هزینه سرقت علمی برای متخلفان افزایش یابد / غیرانتفاعی‌ها رکورددار همکاری نکردن با ایرانداک

فاطمه زارعی: رییس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران بر این باور است که برای کاهش تقلب‌های علمی باید هزینه را برای سرقت کنندگان علمی و ادبی افزایش بدهیم تا میزان این تخلفات کاهش یابد و پژوهشگران و دانشجویان نسبت به تهیه آثار علمی، آگاهانه گام بردارند. پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) از اول مهرماه سال 1347 پایه گذاری شد. نام نمادین ایرانداک، «گنج دانش» است و شعار آن «به از گنج دانش به گیتی کجاست».

مأموریت بنیادین ایرانداک، پژوهش، مدیریت اطلاعات علم و فناوری، آموزش، همکاری‌های پژوهشی، اطلاع‌رسانی و پشتیبانی از سیاست‌گذاری علم و فناوری عنوان شده است.

پایگاه اطلاعات علمی ایران (گنج) در ایرانداک با صدها هزار رکورد که بیشترین آنها پایان‌نامه، رساله و پروپوزال است از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین پایگاه‌های اطلاعات علمی و فنی کشور با هزاران مراجعه و ده‌ها هزار جست‌وجو در روز محسوب می شود.

به معنای دیگر، ایرانداک مرکز ثبت و تنها آرشیو ملی اطلاعات پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها، و پروپوزال هاست. آرشیو پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانش‌آموختگان ایرانی خارج از کشور نیز در ایرانداک قرار دارد.

از سال 96 که قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید، ایرانداک با مأموریت های خاص و ویژه تری مواجه شد. مأموریتی که این پژوهشگاه کلیدی وزارت علوم را بر آن می داشت تا تیشه بر ریشه بر تقلب های علمی بزند.

خبرنگار خبرآنلاین با محمد حسن‌زاده، رییس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران درباره مأموریت های این پژوهشگاه برای مقابله با تقلب های علمی و سایر وظایف ایرانداک به گفت‌وگو نشسته است. حسن‌زاده، دانش‌آموخته دکتری در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی از دانشگاه فردوسی مشهد و هم اکنون نیز عضو هیأت علمی دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس با مرتبه استادی است.

ایرانداک تنها مرجع همانندجویی

محمد حسن‌زاده در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری خبرآنلاین، اظهار داشت: پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)، طبق قانون مصوب مجلس شورای اسلامی در سال 96 با عنوان قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی به عنوان تنها مرجع همانندجویی و ثبت پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در نظر گرفته شده است. بر اساس این قانون، خدماتی را آغاز کرده‌ایم که در حال انجام است. ارایه این خدمات و اجرای قانون به زیرساخت هایی نیاز دارد که بر کیفیت ارتباط ما با دانشگاه‌ها تاثیر می گذارد.

وی با اشاره به وضعیت مطلوب برای همکاری ایرانداک با دانشگاه ها، تاکید کرد: وضعیت مطلوب این است که همه دانشگاه‌ها، سازمان‌ها و نهادهایی که به نوعی با خلق و ایجاد دانش علمی و فناورانه در ارتباط هستند، رویدادهای علمی خود را در سامانه‌های ایرانداک ثبت کنند تا بر اساس آن، استخر دانشی این پژوهشگاه توسعه یابد؛ البته همکاری دانشگاه ها با ایرانداک به اجرای قانون هم کمک می کند.

حسن زاده با یادآوری اینکه پنج سال از ابلاغ قانون مقابله با تقلب گذشته و نمی‌توان این مدت را زمان زیادی برای مشارکت همه دستگاه‌ها و نهادها مبنا قرار داد، افزود: بر اساس ارزیابی ها، تاکنون مشارکت خوبی در سطح دانشگاه‌های وزارت علوم برای همکاری با ایرانداک آغاز شده است. بعضی از دانشگاه‌ها برای ارسال پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها به ایرانداک، مشکلات زیرساختی داشتند و تصمیم گرفتند در قالب ارتباط وب بیس، ارسال کنند که بخشی از داده‌ها ممکن است به صورت کامل ارسال نشده باشد. با این حال، برخی از دانشگاه‌ها از قدیم با ایرانداک همکاری می‌کنند.

وی با بیان اینکه در حوزه دانشگاه های وزارت علوم با مشکل روبه‌رو نبودیم، خاطرنشان کرد: به جز موارد محدودی از دانشگاه ها که با آنها در حال رایزنی هستیم تا میزان همکاری‌شان با ایرانداک به 100 درصد برسد.

غیرانتفاعی‌ها رکورددار همکاری نکردن با ایرانداک

رییس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) درباره دانشگاه‌هایی که در زمینه ارسال پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها با ایرانداک همکاری نمی‌کنند، بیان کرد: هنوز شاهد همکاری 100 درصدی از سوی همه دانشگاه‌ها نیستیم. به عنوان مثال، دانشگاه‌های غیردولتی به صورت انگشت شمار، پایان‌نامه‌های خود را به ایرانداک ارسال می‌کنند. امیدواریم با هماهنگی بیشتر، مشارکت آنها را هم داشته باشیم. نکته مهم از نظر ایرانداک این است که باید نگاه‌مان را نسبت به منابع علمی تغییر دهیم. منابع علمی فقط پایان‌نامه و رساله نیست. سرقت علمی یا سوءاستفاده از محتوای علمی به پایان‌نامه و رساله منحصر نمی‌شود بلکه این کار در کتاب، پروانه ثبت اختراع، مقاله یا مجله می‌تواند اتفاق بیافتد.

شناسایی متجاوزان به حقوق مالکیت معنوی پژوهشگران

وی با اشاره به هدف از تصویب قانون مقابله با تقلب، گفت: فلسفه ایجاد قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی این بود که فضا را طوری آماده و امکانات و ابزارها را به گونه‌ای سازماندهی کنیم تا افرادی که آگاهانه اقدام به تعدی به حقوق مالکیت معنوی دیگران می‌کنند، شناسایی شوند. اگر دانشگاه‌های غیردولتی همکاری نکنند، به مالکیت معنوی پژوهشگران و استادان دیگر تعدی می‌شود.

به گفته حسن زاده، دانشگاه‌ها باید عمل به قانون را به عنوان فلسفه ذاتی خود در نظر بگیرند. اگر در این فضا، از منظر مالکیت حقوق معنوی، ایمنی وجود داشته باشد، دانشجو، استاد، پژوهشگر و فناور با خیال راحت کار خود را انجام می‌دهند و از نتیجه کارشان بهره‌مند می‌شوند. اگر قانون رعایت نشود و افراد به حقوق مالکیت یکدیگر تعدی کنند، انگیزه برای ادامه توسعه علمی و فناوری کشور کمتر خواهد شد. بنابراین، رعایت مالکیت معنوی، اساس رشد و پیشرفت علمی کشور است.

اخطار ایرانداک به برخی دانشگاه‌ها

وی تاکید کرد: البته الزامات قانونی هم وجود دارد و در صورتی که لازم باشد به نهادهای نظارتی مراجعه می‌کنیم تا از موسسات بخواهند وظیفه خود را در قبال قانون و اجرای آن به جا بیاورند.

هزینه رعایت نکردن قانون را باید افزایش دهیم

استاد تمام دانشگاه تربیت مدرس درباره راهکارهای همکاری دانشگاه‌ها با ایرانداک به چند نکته اشاره کرد و گفت: نخست اینکه، جامعه علمی و دانشگاهی را از منظر گفتمان، دانش و آگاهی توانمند کنیم. دانشگاهیان و دانشگاه‌ها همکاری برای اجرای قانون را به مثابه ایجاد بستری برای فعالیت سالم و حرفه‌ای در حوزه علم و فناوری و نوآوری تلقی کنند. دوم اینکه، هزینه رعایت نکردن قانون را باید افزایش دهیم. وظیفه ما شناسایی و تشخیص است. بعد از شناسایی اقدام غیرمجاز، استاد و دانشجو باید بدانند کاری که در زمینه تقلب علمی انجام شده است، مطابق با استانداردهای اخلاق پژوهش نیست.

حسن زاده خطاب به صاحبان حقوق مالکیت معنوی، خاطرنشان کرد: صاحبان حقوق مالکیت معنوی هم باید بتوانند با مبنا قراردادن این قانون از حقوق خود دفاع کنند. بعد از انجام این سه اقدام، در پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران باید همکاری بین نهادها را توسعه دهیم. همکاری همه نهادها در کنار یکدیگر برای ایرانداک، بستری فراهم می کند که قانون را با قدرت و کیفیت بالا اجرا کنیم. آن موقع اطمینان حاصل می‌کنیم آنچه در نظام آموزش عالی ما به عنوان دانش خلق و به جریان می افتد، از یک مسیر سالم، حرفه‌ای و توأم با اخلاق پژوهش و فناوری می گذرد.

820 هزار پایان نامه و رساله در ایرانداک

رییس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران درباره تعداد پایان‌نامه‌ها و رساله‌های موجود در این پژوهشگاه، اظهار داشت: حدود 820 هزار پایان‌نامه کارشناسی ارشد و رساله دکتری در مجموعه ایرانداک و از 50 سال گذشته تاکنون قرار دارد. از اولین سال‌هایی که پایان‌نامه در قالب تحصیلات تکمیلی شکل گرفت، نمونه‌هایی از پایان‌نامه‌های قدیمی در ایرانداک موجود و این مجموعه مدام در حال افزایش است.

حسن‌زاده به این نکته اشاره کرد که سالهاست هیچ نسخه فیزیکی از پایان‌نامه‌ها در ایرانداک و دانشگاه‌ها دریافت نمی‌شود و پایان‌نامه‌ها منحصر به فایل الکترونیکی است که به صورت آنلاین بارگذاری می‌شود.

بیشتر بخوانید:

استادان پایان‌نامه‌نویس چقدر می‌گیرند؟/ پاسخ‌های وزیر علوم به خبرآنلاین درباره پایان‌نامه‌فروشی

کتابخانه های دانشگاهی مرجع ایرانداک می شود

وی همچنین از مرجع شدن کتابخانه‌های دانشگاه‌ها برای ثبت پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها خبر داد و بیان کرد: بر اساس هماهنگی های به عمل آمده با وزارت علوم، کتابخانه‌های دانشگاهی را به عنوان مرجع ایرانداک برای ثبت پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در نظر می‌گیریم. با این اقدام، ایرانداک فقط با یک مرجع حرفه‌ای و تخصصی در هر دانشگاه روبرو است. کتابخانه‌های دانشگاهی به صورت تخصصی با کتاب، گزارش و کتاب همچنین استانداردها و چارچوب‌های مدیریت دیتا آشنایی دارند و خیلی دقیق‌تر این فرایند را انجام می‌دهند.

وی ادامه داد: کتابخانه‌های دانشگاهی به راحتی به وظیفه حرفه‌ای خود عمل می‌کنند و تشتت مراجع ثبت پایان‌نامه و رساله در دانشگاه از بین می‌رود؛ همچنین کیفیت موجودی پایان‌نامه‌ها و رساله‌های کتابخانه‌ها هم ارتقا می‌یابد.

عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس درباره اجرایی شدن این اقدام، اظهار داشت: بعد از مطرح کردن این پیشنهاد، آیین‌نامه به رشته نگارش درآمده و تغییرات سامانه ای در دست انجام است. از سال آینده کار این سامانه و ثبت پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در کتابخانه‌های دانشگاهی عملیاتی می شود.

سرگذشت پایان نامه‌های کاغذی

حسن‌زاده در این‌باره که برخی دانشگاه‌ها امکان نگهداری فیزیکی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها را ندارند، توضیحاتی ارایه کرد و افزود: پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها، گزارش نهایی اتمام فرایند تحصیلات تکمیلی است که این فرایند در گذر سال‌ها با تغییرات و تحولات جدی روبه‌رو بود. بعد از چند سال که پایان‌نامه‌ها به صورت فیزیکی نگهداری می‌شد، جای خود را به پایان‌نامه‌ها و رساله‌های الکترونیکی داد که البته این فرایند در کل دنیا مشاهده می‌شود. امروز دانشگاه‌ها دیگر این آثار علمی را به صورت فیزیکی دریافت نمی‌کنند و نیازی به اختصاص مکان برای نگهداری آن نیست. در مقابل، ساماندهی و دسترس پذیر ساختن آنها به ارتقای رویت پذیری دانشگاه ها و پژوهشگران کمک شایانی می کند.

وی درباره آمار پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشجویان ایرانی که خارج از کشور تحصیل کردند، بیان کرد: در حال حاضر مجموعه ارزشمندی از پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشجویان ایرانی که خارج از کشور تحصیل کردند، در ایرانداک فراهم شده است که تعداد آن به عدد 45 هزار می‌رسد. اغلب این پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها به زبان انگلیسی است اما برخی از این آثار علمی با زبان‌های چینی، فرانسوی، آلمانی، ژاپنی، عربی و غیره هم نگهداری می‌شود.

تفاوت بین تقلب دانشجو و دانشگاه

رییس ایرانداک گفت: ما باید بین تقلب دانشجو و دانشگاه تفاوت قائل باشیم. هیچ دانشگاهی در تهیه آثار علمی تقلب نمی‌کند بلکه تقلب بین برخی از پژوهشگران رخ می‌دهد. استفاده نامناسب از آثار علمی دیگران در تهیه آثار علمی، به دلیل نبود آگاهی است. در بسیاری از تقلب‌ها که توسط پژوهشگر صورت می‌گیرد، فرد از تقلبی که انجام داده است، آگاهی ندارد. به عنوان نمونه، پژوهشگران تازه کار ممکن است بر این باور باشند اگر صفحات زیادی از یک اثر علمی را به همراه پاورقی استفاده و به آن استناد کنند، تقلب محسوب نمی‌شود.

به گفته وی، استفاده از محتوای آثار علمی دیگران باید معقول و اندک باشد. همچنین فرد باید آن بخش از محتوای علمی را به زبان خود تحلیل کرده باشد تا خلق علمی صورت گیرد. در غیر این حالت، سرقت علمی رخ می‌دهد.

وی درباره راه اندازی دوره های آموزشی در خصوص اخلاق پژوهش، اظهار داشت: ایرانداک به دنبال پیشتاز بودن در اجرای این آموزش هاست که البته در قالب مدرسه اخلاق پژوهش در دستور کار ایرانداک قرار گرفته و از سال 1402 برنامه مفصلی برای ارایه دوره‌های مربوط به اخلاق پژوهش در نظر داریم. در این دوره‌ها پژوهشگران با جنبه‌های نگارش، ابعاد حقوقی و سامانه‌ای اخلاق پژوهشی آشنا می‌شوند.

در مدرسه اخلاق پژوهش، دوره‌های آموزشی به صورت مداوم برای علاقه‌مندان و هر دانشجویی که از دانشگاه معرفی شود، برگزار می‌کنیم. شرکت کنندگان دوره‌های مهارتی و حرفه‌ای می‌گذرانند. بعد از این دوره‌ها، گواهی صلاحیت نگارش علمی صادر می‌شود. این گواهی نشان‌دهنده این است که فرد مستعد نگارش علمی است و کسی که دارای این صلاحیت باشد، کمتر دچار لغزش و خطا در استفاده از آثار دیگران می‌شود.

هزینه سرقت علمی باید افزایش یابد

عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس، ادامه داد: همه دانشگاه‌ها و نهادهایی که به نوعی در خلق دانش علمی دخیل هستند باید بدانند که به نهادهای مجری قانون کمک می‌کنند. ما باید به صورت مداوم، هزینه را برای سرقت کنندگان علمی و ادبی افزایش بدهیم. در این زمینه باید فرهنگ سازی صورت گیرد و در صورت نهادینه کردن اخلاق حرفه‌ای و پژوهش، این استفاده‌های نامناسب از آثار علمی کمتر می‌شود.

4747