کاخ مجلل جراید در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران

کشور ما دچار مفسده‌ای است که باعث می‌شود کمتر سیستم و سامانه‌ای بتواند کارکرد بهینه‌ای داشته باشد. با این همه پیشرفتی که در بروکراسی و تکنوکراسی ایران حاصل آمده است، هنوز هم کارهای بزرگ و تحولات خیره‌کننده منوط به تصمیمات و اقدامات فردی است. کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد علمی دانشگاه تهران مثال خوبی برای قاعده فوق‌الذکر است.

از میان ده رئیس این کتابخانه، نخستین آنها (ایرج افشار) و آخرین آنها (رسول جعفریان) بوده‌اند که بدون آنکه خود را اسیر سازمان بی‌بازده تحت امر خود کنند، شخصا آستین‌ها را بالا زده و وجب به وجب کوچه‌ها و دالان‌ها و پیاده‌روهای شهرهای مختلف ایران را برای پیدا کردن نسخه‌های خطی و آرشیوهای قدیمی جستجو کرده‌اند. جعفریان که به گواه دوست و دشمن بهترین خلف افشار در کتاب‌نگاری، کتاب‌شناسی و کتابخانه‌داری به شمار می‌رود، این روزها منشا تحولات فراوانی در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران شده است.

در دو سالی که از ریاست او می‌گذرد، برابر با ده سال گذشته کتاب برای کتابخانه خریداری شده و از آن مهمتر بیشترین موفقیت در جذب کتابخانه‌های اهدایی اشخاص مختلف به گنجینه کتابخانه مرکزی، در دوره ریاست جعفریان حاصل شده است. اعتباری که محققان و مولفان ایرانی برای او قائل هستند باعث شده بیشترین رضایت خاطر را در اهدا کتاب‌های خود به کتابخانه تحت ریاست وی داشته باشند و همین امر باعث رونق دوباره کتابخانه مرکزی پس از سال‌ها بی‌رونقی شده است. جعفریان علاوه بر اینکه شتاب کم‌نظیر و انگیزه بی‌نظیری در رشد شاخص‌های کمی و کیفی کتابخانه تحت مدیریت خود دارد، بلکه با روحیه صمیمی و مثال‌زدنی، زیرمجموعه خود را نیز به سمت و سوی بهبود عملکردش سوق می‌دهد. کارمندان و مدیران کتابخانه مرکزی این روزها پا به پای رسول جعفریان در حال پویاسازی و کاراسازی این نهاد قدیمی هستند. اگر در سال‌های گذشته بخش فهرست‌نویسی به طور متوسط سالانه 2000 کتاب را شناسایی و ثبت می‌کرده است، در دوره کنونی این رقم چندین برابر شده است. به طوری که گاهی ظرف یک هفته بیش از 800 کتاب فهرست‌نویسی و ثبت می‌شود تا هر چه زودتر وارد گنجینه کتابخانه مرکزی شود و در دسترس علاقمندان قرار گیرد.

اما از سری تحولاتی که در دو سال اخیر در کتابخانه مرکزی رخ داده است، باید به افتتاح و راه‌اندازی تالار نشریات این کتابخانه اشاره کرد که باعث شد گنجینه‌ای بسیار ارزشمند از نشریات ایرانی و خارجی که در پستوهای غیرقابل دسترس کتابخانه مرکزی نگهداری می‌شد و از یادها زوده می‌شد، اکنون در سالنی بزرگ با دکوراتیوی زیبا دسته‌بندی و ارائه شود. این مجموعه نشریات که هسته اصلی آن متعلق به مجموعه مرحوم محمد رمضانی بود و با همت ایرج افشار در دهه چهل خورشیدی به گنجینه کتابخانه مرکزی افزوده شد و در طی سال‌های گذشته تبدیل به مجموعه‌ای عظیم شد، منبع بسیار درخورتوجهی برای تحقیق و پژوهش به شمار می‌رود. در این تالار 2 هزار و 764 مجله فارسی و 2 هزار و 648 مجله لاتین نگهداری می‌شود. همچنین یک هزار و 989 عنوان روزنامه فارسی و 102 عنوان روزنامه به زبان لاتین در بخش نشریات نگهداری می‌شود که برای پژوهش بسیار ارزشمند و گرانبها است. در سال‌های گذشته چندین اقدام نیز در زمینه فهرست‌نویسی این نشریات انجام شده اما بدیهی است که به عبت گشتردگی کار، فهرست‌نویسی این مجموعه عظیم، هنوز در میانه راه است. با این حال یک کار بسیار مفید و پرفایده در زمینه فهرست‌نویسی مجموعه نشریات کتابخانه مرکزی، به پیشنهاد رسول جعفریان توسط فرید قاسمی انجام شده است که حاصل آن به صورت کتابی تدوین و در روز افتتاح تالار منتشر شد.

جعفریان در مقدمه همان کتاب با اشاره به این نکته که از فرید قاسمی خواسته است تا در زمینه اهمیت نشریات کمیابی که در مجموعه نشریات کتابخانه مرکزی نگهداری می‌شود، کتابی تهیه کند می‌نویسد: «فایده کتاب حاضر، علاوه بر یادآوری این نکات، آن است که مجموعه نفیس و کمیاب کتابخانه مرکزی را با کتابخانه‌های دیگر تطبیق، و نشان داده است که کدام نشریه منحصر به فرد و کدام یک، در کتابخانه‌های دیگر از یک تا چند کتابخانه وجود دارد. این مقایسه، علاوه بر این که اهمیت کار را نشان می‌دهد، می‌تواند فهرست نویسی ما را از نشریات، در مرحله‌ای بالاتر ببرد، مرحله‌ای که ما می‌توانیم سرمایه‌های کمیاب خود را شناخته و با کنار هم قرار دادن مجموعه‌های مختلف، موجودی‌مان را تکمیل شده به پژوهش‌گران معرفی کنیم.» فرید قاسمی نیز مقدمه‌ای کوتاه و خواندنی بر این کتاب زده که در بخشی از آن چنین نوشته است: «داستان چگونگی تأسیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران را از زبان روانشاد منوچهر ستوده در روستای کوشکک لورا شنیده ام. سیر شکل‌گیری را برایم شادروان محمدتقی دانش‌پژوه در منزلش نقل فرمود. دشواری های تجمیع مجموعه‌های پراکنده را همزمان با افتتاح ساختمان فعلی زنده یاد ایرج افشار در خانه‌اش در محله کامرانیه تهران باز گفت. همچنین ایشان از کوشش‌های مستمرش برای خریداری مجموعه روزنامه‌ها و مجله‌های کتابخانه شخصی مرحوم محمد رمضانی و گفت‌و‌گوهایش با ورثه او که به انتقال ادواری‌های مجموعه کم‌نظیر رمضانی و بنیادگذاری بخش نشریات انجامید، حکایت‌های فراوان داشت.

باری، اگر سیاهه‌برداری از موجودی روزنامه‌ها و مجله‌های کتابخانه، مجموعه‌ها و سندخانه‌ها را گام نخست و تدوین فهرستگان را قدم دوم بدانیم، باید در ایستگاه سوم به بررسی تطبیقی موجودی مجموعه با سایر نشریه‌خانه‌ها و داشته‌های دیگر آرشیوها بنشینیم. آنچه در این مختصر خواهید دید به منزلگاه سوم نظر دارد و به جهت شناسایی ادواری‌های نادر کتابخانه مرکزی، مرکز اسناد و تأمین منابع علمی دانشگاه تهران و برای مرمت و حفاظت بیشتر این نفایس فراهم آمده است.» این کتاب ارزشمند که قاسمی آن را «مختصر» نامیده است مشترکا از سوی نشر مورخ و دانشگاه تهران منتشر شده است. کتابی که اگر چه دچار خصیصه «اختصار» است، اما در قفسه کارهای ارجمند قرار دارد.

دلیل اهمیت کتاب «روزنامه‌ها و مجلات کمیاب دانشگاه تهران» از روی نامش هویدا است. قاسمی در این کتاب، مجموعه نشریات کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران را با مجموعه نشریات 47 کتابخانه بزرگ دیگر تطبیق داده است و به این نتیجه رسیده است که 26 عنوان نشریه که اکثرشان هم کامل نیستند یا تک‌شماره‌ای هستند، تنها در اختیار کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران است و باید در حراست از آن‌ها تلاش بی‌وقفه‌ای انجام داد. نشریاتی با نام‌های صحت، اتفاق، حقیقت، معارف، ندای حق، کنکاش، راستی، سروش ایران و طلیعه سعادت از جمله نشریاتی است که در گنجینه کتابخانه‌هایی نظیر ملی، مجلس، آستان قدس، رضا عباسی، پژوهشگاه علوم انسانی، مرعشی نجفی، کنگره آمریکا، پرینستون آمریکا، ملی ژاپن، کنگره ژاپن، دانشگاه توکیو، دانشگاه آکسفورد و ملی مسکو وجود ندارد. جز این، گوشه‌ای از پژوهش‌های جان‌دار و بی‌نظیر قاسمی که در آینده با عنوان فهرستگان جهانی مطبوعات ایران به زیور طبع آراسته می‌شود، در کتاب فوق‌الذکر قابل مطالعه است.

این مطالعه باید از سوی کسانی که قدر جراید قدیمی را می‌دانند جدی گرفته شود. چون نه تنها حاوی آگاهی‌هایی از سامانه شخصی فرید قاسمی است که در نوع خود کم‌نظیر است، بلکه نشان از عمق دور و دراز فارسی‌نویسی مطبوعاتی در جرایدی است که در 250 سال گذشته در جغرافیای ایران و یا خارج از ایران منتشر شده است. اکنون گوشه‌ای مهمی از این عمق دور و دراز در طبقه زیر همکف ساختمان کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و در تالار نشریات قابل رویت است. جایی که برای آنان که دل در گروه جریده دارند، همچون یک کاخ باشکوه است. کاخ مجلل جراید!