چهارشنبه‌سوری در اردبیل؛ از جشنی باستانی تا نمایش‌های آسیب‌زا
اردبیل - ایرنا - چهارشنبه‌سوری که از دوران ایران باستان در نقاط مختلف کشور از جمله اردبیل با برگزاری آیین‌های متنوعی گرامی‌داشته می‌شد، به باور صاحب‌نظران حوزه فرهنگ و جامعه‌شناسی به تدریج مفاهیم غنی‌اش رنگ باخته و امروزه درگیر انحراف‌ها و آسیب‌هایی شده است.
به گزارش ایرنا، نیاکان ما که صدها سال پیش در پهنه ایران کنونی ساکن بودند، مراسم گوناگونی در اوقات مختلف سال برای ابراز غم و استقبال از شادی برگزار می‌کردند که بسیاری از آنها در گذر زمان، پیشرفت‌های فناورانه و تغییر سبک زندگی رنگ باختند.
برخی رسوم عزاداری از دفن مردگان و غمگساری از دست رفتگان تا جشن‌هایی مانند پیوند زناشویی و شادباش سال نو به علت‌های مختلف از حیز انتفاع ساقط شدند، برخی کارکرد گذشته خود را از دست دادند و برخی نیز تفاوت‌هایی را در نحوه برگزاری تجربه کردند.
در مورد دوره و چرایی پیدایش، نحوه و فلسفه برگزاری چهارشنبه‌سوری تفاوت دیدگاهی بین صاحب‌نظران حوزه فرهنگ وجود دارد که قابل تامل است اما در نهایت همگی در این یک مورد اتفاق نظر دارند؛ مراسم کنونی با آنچه که باید، تفاوت اساسی و ماهوی دارد.
داود کیانی یکی از این افراد است که برخلاف سایر صاحب‌نظران اعتقاد دارد: در باور مردم اردبیل نخستین چیزی که با تحویل سال تازه می‌شود، آب است؛ به همین خاطر مردم در گذشته در صبح نخستین چهارشنبه اسفندماه که "سو چرشنبه‌سی" بود، قبل از طلوع آفتاب به سراغ آب‌های روان رفته و از روی آن می‌پریدند و بهم آب می‌پاشیدند و نغمه می‌خواندند.
این نویسنده در کتاب "آب در آئینه آداب استان اردبیل" می‌گوید: اهالی آذربایجان از زمان‌های قدیم چهار عنصر آب، آتش، باد و خاک را باعث بیداری طبیعت می‌دانستند و چهار چهارشنبه آخر سال را به نام این چهار عنصر اصلی به ترتیب به سو چرشنبه‌سی، اوت چرشنبه‌سی، یئل چرشنبه‌سی و تپراق چرشنبه‌سی نام‌گذاری و در هر یک مراسمی اجرا می‌کردند.
وی می‌افزاید: آیین و مراسم سه چهارشنبه سو، اوت و یئل در گذر زمان متروکه شده و در مراسم آخرین چهارشنبه سال که به چهارشنبه‌سوری معروف است، ادغام گردیده است؛ به همین خاطر آداب مربوط به آتش‌بازی در هنگام غروب آخرین سه‌شنبه سال اجرا می‌شود و آداب مربوط به اکرام و اعزاز آب در صبح آخرین چهارشنبه سال طی مراسمی به نام "نو اوستی" اجرا می‌شود.
میرنبی عزیززاده نویسنده کتاب "تاریخ دشت مغان" نیز معتقد است: در منطقه موغان، واقع در حدود 200 کیلومتری شمال اردبیل امروزی، مردم پیش از طلوع آفتاب روز چهارشنبه دسته‌جمعی به کنار رودخانه می‌رفتند و آتشی می‌افروختند و جوانان در آنجا به سوارکاری می‌پرداختند و مراسم تا پیش از غروب ادامه می‌یافت.
چهارشنبه‌سوری در گذشته‌های دور
مولف و نویسنده حوزه فرهنگ و فولکلور استان اردبیل در این زمینه اظهار کرد: از جمله جشن‌های آریایی که در استقبال از عید نوروز تاکنون پایدار مانده، جشن آتش است؛ آتش نزد ایرانیان باستان نماد روشنایی، پاکی، زندگی، سازندگی و تندرستی بوده است.
بیوک جامعی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: این جشن در دوره اقوام آریایی به نام جشن سوری نامیده شده که واژه سوری از ریشه پهلوی باستان است و از صفت سوریک به معنای سرخ گرفته شده و در پاره‌ای موارد از کلمه سوری یا سور به مفهوم جشن در نظر گرفته شده که امروز به همان مفهوم مورد استفاده است.
وی بیان کرد: بر اساس متون تاریخی، سوری از آیین‌های بزرگ ملی در تاریخ قبل اسلام است و همانطور که استاد پورداود در این باره می‌نویسد "آتش‌افروزی ایرانیان در پیشانی نوروز از آیین‌های دیرینه است.
این صاحبنظر حوزه فرهنگ اضافه کرد: قرار گرفتن این جشن آتش در شب چهارشنبه آخر سال پس از اسلام مرسوم شده چون ایرانیان در تقویم خود شنبه و آدینه نداشتند و یوم الاربعاء نزد اعراب روز شوم و نحسی است؛ پس جشن آتش یا سوری برای از بین بردن این نحسی به شب چهارشنبه‌سوری آخر سال انتقال یافته است.
وی گفت: در باور ایرانیان باستان در جشن سوری باید از خانه بیرون رفته و همپای دیگران در شادی و پایکوبی مشارکت کرد تا شادمانی از سال کهنه به سال نو انتقال یابد.
جامعی افزود: ایرانیان باستان در طول سال 12 جشن بزرگ داشتند و هر یک از آنها با مشارکت آحاد مردم برگزار می‌شد و هر یک از این جشن‌ها برای خود مفهوم و آیینی شایسته‌ای داشته است.
وی اظهار کرد: از سوی دیگر بنابر یک قول تاریخی تقارن چهارشنبه آخرسال جشن سوری با چهارشنبه آخر ماه صفر یادآور قیام پیروزمندانه امیر مختار ثقفی به خون‌خواهی شهدای کربلا است؛ چون مردم در این پیروزی مختار به پشت‌بام‌ها رفته و آتش روشن کردند، مردم ایران نیز این جشن را در تداوم این پیروزی ادامه داده‌اند.
این نویسنده بیان کرد: رمز پیروزی و پایداری جشن سوری در تاریخ ملت ایران این بوده که در تاریخ چند هزار ساله هرگز بت‌پرست نبوده و ریشه‌های عمیق اعتقادی مردم این دیار همواره بر یکتاپرستی استوار بوده است.
وی اضافه کرد: جشن چهارشنبه‌سوری نزد مردم اردبیل به مثابه آحاد ملت بزرگ ایران هر سال باشکوه بیشتر به ویژه در روستاها برگزار شده و از جمله در دشت مغان قرن‌ها به برپایی این جشن اهتمام داشته‌اند.
جامعی گفت: مردم دشت مغان روز اول اسفندماه "یالان چهارشنبه" چهارشنبه روغی به دومین چهارشنبه اسفندماه "یئل چهارشنبه" چهارشنبه باد و به سومین چهارشنبه اسفندماه "کول چهارشنبه" چهارشنبه خاک و به چهارشنبه آخر سال چهارشنبه گل می‌گفتند و در فاصله گذار از این چهارشنبه مردم اردبیل به خانه تکانی و نظافت منازل خود پرداخته و به نو نوار کردن وسایل خانه می‌پرداختند.
وی تشریح کرد: مردم در زمان‌های نه چندان دور در روستاهای اردبیل به ویژه زنان خانواده با گِل سفیدی که از منطقه سکونت تامین می‌کردند، اتاق‌های نشیمن خود را سفیدکاری می‌کردند و گاه بانوان با ذوق و اهل هنر با گِل‌هایی به رنگ ماشی نقش و نگارهای زیبایی بر روی دیوارهای اتاق‌ها می‌کشیدند و خانه و کاشانه را برای حضور مهمانان نوروزی آماده می‌کردند.
این فعال فرهنگی افزود: در روز «چهارشنبه کول» مردم روستاها به کوتاه کردن پشم گوسفندان و بزها می‌پرداختند و دختران و پسران دم‌بخت با مراجعه به آرایشگاه و سلمانی، موهای خود را آرایش و یا کوتاه می‌کردند؛ چون در تفکر ایرانی نو نواری و تغییر در ظاهر و باطن زندگی در آستانه عید نوروز امری محتوم و گریز ناپذیر است.
وی بیان کرد: تنقلات سفره چهارشنبه‌سوری در اردبیل و روستاهای حومه شامل نخود، کشمش، سنجد، خرما، انجیر، مویز و گندم بوداده است که اغلب در سینی‌های مسی بزرگ جا داده و از شمع‌های رنگین در چیدمان آن به عنوان ملزومات حتمی استفاده می‌کردند.
جامعی اظهار کرد: بوته‌های خشک برای آتش زدن در مراسم چهارشنبه‌سوری که از پیش تهیه شده و هنگام غروب کودکان با لباس‌های نو در کنار پدران و مادران آماده جشن آتش می‌شدند که البته در گذشته این آتش در پشت‌بام‌ها روشن می‌شد ولی امروزه وجود سقف‌های آسفالته و ایزوگام اجازه چنین کاری را نمی‌دهد؛ بنابراین بوته‌ها در حیاط منازل یا معابر روشن می‌شود.
وی اضافه کرد: در روز چهارشنبه‌سوری برای خانواده‌هایی که در طول سال گرفتار ارتحال عزیزان خود شده‌اند، به وسیله ریش‌سفیدان خانواده بوته‌ای تهیه و موقع غروب به خانه معزا برده شده و اعضای خانواده عزادار را برای روشن کردن آتش و شادمانی دعوت می‌کردند و ضمن مشارکت با آنان دوباره به منزل خود بازمی‌گشتند.
این فعال فرهنگی ادامه داد: امروزه در غروب چهارشنبه‌سوری شهر اردبیل غرق در نشاط و شادی است؛ فشفشه‌ها آسمان شهر را منور کرده و صدای ترقه گوش فلک را کر می‌کند و آیین تقدس آتش تا پاسی از شب ادامه می‌یابد.
وی گفت: پس از این مراسم اعضای خانواده بر سر سفره شام می‌نشینند. بنابر یک تحقیق میدانی اغلب غذای شام مردم این دیار در چنین شبی باقلا پلو با خورشت ماهی دودی، خرما، کشمش و قیصی تاب داده یا قورمه‌سبزی، سوتی پلو (شیربرنج) است.
جامعی افزود: "شال سالماق" در شب چهارشنبه‌سوری از سنت‌های رایج در روستاها است. در این آیین جوانان شالی را از باجه پشت‌بام به داخل اتاق آویزان می‌کنند و اهل خانه به شال جوانان پول و تنقلات بسته و جوانان شال را کشیده و پشت‌بام باهم آن را تقسیم می‌کنند.
وی اظهار کرد: از رسوم دیگر مردم اردبیل در چنین شبی این است که اغلب جوانان در پشت درب خروجی خانه به فال گوشی می‌ایستند تا صحبت عابران را به نام فال زندگی خود تعبیر کنند؛ از این رو توصیه شده که مردم در این مناسبت در مسیر عبور از کوچه‌ها حرف‌های درشت و نامربوط نزنند تا کسی که به فال گوشی ایستاده از حرف آنها مایوس نشود.
این فعال فرهنگی تصریح کرد: آیین‌ها، سنت‌ها و هنجارهای اجتماعی در گذر زمان گرفتار آسیب و تحریف می‌شوند و به خواست بعضی از مردم گاه اصالت‌های پیام خود را گم می‌کنند و اگر از این منظر به جشن چهارشنبه‌سوری نگاه شود، هزینه‌های میلیاردی جامعه هدف برای خرید مواد آتش‌زا و انواع ترقه فشفشه آن هم در چنین شرایط اقتصادی حرکت در راهی ناصواب است.
وی تاکید کرد: تهیه نارنجک‌های دست‌ساز به وسیله جوانان که هر سال آسیب‌های جانی و مالی بزرگی را برجا می‌گذارد، ایجاب می‌کند که مسئولان امور فرهنگی و اجتماعی با حفظ هویت این جشن بزرگ باستانی و توجه به عمق بخشیدن به نشاط اجتماعی که مورد نیاز مردم است، تدابیری با مشارکت مردم اتخاذ کنند.
فلسفه چهارشنبه‌سوری و انحراف‌های آسیب‌رسان
یک جامعه‌شناس و استاد دانشگاه‌های اردبیل نیز در این زمینه اظهار کرد: آیین‌های مرتبط با نوروز جزو جشن‌های مردم ایران و اردبیل به شمار می‌رود که از قدیم‌الایام در این کهن دیار برگزار می‌شده است و از جمله آنها می‌توان به چهارشنبه‌سوری یا جشن آتش اشاره کرد.
میرناصر داودزاده در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: آتش در نزد ایرانیان نماد پاکی، روشنی، سرزندگی و تندرستی بوده است و از این رو چهارشنبه‌سوری از جایگاه خاصی برخوردار بوده است.
وی با اشاره به اینکه مردم این دیار همواره در پی صلح و شادمانی بوده‌اند، گفت: سوری واژه‌ای فارسی به معنای سرخ است و سور با ترکیب نا در واژه سورنا نام ساز جشن است که در مقابل واژه کرنا، ساز جنگ مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: در این میان مردم در نقاط مختلف استان اردبیل نخستین چهارشنبه تا آخرین چهارشنبه ماه اسفند را نام‌گذاری و در آنها آداب و رسوم خاصی را برگزار می‌کردند که این مراسم در نهایت به روشن کردن آتش و شادمانی ختم می‌شد.
داودزاده اظهار کرد: با این پیشینه مردم خانه‌تکانی و آذین منزل را در دستور کار قرار می‌دادند و در نهایت در چهارشنبه‌سوری به طور معمول بیرون از خانه به جشن و پایکوبی می‌پرداختند و بدین ترتیب به پیشواز نوروز می‌رفتند تا شادی از سال کهنه به سال نو انتقال یابد.
وی یادآور شد: این سروده استاد شهریار "بایرام اولوپ قیزیل پالچیق ازللر، طاقچالارا دوزمه‌لری دوزللر، ناخیش وروپ اتاق‌لاری بذللر، قیز گلینین فیندیخچاسی حناسی، هوس‌لنر آناسی قایناناسی" نشان دهنده عمق اعتقاد به تغییر در ظاهر و باطن همزمان با آیین چهارشنبه‌سوری و شادمانی مردمانی است که آن را گرامی می‌دارند.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: از دیگر اهداف مردم در آستانه نوروز تلاش برای آموختن انسانیت و نوع‌دوستی به فرزندانشان بوده است و عشق و محبت را به مثابه زیربنای زندگی و کانون خانواده پاس می‌داشتند و تلاش می‌کردند تا هر سالشان بهتر از سال گذشته باشد.
وی با اشاره به اهمیت فتوت در ایران قدیم، اظهار کرد: ایرانیان با رفتار و رسوم خود که پایه‌اش بر نیکی و جوانمردی بنا شده بود، تلاش می‌کردند تا فرزندان خود را در مسیر خیر آموزش دهند؛ از جمله می‌توان مراجعه بزرگترها به محله‌های فقیرنشین با همراهی فرزندان کوچکشان در راستای کمک به آنها اشاره داشت.
این جامعه‌شناس گفت: از دیگر مراسم‌ها این بود که اهالی هر محل در شب چهارشنبه‌سوری به سراغ خانواده‌ای که در طول سال عزیزی را از دست داده و سیاهپوش شده بودند، می‌رفتند و با روشن کردن آتش آنها را به جشن دعوت می‌کردند، پیام سرسلامتی می‌دادند و خانه را ترک می‌گفتند.
وی ادامه داد: بدین ترتیب بود که ایرانیان هر سال زندگی را با کیفیت‌تر از سال قبل آغاز می‌کردند اما به تدریج با گذر زمان برخی از این رسوم رنگ باخته و یا رو به فراموشی گذاشته است.
داودزاده گفت: "نو اوستی" از دیگر مراسم مرتبط بود که صبح روز پس از چهارشنبه‌سوری برگزار می‌شد و بر اساس رسمی مردم صبح زود کنار نهرها می‌رفتند و در اردبیل در محله‌های یعقوبیه و سیدآباد اهالی از یک ساعت پس از طلوع آفتاب تا یک ساعت پس پیش از غروب آفتاب از روی نهر آب می‌پریدند و ظرف‌های سفالی را پر از آب می‌کردند و آن را به منزل می‌بردند.
وی افزود: مردم قطرات آب را در چهار گوشه خانه می‌ریختند و معتقد بودند با این کار حشرات موزی در فصل گرم به داخل خانه نمی‌آیند.
این استاد دانشگاه بیان کرد: مرد خانه نیز نمک را به عنوان ماده جلوگیری کننده از فساد و نماد زندگی با قاشق چوبی که وسیله ارتزاق و تداوم زندگی تلقی می‌شد، شمع رنگی که نماد نور و روشنایی در مقابل تاریکی بود، قبل از ظهر به خانه می‌آورد و بدین ترتیب چهارشنبه‌سوری را به پایان می‌رسانند تا به استقبال نوروز بروند.
داودزاده افزود: مراسم چهارشنبه‌سوری سرشار از زندگی، شادی، انسان‌دوستی، عشق به هم‌نوع و همبستگی بود ولی متاسفانه در گذر زمان برخی از این رسوم حذف شدند و به ویژه در سال‌های اخیر افراد با رفتارهایی خارج از عرف آسیب‌های جانی و مالی را نیز موجب شدند.
وی تصریح کرد: حتی گاه استفاده از وسایل آتش‌بازی و انفجاری نامتعارف هم موجب آسیب‌های جسمی و روانی بین نوجوانان و جوانان شده و فلسفه برگزاری چهارشنبه‌سوری را زیر سوال برده است.
این جامعه‌شناس با اشاره به منافع مادی کلان برخی سودجویان در خرید و فروش مواد انفجاری و آتش‌زا گفت: انفجار نارنجک‌های دست‌ساز که صدای مهیب تولید می‌کنند، موجب ترس، آزار مردم و آلودگی صوتی در سطح شهرها می‌شوند، از جمله آسیب‌هایی است که هیچ قرابتی با آیین باستانی ایرانیان ندارد.
وی آسیب‌دیدگان مراسم چهارشنبه‌سوری در سال‌های گذشته را یادآور شد و افزود: برخی ادعا می‌کنند که زمانه تغییر کرده است، در حالی که این شرایط نشان می‌دهد خانواده‌ها رسوم خوب گذشته را به فراموشی سپرده‌اند و در تربیت فرزندان نیز کوتاهی و سهل‌انگاری کرده‌اند و مجموع اینها موجب می‌شود تا افراد بسیاری مسائل را نادیده بگیرند و به حقوق شهروندی یکدیگر تجاوز کنند.
داودزاده تاکید کرد: انتظار می‌رود خانواده‌ها از این فرصت‌ها برای ترویج دوست داشتن، تقویت صمیمیت، کمک بی‌منت به یکدیگر و خصایل پسندیده انسانی استفاده کنند.
برچسب‌ها
