پیامدهای اجتماعی و فرهنگی کروناویروس در ایران

در ادوار تاریخ همواره مثال هایی از فراگیری بیماری هایی نظیر سل، طاعون، وبا و... مطرح بوده است. با این وجود به دلیل تظاهرات بیرونی و ماهیت اجتماعی این بیماری ها، تشابهاتی از نظر تاریخی، فرهنگی و اجتماعی در ادوار مختلف وجود داشته است.

هر بلا و مخاطره ای بالقوه توانایی ایجاد مجموعه ای از مشکلات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، فیزیکی یا جغرافیایی، سیاسی و امنیتی را دارد که از توان یک جامعه برای کسب آمادگی در برابر بلایا و سازگاری با اثرات و پیامدهای منفی ناشی از مخاطرات می کاهد.

در بررسی بحران ها و مخاطرات این که یک بحران چقدر به طول انجامیده است اهمیت ندارد بلکه این که چه خساراتی به بار آورده و هزینه این خسارات چه قدر بوده مهم است.

براین اساس در ادامه در گفت و گو با دو تن از اساتید جامعه شناسی و علوم اجتماعی استان کردستان، با بررسی مصادیقی از واکنش های جامعه به بحران کروناویروس پیامدهای اجتماعی و فرهنگی آن مورد بررسی قرار می‌گیرد.

امیرحسین محمدپناه استاد جامعه شناسی به ایسنا گفت: یکی از پرسش های بنیادی در حال حاضر این است که چرا تغییر رفتار مردم در مواجه با بیماری کرونا به سختی صورت می گیرد و تعدادی از افراد آن را جدی نمی گیرند؟ پاسخ به این پرسش نیازمند واکاوی رفتار مردم در مواجه با بحران ها و بلایا است. اساسا مردم چنین رخدادهایی را باور نمی کنند و قادر به پذیرش آن نیستند.

وی افزود: در مورد بیماری کرونا هیچ تصور مشخصی از این بیماری وجود ندارد. به عنوان مثال اگر به جای این بیماری، بیماری های واگیردار دیگری نظیر طاعون، وبا، سل و... فراگیر می شد، پذیرش و باور پذیری آن به دلیل تجربه تاریخی آن در بین مردم بیشتر بود، لذا در مواجه با این بیماری ناشناخته که مبدا آن یک کشور خارجی است باور پذیری، پذیرش و جدی گرفتن آن در بین مردم بسیار دشوار است. هر چند که به تدریج و با جدی شدن نشانه ها و فوت اطرافیان، عموم مردم آن را یک تهدید به شمار خواهند آورد و مراقبت های بهداشتی و درمانی را به عنوان یک مسئله مهم جدی خواهند گرفت. مردم در مواجه با بسیاری از حوادث و رویدادها چنین واکنشی را نشان می دهند.

محمدپناه عنوان کرد: یکی دیگر از پیامدهای اجتماعی بیماری کرونا که به تدریج در حال رخ دادن بوده این است که ابعاد این بیماری در حال تولید وحشت در جامعه است. میزان فراگیری، ابتلا و مرگ سریع افراد باعث شده است که در نظر عامه مردم به جای ایجاد حس همدلی، درک بیمار و خانواده و سوگواری، وحشت زایدالوصفی در بین مردم به وجود آید که نتیجه آن غلبه احساسات بر منطق و عدم مواجه منطقی با این بیماری است. سایه وحشت بیماری کرونا که ناشی از مرگ دردناک آن است در حال خودنمایی است و تبدیل به اولین موضوع گفت و گوهای روزمره در بین مردم گردیده است.

این استاد جامعه شناسی گفت: با توجه به سرایت سریع این بیماری توصیه های بهداشتی بر حضور در خانه و قرنطینه خانگی و شهری استوار است. چنین روندی باعث گردیده که میزان ارتباطات مردم بسیار اندک شده و عموما از حضور در جمع خودداری نمایند. مهمانی های خانوادگی کاهش یافته و میزان حضور افراد نزد یکدیگر نیز به میزان قابل توجهی کم شود. روند رو به رشد این بیماری باعث شده است که بسیاری از دورهمی ها نیز از جریان روابط خویشاوندی حذف شود و لذا مردم فرصت دیدار با هم را از دست بدهند.

وی در ادامه با اشاره به اینکه درد و رنج بیماران مبتلا به کرونا و خانواده های آن ها یکی دیگر از پیامدهای کرونا است، بیان کرد: درد و رنجی که بیماران مبتلا به کرونا و خانواده های آن ها تحمل می کنند بسیار شدید و غیر قابل تحمل است. این بیماران با یک بیماری پیش رونده دست و پنجه نرم می کنند و در تصور بسیاری از آنها ابتلای به این بیماری برابر با مرگ در نظر گرفته می شود. چنین تصوری تحمل و درد و رنج آن را بسیار دشوار می سازد و لحظات بسیار دشواری را در غریبانه ترین دوره عصر حاضر سپری می کنند. درد و رنج این بیماران و خانواده های آنها مضاعف است.

این استاد دانشگاه؛ انزوای بیماران و خانواده های آن ها، اختلال در روابط اجتماعی، ابهام و سرگردانی مردم در خصوص زمان این بیماری، سلب آزادی انسان ها، ایجاد همدلی و هم حسی در برابر این بیماری، روزمرگی، تاثیر بر روابط عاطفی، به حاشیه رفتن سایر مشکلات، تاثیر رسانه، جدایی بیمار از خانواده، طبیعی شدن مفهوم مرگ در جامعه، امنیتی شدن جامعه، زوال شادی و نشاط از جامعه، زوال ارزش های اخلاقی در جامعه، مرگ و تدفین، نا امیدی مردم، پیش‌گویی و مراجعه به دعا نویس و رمال، گسترش شکاف طبقاتی و افزایش بی عدالتی در جامعه را از مهمترین پیامدهای اجتماعی و فرهنگی در جامعه دانست.

به اعتقاد جلیل سحابی، استاد علوم اجتماعی در ارتباط با پیامدهای کرونا می توان از دو منظر به این ویروس نگاه کرد: از یک منظر در بعد منفی بر اساس اسطوره شناسی یونانی می توان اظهار داشت که هرمس (خدای بازار) در این شرایط با دزدان همنوا شدهاست. بدین معنی که از روز اول ورود ویروس به ایران و کردستان تا به امروز افرادی با گرانفروشی، احتکار و بر هم زدن نظم بازار به دنبال سود بیشتر بوده و هستند که نمونه اخیر آن مبارزه با این پدیده در کشف مواد شوینده و ماسک در شهرهای مختلف و پلمب صدها داروخانه و مرکز است.

جلیل سحابی در این رابطه عنوان کرد: پیامد دیگر این قضیه به نظر میرسد در یک بعد شکاف بیشتر فقیر و غنی باشد از این حیث که در جوامعی مثل کشور ما بیمه فراگیر نبوده و بخشی از مردم از امرار معاش روزمره با توجه به مشاغل روزمزدی خود دچار آسیب جدی شده و به چتر حمایتی بیشتری از سوی نهادهای حمایتی و حکومتی نیاز دارند. مادامی که مردم در تامین حداقل های زندگی دچار مشکل باشند برنامه ها و توصیه های دولتمردان و ستاد مبارزه با کرونا با چالش مواجه می گردد.

وی افزود: در بعد مثبت پیامدهای اجتماعی - فرهنگی شیوع ویروس کرونا شاید بتوان پیامدهای بیشتری را ذکر کرد. اصلیترین تعیینکننده سلامتی در یک جامعه عوامل اجتماعی شامل ارزش ها و هنجارها هستند که شامل استحکام روابط اجتماعی، پیوندهای درون جامعه، حمایت اجتماعی و احساس امنیت است. امروز ما بیش از هر زمان در چند دهه اخیر شاهد افزایش مشارکت و سرمایه اجتماعی هستیم. باغداران و کشاورزانی که در روستاهای مناطق کردنشین حاضر هستند از تراکتور و تجهیزات خود جهت سمپاشی و ضدعفونی کردن شهرها و روستاها استفاده کرده، کارخانه هایی که در مهاباد، سقز، سنندج و... حاضرند جهت تولید محصولات بهداشتی پیشقدم شده و یا در ساخت بیمارستان موقت جهت اسکان بیماران کرونایی نقشی ایفا کنند.

این استاد علوم اجتماعی ادامه داد: اگر چه این حمایت خودجوش و احساس مسئولیت در بین این افراد یا اقشار فراسازمانی بوده با این وجود ما شاهد نقش همبستگی اجتماعی و حمایت اجتماعی در تحکیم تندرستی بودیم در جایی که ارتش، سپاه، بسیج، بازاریان و مردم دیگر دست به دست هم داده و هر کدام به نوعی خوداتکائی وابسته به مردم را نشان می دهد. بدین معنی که سطحی از پیشرفت در جامعه رقم خورده که هم نهاد دولت را خوداتکا نشان داده و هم وابستگی به مردم را بیان می کند.

سحابی عنوان کرد: پیامد دیگر ویروس کرونا در بعد اتحاد و همبستگی این است که همبستگی و مشارکت جهانی برای غلبه بر این ویروس را می طلبد و از سوی دیگر در بعد ملی و محلی شاهد بخشش اجاره پاساژ، مغازه و خانه، بخشش قرض و یا تاخیر آن، تاخیر در بازپرداخت وام های بانکی و مواردی از این قبیل هستیم که شکلی از مناسبات مبتنی بر همبستگی را به نمایش می گذارند.

وی افزود: در بعد دیگر شاهد نوعی از ایثار در جامعه پزشکی هستیم که به نوعی با ماهیت دنیای مدرن و حتی پزشکی مدرن در جدایی روح و جسم سازگار نیست. پزشکان و پرستاران و کادر درمانی ای را شاهد هستیم که به معنی واقعی کلمه ایثار و از خودگذشتگی از خود نشان داده و این نماد پیشرفت جامعه ایرانی در چند دهه اخیر است که در این بعد شاهد ارزش های ابراز وجود از جمله ایثار و از خودگذشتگی هستیم. همین مساله در ایجاد احساس امنیت در بین مردم نقش اساسی ایفا کرده به نوعی که مردم مثل کشورهای پیشرفته جهت خرید محصولات بهداشتی به فروشگاه ها هجوم نبرده و قدردان تلاش جامعه پزشکی بوده و با آنها همکاری می کنند.

این پژوهشگر علوم اجتماعی با اشاره به ماهیت رو به تغییر سلامتی و بیماری در جامعه بیان داشت: برای مدت زمانی نسبتا طولانی شهر مرکز رفاه، آسایش، امنیت و پیشرفت بود. در حالی که امروز با گسترش این ویروس، روستاها و شهرهای کوچک با توجه به حجم کمتر مناسبات و مراودات انسانی از شهرهای بزرگ سالم تر و مصون تر بوده و آرمان زیبای شبانی بار دیگر زنده شده که زندگی روستایی چون طبیعی و الهی است و دستکاری نشده مناسبتر از زندگی شهری مصنوعی و دستکاری شده است. در همین دوران شاهد هجوم دوباره مردم شهری به روستاها بودهایم تا جایی که مسیرهای ورودی روستایی و روستاها را نیز از نهم فروردین کنترل کردهاند تا هم این ویروس از شهر به روستا شاید تنها اجتماع انسانی سالم وارد نشود و هم زنجیره این ویروس قطع گردد.

سحابی اظهار داشت: پیدایش و گسترش ویروس کرونا از یک حیث ادعای افرادی از ایلیچ تا سایر منتقدان چپ را در کشیدن ترمز سرعت تغییرات دنیای معاصر برآورد کرده است. سرعت تغییرات در بین کشورهای مختلف جهان و طبقات اجتماعی متفاوت بود. ویروس کرونا سرعت تخریب محیط زیست و تولید آلاینده ها را بر اساس آمارهای رسمی به شدت کاهش داده است. فرایند انتقال و جابجایی اطلاعات و آموزش را نیز دچار تغییر کرده است به نحوی که اگر تا دیروز از آموزش و فضای مجازی استقبال نمی شد امروز دانش آموزان و دانشجویان و حتی کسبه و بازاریان به این فضا مهاجرت کردهاند.

وی افزود: نکته دیگری که در ارتباط با تاثیر تغییر اجتماعی بر بدن می توان به آن اشاره کرد این است که اگر تا دیروز تاکید زیادی بر انسان اجتماعی که در روابط اجتماعی زنده است و دورهمی، گسترش ناشناس بودن مورد نقد قرار می گرفت امروز همه از ایده در خانه ماندن، تنهایی و فردیت حمایت می کنند شاید این راه حلی بر این ویروس باشد.

در پایان در ارتباط با راهکار اصلی این ویروس، به راهحل اسلام می‌توان اشاره و عنوان کرد: پیشگیری، فاصله گذاری اجتماعی و قرنطینه تنها راه حل شناخته شده برای مقابله با ویروس کرونا تا به امروز است. روایتی از پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) وجود دارد که در ارتباط با بیماری طاعون در خانه بمانید و مسافرت نکنید. در اسلام بر شستن دستها تاکید شده و امروز سازمانهای محلی و سازمان بهداشت جهانی در این باور اشتراک دارند که در خانه ماندن، رعایت فاصله در ارتباطات روزمره، شستن مرتب دست ها و رعایت بهداشت فردی تنها راهحل شناخته شده برای غلبه بر این ویروس است. هر چند که باز در این مورد هم تعدادی از مردم در پذیرش نقش بیمار دچار مشکل بوده و فهم مشترکی در ارتباط با شکل مواجهه با این ویروس نداشته و در مقابل وقت، انرژی و نیروی زیادی جهت کنترل ورودی و خروجی شهرها به هدر می‌رود.

انتهای پیام