پروفسور ابراهیم موسی در گفتوگو با «خرمشهر»: امت اسلامی ظرفیت همبستگی جهانی دارد
ابراهیم موسی، تأکید کرد: امت اسلامی یک واقعیت فراگیر است که با وجود اختلافات، در برابر بحران‌ها به‌طور طبیعی واکنش همدلانه نشان می‌دهد.
باشگاه خبرنگاران جوان؛ علی محسنی - در روزهایی که حماسه‌ای دیگر از ملت ایران رقم خورد، برنامه «خرمشهر» از شبکه افق با حضور شهاب اسفندیاری، رئیس دانشگاه صداوسیما، به گفتوگو با یکی از چهره‌های برجسته مطالعات اسلامی در ایالات متحده پرداخته است. در این مصاحبه، پرسش‌هایی درباره هویت ملی و دینی، کارکرد مفهوم امت اسلامی در عصر دولت‌ملت‌ها و نگاه نخبگان غربی به جنگ اخیر اسرائیل و ایران مطرح می‌شود.
آیا امت اسلامی در عصر دولت‌ملت‌ها معنا دارد؟
«یکی از مباحث مهم نخبگان، نسبت هویت ملی و دینی در ایران و امکان همبستگی فراملی مسلمانان در جهان معاصر است.»
شهاب اسفندیاری، رئیس دانشگاه صداوسیما، در ابتدای این گفتوگو اظهار کرد: «در روزی که ملت ایران حماسه‌ای دیگر آفرید و با حضور پرشور خود، وفاداری و قدرشناسی‌اش را به جهانیان نشان داد، افتخار می‌کنم که در چنین زمانی به‌عنوان یک ایرانی در کنار مردمم هستم. در روزهای اخیر یکی از مهم‌ترین مباحث فضای نخبگانی، نسبت هویت ملی و هویت دینی بوده است».
وی ادامه داد: «برخی این پرسش را مطرح کرده‌اند که آیا در عصر دولت‌ملت‌هایی با مرزهای مشخص، مفهومی مثل امت اسلامی می‌تواند کارکرد داشته باشد؟ آیا مسلمانان در بحران‌های بین‌المللی امروز می‌توانند به‌عنوان یک جامعه فراملی متحد شوند؟»
اسفندیاری در ادامه با معرفی مهمان ویژه این برنامه گفت: «برای بررسی این پرسش‌ها سراغ یکی از استادان برجسته مطالعات اسلامی رفتیم. ابراهیم موسی، استاد ممتاز مطالعات اندیشه اسلامی و جوامع مسلمان در دانشگاه نوتردام آمریکاست که در مؤسسه کراک و دپارتمان تاریخ این دانشگاه نیز تدریس می‌کند. او پیش‌تر در دانشگاه‌های استنفورد، دوک و کیپ‌تاون تدریس کرده و در حوزه‌هایی چون گفت‌وگوی بین مکاتب، مدرنیته‌های متقابل، روزنامه‌نگاری، مشاوره سیاسی و حقوق بشر فعالیت داشته است.»
نگاه دانشگاهیان غرب به تهاجم اسرائیل به ایران / «رسانه‌های غربی و نخبگان دانشگاهی چگونه به جنگ اخیر می‌نگرند؟»
در آغاز گفتوگو با ابراهیم موسی، شهاب اسفندیاری این پرسش کلیدی را مطرح کرد: «یکی از موضوعاتی که اکنون با آن مواجه هستیم، نحوه تصویرسازی از این جنگ در غرب است؛ تهاجم اسرائیل به ایران چه بازتابی در میان مسلمانان، رسانه‌ها و نخبگان دانشگاهی آمریکا داشته است؟»
وی افزود: «ما می‌دانیم رسانه‌ها در غرب، همچون دیگر ابزارهای قدرت، رویکرد خاصی به مسائل منطقه دارند. با توجه به مطالعات شما در حوزه جوامع اسلامی، مایلیم تحلیل‌تان را درباره نگاه مسلمانان غرب، نگرش آکادمیک‌ها و نسبت آنان با سنن و عادت‌های اسلامی بدانیم. این‌ها چالش‌هایی هستند که ما در غرب با آن مواجهیم.»
نگاه مسلمانان غرب به تحولات خاورمیانه / «جامعه مسلمانان غرب نسبت به رخدادهای خاورمیانه حساس، همدل و هشیارند»
موسی در پاسخ به سؤال شهاب اسفندیاری درباره بازتاب جنگ ایران و اسرائیل در میان مسلمانان غرب گفت: «بحث تصویر مسلمانان در غرب و نگاه آن‌ها به وقایع خاورمیانه، موضوعی پیچیده و چندلایه است. مسلمانانی که در غرب زندگی می‌کنند، همواره نسبت به تحولات خاورمیانه حساسیت ویژه‌ای دارند؛ زیرا آن‌ها این مناطق را بخشی از هویت تاریخی و دینی خود می‌دانند و درک عمیقی از رنج و مظلومیت ملت‌های این منطقه دارند.»
او با اشاره به تعاملات مسلمانان با جامعه غربی افزود: «مسلمانان غربی در گفتوگو با دوستان و همسایگان غیرمسلمان‌شان سعی می‌کنند واقعیت‌های خاورمیانه را منتقل کنند و در عین حال با احترام به قوانین کشورهای میزبان، نوعی همزیستی فرهنگی ایجاد نمایند. اما همواره در لحظه‌های بحرانی مثل جنگ‌ها یا تجاوزات، احساس همبستگی آن‌ها با جوامع اسلامی تقویت می‌شود.»
امت اسلامی؛ فراتر از جغرافیا و سیاست / «مفهوم امت اسلامی پاسخی به گسست‌های مدرن و بحران‌های بین‌المللی است»
موسی در ادامه سخنانش به مفهوم امت اسلامی پرداخت و تصریح کرد: «غربی‌ها اغلب امت اسلامی را با نگاهی امپریالیستی یا حکومتی تحلیل می‌کنند، درحالی‌که امت به‌معنای جامعه‌ای جهانی از مسلمانان است که فراتر از مرزها و دولت‌ها، بر پایه ارزش‌های مشترک دینی و اخلاقی با یکدیگر پیوند دارند.»
وی افزود: «در مواجهه با ظلم‌ها، مانند حملات رژیم صهیونیستی به فلسطینیان، شاهد هستیم که امت اسلامی فارغ از قومیت و زبان، موضعی واحد اتخاذ می‌کند. این نشان می‌دهد که همبستگی امت یک واکنش طبیعی در برابر بحران‌هاست و برخاسته از آموزه‌های اخلاقی و دینی اسلام است.»
نقش همبستگی امت اسلامی در دنیای نابرابر امروز / «همبستگی اسلامی در برابر تجاوز، فراتر از مذهب و مرزها معنا پیدا می‌کند»
پروفسور موسی با تأکید بر اینکه امت اسلامی باید در برابر تجاوزها و بی‌عدالتی‌ها موضع روشنی داشته باشد گفت: «مفهوم امت یعنی وقتی سودان یا الجزایر مورد تهاجم قرار می‌گیرند، مردم ایران یا مالزی احساس وظیفه می‌کنند که در کنار برادران خود باشند. این احساس مشترک نه‌تنها از بُعد احساسی بلکه از منظر دینی و اخلاقی نیز تقویت می‌شود.»
او با اشاره به تحولات منطقه افزود: «بله، گاهی اشتباهاتی هم از سوی برخی کشورهای اسلامی رخ می‌دهد، مانند حمله عربستان به یمن. اما این‌ها چالش‌هایی است که باید در درون امت اسلامی با گفتوگو و اصلاح حل شود. آنچه مهم است، حفظ روح وحدت در مواجهه با دشمنان مشترک است.»
فرصت گفتوگو بین مذاهب برای تقویت همگرایی اسلامی / «همکاری شیعه و سنی، یک فرصت تاریخی برای انسجام امت اسلامی است»
موسی درباره اختلافات مذهبی در جهان اسلام گفت: «تعدد مذاهب اسلامی نه‌تنها تهدید نیست بلکه می‌تواند به غنای فکری و دینی امت کمک کند، به‌شرط آنکه علمای این مذاهب با گفتوگو و همکاری، زمینه‌های تفاهم را تقویت کنند.»
او یادآور شد: «در دوران عثمانی هم تصور می‌شد که شاید شاهد شکاف‌های عمیقی باشیم، اما همبستگی اسلامی در زمان جنگ‌ها همواره خود را نشان داده است. نمونه امروز آن، واکنش جهان اسلام به مسئله فلسطین است که یکی از قوی‌ترین نمودهای وحدت مسلمانان در دهه‌های اخیر بوده است.»
از احساس تا ایدئولوژی؛ امت اسلامی در حال بازتعریف است / «تعامل فرهنگی، گفتوگو و شناخت متقابل مسیر بیداری امت اسلامی را هموار می‌کند»
در ادامه این گفتوگو، موسی گفت: «وحدت امت اسلامی امری یک‌شبه نیست. باید از طریق تعامل فرهنگی، ارتقای فهم متقابل و گفت‌وگوهای مداوم میان جوامع و علمای اسلامی تقویت شود. در جهان امروز که همه ملت‌ها از یکدیگر تأثیر می‌پذیرند، مسلمانان نیز باید با هوشمندی، فلسفه و ایدئولوژی‌های اسلامی را در خدمت وحدت و آگاهی قرار دهند.»
وی تأکید کرد: «مسئله فلسطین امروز بار دیگر نشان داده است که امت اسلامی ظرفیت ایجاد بزرگ‌ترین همبستگی جهانی را دارد، به‌شرط آنکه به‌جای ملاحظه‌کاری، شجاعت در اتخاذ مواضع مشترک داشته باشد.»
حتماً، در ادامه، متن بخش سوم مصاحبه دکتر شهاب اسفندیاری با پروفسور ابراهیم موسی را که در برنامه بین‌الملل «خرمشهر» از شبکه افق پخش شده، به سبک یک مصاحبه خبری جامع با تیتر، لید، میان‌تیتر و سوتیتر برای سایت باشگاه خبر رویا آماده کرده‌ام:
ابراهیم موسی: مسلمانان آمریکا از سیاست رسمی واشنگتن در قبال خاورمیانه سرخورده‌اند
در ادامه گفت‌وگوی تلویزیونی برنامه «خرمشهر»، ابراهیم موسی، استاد ممتاز اندیشه اسلامی در دانشگاه نوتردام آمریکا، با تحلیل وضعیت جامعه مسلمانان در ایالات متحده، از بی‌اعتمادی گسترده آنان به دولت‌های آمریکا سخن گفت. وی در این گفتوگو بر نقش نهادهای علمی و دینی جهان اسلام در تقویت تعاملات فراملی برای مقابله با افراط‌گرایی و جنگ‌طلبی تأکید کرد.
هویت اسلامی؛ مکملی برای هویت ملی در عصر بحران‌ها / «اسلام فراتر از نژاد و قومیت، همبستگی‌ای دیرینه در جوامع مسلمان ایجاد کرده است»
شهاب اسفندیاری، رئیس دانشگاه صداوسیما، در این بخش از گفتوگو با اشاره به اهمیت وحدت اسلامی در دوران معاصر گفت: «هویت اسلامی نه‌تنها در تعارض با هویت ملی نیست، بلکه ریشه‌ای کهن و فراتر از مرزها دارد. از پیش از عصر مدرن تا امروز، مسلمانان با وجود تفاوت‌های نژادی و جغرافیایی، همواره نسبت به هم احساس همدلی داشته‌اند.»
او افزود: «امروز، در دوران بحران‌های جهانی، این میراث عمیق می‌تواند به ملت‌ها کمک کند تا درک بهتری از یکدیگر داشته باشند.»
واکنش جامعه مسلمانان آمریکا به بحران‌های خاورمیانه /«ناامیدی از سیاست‌های واشنگتن، در میان مسلمانان آمریکا رو به گسترش است»
در پاسخ به پرسش اسفندیاری درباره بازتاب سیاست‌های آمریکا در میان مسلمانان ایالات متحده، ابراهیم موسی گفت: «جامعه مسلمانان آمریکا هم از لحاظ مذهبی و هم سیاسی با چالش‌های متعددی روبه‌روست. به‌ویژه عملکرد دولت ترامپ، فاصله عمیقی میان مسلمانان و ساختار سیاسی واشنگتن ایجاد کرده است.»
وی با اشاره به تحولات دوران بایدن نیز افزود: «دولت بایدن هم با بستن چشم خود بر جنایات اسرائیل در غزه، ناامیدی مسلمانان را بیشتر کرد. این سرخوردگی امروز تبدیل به یک مسئله ریشه‌ای شده که باید از سطوح دینی، دانشگاهی و اجتماعی مورد بازاندیشی قرار گیرد.»
دو دیدگاه در میان مسلمانان آمریکا درباره سیاست رسمی / «برخی هنوز به اصلاح ساختارها امیدوارند؛ برخی دیگر کاملاً مأیوس شده‌اند»
موسی درباره نگرش دوگانه مسلمانان آمریکا نسبت به ساختار سیاسی این کشور گفت: «گروهی معتقدند می‌توان با ابزار قانونی به دولت فشار آورد تا سیاست عادلانه‌تری در قبال خاورمیانه اتخاذ کند. اما گروه دیگری به‌کلی از سیاستمداران آمریکایی مأیوس شده‌اند و عملکرد آن‌ها را در تضاد با عدالت و حقوق بین‌الملل می‌دانند.»
وی تأکید کرد: «در هر دو دیدگاه، یک نکته مشترک است: احساس بی‌عدالتی و بی‌تفاوتی دولت آمریکا نسبت به رنج مردم فلسطین و دیگر مسلمانان.»
ترامپ و افراط‌گرایی مذهبی در ساختار سیاسی آمریکا / «دخالت آشکار در امور اسرائیل، سیاست رسمی واشنگتن را بی‌اعتبار کرده است»
موسی با انتقاد از نقش شخصی ترامپ در حمایت از نتانیاهو گفت: «رئیس‌جمهور سابق آمریکا حتی خواهان تعویق محاکمه نتانیاهو شد و با بهره‌گیری از نهادهای اطلاعاتی، به‌دنبال حفظ نخست‌وزیر اسرائیل بود. این مداخله آشکار از سوی یک ابرقدرت، حتی برای تحلیلگران غربی هم شوک‌آور بوده است.»
او افزود: «جنگ‌طلبی دیگر کارآمد نیست. حتی تحلیلگران مسیحی و یهودی در آمریکا به این نتیجه رسیده‌اند که ادامه تنش در خاورمیانه نه به نفع آمریکاست، نه به نفع صلح جهانی.»
نیاز به همگرایی علمی و دینی در جهان اسلام / «تعامل علمای کشورهای اسلامی، ضامن تأثیرگذاری بر دولت‌ها خواهد بود»
موسی راه برون‌رفت از این بحران را در افزایش تعامل نخبگان جهان اسلام دانست و گفت: «اگر علمای ایران، پاکستان، عربستان و دیگر کشورهای اسلامی ارتباطات و گفت‌وگوهای مستمر داشته باشند، این تعاملات به مرور بر سیاست دولت‌ها نیز اثر خواهد گذاشت.»
او افزود: «بازار مشترک اسلامی نباید فقط اقتصادی باشد، بلکه باید به تعاملات فکری و سیاسی نیز گسترش پیدا کند.»
راه گفتوگو با غرب از دل دانشگاه‌ها می‌گذرد / «دانشگاه‌ها ابزار مهمی برای نزدیک‌کردن جوامع مذهبی و کاهش افراط‌گرایی‌اند»
در پایان این بخش، موسی به اهمیت نقش نهادهای علمی در غرب اشاره کرد و گفت: «از ظرفیت دانشگاه‌ها باید استفاده کرد تا گفتوگو میان جوامع مسلمان با دیگر اقشار غربی تقویت شود. این ابزار مؤثری است برای مقابله با افراط‌گرایی مذهبی و ایجاد درک متقابل.»
وی افزود: «در شرایط فعلی، جامعه اسلامی بیش از هر زمان دیگری نیازمند همبستگی درونی و گفت‌وگوی بیرونی با دیگر ادیان است. تنها با این دو مسیر، می‌توان از تکرار فاجعه‌های انسانی مانند غزه جلوگیری کرد.»
اسفندیاری: دوگانه‌سازی «امت و ملت» پروژه‌ای استعماری برای شکستن وحدت اسلامی
شهاب اسفندیاری، رئیس دانشگاه صداوسیما، در سخنان پایانی گفت‌وگوی بین‌المللی برنامه «خرمشهر» با ابراز تأسف از وضعیت کنونی جهان اسلام، تأکید کرد که تنها راه جلوگیری از فجایع در سرزمین‌های مسلمانان، بازسازی همبستگی امت اسلامی بر پایه میراث معنوی مشترک است. وی دوگانه‌سازی هویت ملی و دینی را طرحی جعلی و استعماری خواند.
ضرورت بازخوانی مفهوم امت اسلامی در دوران معاصر / «اگر کشورهای اسلامی همچون اتحادیه اروپا متحد می‌شدند، فجایع غزه و فلسطین رخ نمی‌داد»
اسفندیاری در پایان این گفت‌وگوی تلویزیونی، با تقدیر از حضور ابراهیم موسی، استاد اندیشه اسلامی در دانشگاه نوتردام آمریکا، گفت: «گفت‌وگوی ما با دکتر موسی بسیار متنوع و غنی بود و تلخی ماجرا آنجاست که از زبان یک استاد بلندپایه می‌شنویم چقدر جهان اسلام می‌توانست در مسیر وحدت حرکت کند، اما نکرد.»
وی با اشاره به تحلیلی که در طول این برنامه ارائه شد، افزود: «اگر کشورهای اسلامی به میراث معنوی مشترک خود تکیه می‌کردند و یک اتحادیه مشابه اتحادیه اروپا تشکیل می‌دادند، امروز نه فجایع انسانی در فلسطین رخ می‌داد و نه قدرت‌های بیگانه جرئت تجاوز به خاک کشورهای اسلامی را پیدا می‌کردند.»
هویت اسلامی، ریشه وحدت فراملی مسلمانان است / «پروژه دوقطبی‌سازی میان امت و ملت در خدمت منافع استعمارگران است»
رئیس دانشگاه صداوسیما با تأکید بر اهمیت وحدت در هویت اسلامی، گفت: «گام نخست برای شکل‌گیری این وحدت، تقویت احساس همبستگی اسلامی است. اینکه ما خود را بخشی از یک امت فراملی بدانیم، نه در تقابل با هویت ملی، بلکه در تکامل آن.»
وی دوگانه‌سازی میان «هویت ملی» و «هویت دینی» را از جمله حربه‌های استعمار برای تضعیف جهان اسلام دانست و تصریح کرد: «این دوگانگی دروغین، از سوی استعمارگرانی ترویج می‌شود که خود بزرگ‌ترین ذی‌نفع در تفرقه بین مسلمانان‌اند. در حالی‌که پیش از دوران مدرن نیز، حکومت‌های محلی در جهان اسلام با حفظ فرهنگ‌های خاص خود، در عین حال به هویت اسلامی خود نیز پایبند بودند.»
هویت‌های متکثر، دشمن هم نیستند / «هویت قومی، محلی و ملی با هویت اسلامی در تضاد نیستند»
اسفندیاری با اشاره به گوناگونی فرهنگی موجود در جهان اسلام گفت: «در جامعه ما، هویت‌های متنوعی چون قومی، زبانی، محلی و ملی وجود دارند. همان‌طور که این هویت‌ها می‌توانند در کنار یکدیگر به شکلی هماهنگ زیست کنند، هویت اسلامی نیز در کنار آن‌ها قرار می‌گیرد، نه در برابرشان.»
او تأکید کرد: «دوگانه‌سازی میان هویت‌ها، ابزاری برای سلطه بر منابع جهان اسلام است. مسلمانان باید با درک عمیق‌تر از این مفاهیم، در مسیر بیداری و همبستگی حرکت کنند.»
شهاب اسفندیاری در پایان ضمن آرزوی تحقق این همبستگی میان کشورهای اسلامی، گفت: «امیدواریم اتفاقات دردناکی که امروز در سرزمین‌های اسلامی در جریان است، مقدمه‌ای باشد بر بیداری جدید مسلمانان و گامی به‌سوی وحدت، همدلی و اقدام مشترک.»