چندجانبه‌گرایی در قاره سیاه / جایگاه بریکس در معادلات بین‌المللی
حضور دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان در اجلاس بریکس می‌تواند نشانه‌ای از عزم جدی دولت در جهت تقویت چندجانبه‌گرایی باشد.
حضور دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان در اجلاس بریکس می‌تواند نشانه‌ای از عزم جدی دولت در جهت تقویت چندجانبه‌گرایی باشد.
خبرگزاری مهر، گروه سیاست - محمد مهاجرانی: امروز جهان شاهد پراکندگی قدرت و ظهور چندین مدعی جدید است. در نتیجه، جهان کنونی بسیار کمتر از گذشته آماده پذیرش سلطه تنها یک قدرت است. گروه بریکس مجموعه‌ای از اقتصادهای نوظهور شامل کشورهای برزیل روسیه هند چین و آفریقای جنوبی است که برای ایجاد جهانی چند قطبی، مقابله با تک قطبی گرایی آمریکا و همچنین شکل‌گیری یک اقتصاد قدرتمند در برابر آمریکا گرد آمده‌اند.
ایده شکل‌گیری بریکس
با پایان جنگ سرد و شکل‌گیری نظام تک قطبی آمریکا و عدم شکل‌گیری حرکت‌های موازنه ساز بین‌المللی قدرت‌های بزرگ در قبال آمریکا باعث شد تردیدهای جدی در خصوص کارایی موازنه قوا به وجود آید و این منجر به بازسازی موازنه قوا در قالب موازنه نرم گردید. می‌توان ریشه نظریه موازنه نرم را در واقع گرایی جستجو کرد که بعد بیرونی این موازنه بر تلاش‌های دیپلماتیک در قالب نهادهای بین‌المللی برای مقابله با قدرت برتر اشاره دارد.
به همین دلیل اعضای بریکس موازنه نرم را با هدف جابجایی قدرت اقتصادی جهان از کشورهای توسعه یافته به کشورهای در حال توسعه و ایجاد یک اتحاد قدرتمند در برابر آمریکا و همچنین چند قطبی سازی جهان در پیش گرفتند.
ایده شکل‌گیری این گروه در سال 2001 توسط مؤسسه سرمایه‌گذاری گلدمن ساکس به منظور پیش بینی وضعیت اقتصادی جهان و قدرت‌های برتر مطرح گردید. شکل‌گیری بریکس متأثر از هم‌افزایی سه عنصر جهانی شدن اقتصاد و رشد اقتصادی کشورهای عضو، کاستی مشروعیت در نهادهای مالی جهانی و فقدان نمایندگی مؤثر کشورهای در حال توسعه در آن و در نهایت یک جانبه گرایی و کمرنگ شدن حاکمیت چند جانبه‌گرایی به عنوان اصل مشروعیت بخش همکاری دولت‌ها است.
پدیده هزاره‌ی سوم
برخی کارشناسان سیاسی معتقدند تأسیس بریکس را باید یکی از مهم‌ترین رویدادهای ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک قرن جدید و هزاره سوم برشمرد؛ زیرا این گروه با توجه به توانایی‌های بالقوه و بالفعل آن به سرعت به پدیده و عامل قدرتمندی در سطح جهانی تبدیل شده است.
کشورهای عضو بریکس با برخورداری از رشد سریع اقتصادی و کسب جایگاه ویژه در اقتصاد بین‌الملل درصدد هستند تا به شکل تدریجی بر روند تصمیم‌گیری‌های نظام بین‌الملل اثرگذار باشند و با اصلاح نهادهای مالی و سیاسی بین‌المللی نظام جدیدی از حاکمیت بین‌المللی را طراحی کنند. همچنین کشورهای عضو بریکس خواهان واگذاری بخشی از قدرت آمریکا و اروپا به آنها برای همکاری بیشتر آنان در صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی هستند.
در بعد امنیتی نیز اعضای بریکس به عنوان یکی از قطب‌های مطرح در جهان چند قطبی خواستار نقش آفرینی بیشتر، کسب استقلال رأی و استقلال عمل مضاعف در جهت تأمین امنیت خود در سه محور امنیت اقتصادی، امنیت غذایی و امنیت انرژی با هدف کاهش نقش کنونی غرب در قلمرو انرژی و جدا کردن موضوع امنیت انرژی کشورهای عضو بریکس از قلمرو و تأثیر پذیری از غرب با تاکید بر ضرورت تعامل و توسعه همکاری‌ها در این عرصه هستند.
این گروه توانسته در سال‌های گذشته خود را در عرصه جهانی به طور مؤثری مطرح کند؛ به همین دلیل بسیاری از کشورهای در حال توسعه علاقمند به قرارگیری در این گروه و ایجاد همگرایی با این گروه می‌باشند.
اهمیت ایران برای بریکس
ایران نیز برای قرارگیری در کنار کشورهایی که دارای یک دیدگاه مشترک و هدف یکسان با کشورمان هستند تلاش کرده و به دنبال همگرایی با این قدرت‌های اقتصادی نوظهور است؛ کشورهای عضو بریکس نیز هم از لحاظ سیاسی و هم اقتصادی به اهمیت موقعیت ایران واقف می‌باشند به همین دلیل همواره به مسائل مرتبط با ایران علاقه‌مند بودند و از حضور کشورمان در اجلاس‌ها و جلسات خود در عالی‌ترین سطح استقبال کردند. در تازه‌ترین حضور یک مقام از کشورمان در این سازمان باید به سفر اخیر علی‌اکبر احمدیان دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان به ژوهانسبورگ برای شرکت در نشست دبیران و مشاوران امنیت ملی کشورهای عضو و شرکای بریکس اشاره کرد.
دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان: پیوستن کشورهایی همچون ایران به بریکس می‌تواند سهم بریکس از ذخایر انرژی جهان را به سطح ممتازی ارتقا دهد.
احمدیان در جریان سخنرانی خود در این اجلاس تاکید کرد: بی تردید پیوستن کشورهایی همچون جمهوری اسلامی ایران، عربستان سعودی و ونزوئلا می‌تواند سهم بریکس از ذخایر انرژی جهان را به سطح ممتازی ارتقا دهد.
نماینده مقام معظم رهبری در شورای عالی امنیت ملی کشورمان همچنین در حاشیه حضور در این اجلاس با برخی از همتایان و مقامات عالی کشورهای عضو دیدار و گفتگو کرد. حضور دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان در این اجلاس در حالی انجام شده است که در کمتر از دو ماه اخیر (خرداد) حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه کشورمان نیز در اجلاس وزرای امور خارجه بریکس پلاس به کیپ‌تاون در آفریقای جنوبی سفر کرد و احتمالاً در ماه‌های آینده شاهد سفر حجت الاسلام رئیسی رئیس جمهور به آفریقای جنوبی جهت شرکت در اجلاس سران بریکس باشیم.
جمهوری اسلامی ایران یک قدرت منطقه‌ای در جنوب غربی آسیا است و جایگاه مهمی را به دلیل در اختیار داشتن منابع انرژی، نفت، گاز و صنعت پتروشیمی، دارد و از طرفی خطوط مواصلاتی بین المللی در شرق و جنوب شرق آسیا و اروپا توسط ایران فراهم است. به همین دلیل همواره مورد توجه اقتصادهای بزرگ جهان قرار گرفته است.
همچنین با تبدیل بریکس به یک هژمونی برتر جهانی که به دنبال معرفی خود در تمامی حوزه‌های سیاسی اجتماعی و اقتصادی در سطح جهان است، حضور اعضای قدرتمندی همچون چین و روسیه که در شورای امنیت حق وتو برخوردارند و اعضای اصلی بریکس نیز به دنبال گرفتن حق وتو و افزایش قدرت خود در سطح بین المللی می‌باشند، ایران نیز می‌تواند با قرارگیری در کنار این کشورها از طرفی به هدف خود که مخالفت با آمریکا و حذف یک جانبه‌گرایی این کشور است، دست یابد و از طرف دیگر نیز با حضور در سازمانی که یک هژمونی برتر خواهد بود خود را به عنوان یکی از بازیگران اصلی و قدرتمند آن مطرح نمایند.
مزایای عضویت بریکس برای ایران
از طرف دیگر گروه بریکس می‌تواند دسترسی جهانی در اوراسیا، شرق آسیا، آفریقا و آمریکای جنوبی برای ایران ایجاد کند. گروه بریکس با برخورداری از نصف جمعیت جهان و نمایندگی از یک پنجم اقتصاد جهانی متشکل از کشورهای برزیل، روسیه، چین، آفریقای جنوبی و هند است که هر سال به صورت دوره‌ای مسئولیت هماهنگی امور با یکی از کشورهای فوق‌الذکر است. علاوه بر این کشورها، در حدود 22 کشور مانند ایران و عربستان نیز درخواست عضویت خود را برای این گروه ارسال کردند که با توجه به فقدان سازوکار مشخصی برای عضویت اعضای جدید، فعلاً عضویت روند عضویت این اعضا مشخص نیست.
برای مثال قاره آفریقا با جمعیت حدود 1.3 میلیارد نفر و با رشد جمعیت بالاتر نسبت به دیگر نقاط جهان و همچنین عدم توسعه، بازار مناسبی برای تجارت و صادرات در شرایط فعلی و آینده باشد. البته باید در نظر داشت دلایل احتمالی مانند بعد مسافت، هزینه بالای سفر، نبود زیرساخت‌های مناسب لجستیکی و خطوط مستقیم هوایی، عدم ثبات سیاسی و مخاطرات امنیتی در برخی کشورهای آفریقایی، محدودیت‌های بانکی و البته معطوف بودن سیاست‌های تجاری کشور به تجارت با دیگر نقاط جهان در گذشته منجر به عدم رغبت جدی در بخش خصوصی و بخش دولتی برای توسعه روابط با قاره سیاه بوده است.
بر اساس آمار منتشر شده توسط گمرک جمهوری اسلامی ایران، سال گذشته بیشترین صادرات جمهوری اسلامی به قاره آفریقا به مقصد کشور آفریقای جنوبی انجام شده است و تاکنون 14 کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی بین دو کشور برگزار شده است.
انتقاد به بریکس
منتقدان به بریکس نیز معتقد هستند که این پنج کشور ترکیب متنوع از کشورهایی با زمینه‌های تمدنی و فرهنگی متفاوت ایجاد می‌کنند. بنابراین تصور اینکه بریکس سازمانی باشد که بتواند سیستم بین المللی را تغییر دهد تا زمانی که اعضای بریکس انتظارات مختلفی در مورد نظم جهانی آینده داشته باشند، آسان نیست. از این لحاظ دو عضو مهم بریکس چین و هند هستند که منافع و انتظارات متناقضی در مورد نظم آینده آسیا و همچنین کل نظم جهانی دارند.
به همین جهت ایران نباید ماهیت گروه بریکس را جدا از ماهیت کشورهای عضو آن در نظر بگیرد. به عبارت دیگر وقتی از بریکس بحث می‌کنیم و آن را گروهی اقتصادی می‌نامیم نباید از سیاست خارجی چین، روسیه، آفریقای جنوبی، هند و برزیل در مسیر کسب منافع ملی بیشتر برای کشورشان غافل شویم. در واقع اگر می‌خواهیم تأثیر و تأثیرات بریکس را بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران تحلیل کنیم راهی جز این نخواهیم داشت که روابط ایران با 5 کشور عضو بریکس را مورد ارزیابی قرار دهیم و این نکته را کشف کنیم که هنجارهای ذهنی هر کدام از این پنج کشور در تعریف سیاست خارجی، تا چه اندازه در تقابل و یا موازات نسبی با کشورمان خواهد بود.
بریکس؛ نقطه عزم ایران برای تقویت چندجانبه‌گرایی
مجموع این تحولات تا حضور دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان در نشست بریکس، علاوه بر اینکه بیانگر عزم و اراده ایران برای حضور فعال و مؤثر در بزرگترین اتحاد جهانی است، استمرار متعادل و عمل‌گرایانه دیپلماسی دولت سیزدهم را آشکار می‌سازد که طیف گسترده‌ای از روابط منطقه‌ای، فرامنطقه‌ای و جهانی را در قالب روابط دو و چندجانبه محقق ساخته است.
این رویکرد و توجه ویژه به چندجانبه‌گرایی را در کنار خنثی‌سازی تحریم‌ها و حرکت در مسیر تأمین منافع ملی ایران، باید زمینه‌ساز تسریع در جهت قرار گرفتن ایران در جایگاه حقیقی منطقه‌ای و جهانی خویش به عنوان بازیگری فعال و تأثیرگذار دانست.
