آمار سال‌های پس از انقلاب با قبل از آن گواهی می‌دهد جمهوری اسلامی توانسته است «ما می‌توانیم» را در صنعت نفت محقق کند. طی سال‌های بعد از انقلاب شاخص دسترسی به گاز و برق و لوازم خانگی افزایش داشته است به طوری که باوجود گسترش شهرنشینی مالکیت مسکن و مساحت سرانه خانه‌ها افزایش یافته است و شکاف شهری - روستایی در دسترسی به خدمات اساسی کمتر شده است و شکاف نهایی میان مناطق روستایی و شهری کمتر شده است. در بخش شاخص‌های مهم بخش گاز و گازرسانی پیش از انقلاب تنها به 10 شهر گازرسانی شده بود و در حدود 50 هزار انشعاب وجود داشت که اکنون بیشتر مناطق شهری و روستایی کشور از این نعمت بهره‌مندند و تعداد انشعابات به حدود 5/13 میلیون انشعاب رسیده و برای نخستین بار بیش از 23 هزار روستا گازدار شده‌اند.
رشد قابل ملاحظه در بخش تولیدات پالایشگاهی
مقایسه شاخص‌های مهم بخش پتروشیمی تا سال 1387 و طی 3 دهه پس از انقلاب نشان می‌دهد میزان تولید محصولات پتروشیمی از یک میلیون و 604 هزار تن به 30 میلیون و 40 هزار تن در سال، مقدار فروش داخلی محصولات پتروشیمی از 570 هزار تن به 7 میلیون و 556 هزار تن در سال، ارزش فروش داخلی محصولات پتروشیمی از یک میلیارد و 100 میلیون تومان به 40 میلیارد و 56 میلیون تومان، مقدار صادرات پتروشیمی از 600 هزار تن به 12 میلیون و 268 هزار تن و ارزش صادرات محصولات پتروشیمی از 46 میلیون دلار به 7 میلیارد و 855 میلیون دلار افزایش یافته است.
عبور از تحریم بنزین و خودکفایی
افزایش مصرف بنزین و جوابگو نبودن تولید داخلی سبب شد تحریم صادرات بنزین، به ابزاری برای تحمیل خواسته‌های غرب به ایران تبدیل شود که البته با کنترل مصرف و اجرای طرح‌های توسعه‌ای پالایشگاه‌های کشور با شکست روبه‌رو شد و امروز شاهد صفر شدن واردات بنزین هستیم.
اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها و سپس اصلاح قیمت بنزین، عوامل موثر دیگری بود که سبب شد میانگین مصرف روزانه بنزین کشور از 6/73 میلیون لیتر در روز در سال 1386 به کمتر از 60 میلیون لیتر در سال 1391 کاهش یابد. هم‌اکنون تولید بنزین در کشور به 110 تا 120 میلیون لیتر (به همراه افزاینده اکتان و اختلاط در انبار) در روز رسیده است و با در نظر گرفتن متوسط مصرف روزانه حدود 70 میلیون لیتر در داخل می‌توان گفت تولید از مصرف پیشی گرفته است و به مرور توان صادرات بنزین ایران افزایش خواهد یافت.
برخی دستاوردهای انقلاب اسلامی در حوزه کشاورزی
خودکفایی در کشاورزی
امروز بالغ بر 90 درصد از نیاز کشور به محصولات کشاورزی و استراتژیک نظیر گندم، برنج و جو در داخل تامین می‌شود و در مرز خودکفایی قرار داریم.
در زمینه گندم با سرمایه‌گذاری‌های مناسب انجام شده، میزان تولید آن نسبت به قبل از انقلاب اسلامی 5 برابر شده است.
تولید برنج دومین محصول استراتژیک و پرمصرف کشور (پس از گندم) رشدی بالغ بر 60 تا 70 درصد نسبت به قبل از انقلاب اسلامی داشته است که تا حد بسیار قابل توجهی از واردات آن کاسته شده است.
در طول سال‌های پس از انقلاب با وجود 2 برابر شدن جمعیت ایران و افزایش مصرف سرانه، با خودکفایی کشور در بخش دام و تأمین مواد غذایی واردات اقلامی نظیر گوشت قرمز، مرغ و تخم‌مرغ و شیر هم تقریبا قطع شده است.
در حال حاضر مرکبات، انار، کیوی، انبه، خرمالو، محصولاتی همانند پسته، زعفران، کشمش و میوه‌هایی همچون هلو، شلیل، زردآلو و سیب و انواع سبزیجات از ایران به کشورهای مختلف صادر می‌شود.
ایران نخستین تولیدکننده محصولاتی نظیر پسته، زعفران و انار در جهان است.
در زمینه جنگل و مرتع، سطح جنگلکاری و احیای جنگل‌ها نسبت به قبل از انقلاب اسلامی 2برابر شده است.
در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران با در پیش گرفتن سیاست‌های حمایتی از جمله تامین بموقع تسهیلات، خریدهای تضمینی، حمایت از خسارت‌دیدگان خشکسالی و گسترش بیمه محصولات کشاورزی و دامی سعی در حمایت هرچه بیشتر از تولیدکنندگان بخش کشاورزی دارد.
آمار موجود حاکی از تولید 5 میلیون و 600 هزار تن گندم در سال‌های 56 و 57 است به طوری که میزان واردات گندم در سال‌های قبل از انقلاب به بیش از یک میلیون و 140 هزار تن می‌رسید.
با اجرای طرح خودکفایی گندم، ایران با تولید 5/14 میلیون تن و خرید 2/11 میلیون تن گندم مازاد بر نیاز کشاورزان به خودکفایی در این محصول اساسی رسید و ضمن قطع وابستگی شاهد صادرات چند میلیون تنی گندم به کشورهای مختلف جهان است.
حجم تولید محصولات کشاورزی ایران در 30 سال بعد از پیروزی انقلاب با رشد حدود 195 درصدی مواجه بوده است.
سازمان جهانی خوار و بار و کشاورزی (فائو) در گزارشی درباره وضع کشاورزی ایران در سال‌های پس از انقلاب اسلامی با اعلام اینکه مجموع تولید حدود 100 رقم محصول کشاورزی ایران در سال 1978 بیش از 28 میلیون و 800 هزار تن بوده که این رقم را در پایان سال 86 بیش از 84 میلیون و 104 هزار تن اعلام کرده است که بیش از 55 میلیون تن رشد نشان می‌دهد.
توجه به صنایع تبدیل و تکمیلی بخش کشاورزی پس از انقلاب اسلامی
صنایع مرتبط با بخش کشاورزی توسعه‌یافته به گونه‌ای که ظرفیت فرآوری محصولات کشاورزی کشور در سال 1385 به حدود 33 میلیون تن و تا پایان برنامه چهارم به 42 میلیون تن افزایش یافت.
قبل از انقلاب، مرز تولیدات کشاورزی 25 میلیون تن بود، اکنون از مرز 100 میلیون تن گذشته است و علاوه بر تأمین مواد غذایی کشور، دیگر وابستگی به خارج نداریم.
منبع: وطن امروز