یادداشت اقتصادی | ماجرای اتمام نفت آمریکا تا سال 2021

خبرگزاری تسنیم، رهبر معظم انقلاب در سخنرانی اول فروردین سال 1391 طبق محاسبات کارشناسان کشورمان - بر اساس آمار آمریکایی‌ها - اعلام کردند که این کشور امروز حدود سی و چند میلیارد بشکه نفت ذخیره دارد و نفتش تا سال 2021 تمام خواهد شد. این در حالی است که سال 2023 میلادی هم آمد و از آن روز نه‌تنها نفت آمریکا تمام نشد، بلکه رشد تولیدش بیشتر شد و این کشور به یکی از صادرکنندگان نفت تبدیل شد. برخی دلیل عدم تحقق این پیش‌بینی را دایره‌ی محدود مشاوران و کارشناسان محل رجوع رهبر انقلاب می‌دانند. این در حالی است که بررسی‌ها نشان می‌دهند تا زمان این سخنرانی، هیچ کار کارشناسی جدی‌ای در کشور، رشد تولید نفت شیل آمریکا و اثرش بر اقتصاد و سیاست ایران را پیش‌بینی نکرده بود. بلکه قاطبه‌ی آثار کارشناسی (اعم از مقالات علمی - پژوهشی و گزارش‌های کارشناسی) نیز موید اظهارات رهبر انقلاب بودند.

• ماجرای نفت شیل

امروز دیگر پاسخ این پرسش که «چرا نفت آمریکا تمام نشد؟» روشن است. اکتشاف و به‌صرفه‌شدن استخراج نفت شِیل (Shale oil) که نوعی نفت نامتعارف است، آمریکا را به یکی از تولیدکنندگان اصلی نفت و صادرکننده‌ی این محصول تبدیل کرد. تولید نفت شیل تا پیش از سال 2004 بسیار ناچیز و پرهزینه بود اما به‌مرور بیشتر شد؛ تا جایی که در سال 2008 به نزدیک نیم میلیون بشکه در آمریکا رسید. در سال 2012 (یعنی زمان سخنرانی رهبر انقلاب) این رقم بیش از سه برابر شد و به 1.7 میلیون بشکه در روز افزایش یافت. موسسه نفت آمریکا (American Petroleum Institute) در آوریل 2011 یک فکت‌شیت منتشر کرد و در آن میزان ذخایر نفت شیل این کشور را برآورد کرد. بر اساس برآورد این نهاد پژوهشی آمریکایی در فروردین سال 1390، این کشور 800 میلیارد بشکه نفت داشت؛ در حالی که ذخایر اثبات‌شده‌ی نفت در عربستان سعودی در آن روز معادل تنها 267 میلیارد بشکه بود. بنابراین در زمان سخنرانی رهبر انقلاب، هم تولید نفت شیل داشت به‌مرور بیشتر می‌شد و هم در برخی گزارش‌های کارشناسی به زبان انگلیسی، برآوردهایی از ذخایر نفت شیل آمریکا ارائه می‌شد.

• برآوردهای آن روز

با این حال، تا پیش از 2012 (زمان سخنرانی رهبر انقلاب) در مقالات علمی - پژوهشی داخلی و گزارش‌های جدی کارشناسی داخلی در مورد رشد تولید نفت شیل در آمریکا، برآورد جهش تولید نفت در این کشور و بررسی آثار آن بر اقتصاد و سیاست در ایران وجود نداشت. بلکه اتفاقاً کارهایی منتشر می‌شد که موید سخنرانی رهبر انقلاب است. به‌طور مثال آماری که دکتر سیدجعفر حسینی و استادشان در مقاله علمی - پژوهشی «نگاهی به علل شکل‌گیری اقتصاد سیاسی نفت و گاز در خلیج فارس و...» به نقل از شرکت نفت و گاز بریتانیایی چندملیتی بریتیش پترولیوم (BP) استفاده کردند، فرضیه اتمام نفت آمریکا تا پیش از 2021 را تایید می‌کند. بر اساس این آمارها، ذخایر نفت خام آمریکا 28400 میلیون بشکه بوده است؛ یعنی حتی کمتر از آمار مورد استفاده در سخنرانی‌های رهبر انقلاب. مصرف سالانه این کشور در سال 2009، تقریباً 6820 میلیون بشکه در سال بود. واردات نفت آمریکا در سال 2009 نیز تقریباً 3650 میلیون بشکه بود. بنابراین با این آمارها و با توجه به افزایش سال به سال مصرف همگام با رشد اقتصادی این کشور، اتمام ذخایر نفت آمریکا تا سال 2021 منطقی به‌نظر می‌رسید.

• از دست رفتن نقش ایران

از دیگر پژوهش‌های مشابه می‌توان به مقاله‌ی الهه کولایی - استاد اصلاح‌طلب دانشگاه تهران - اشاره کرد. او در سال 1389 در یک مقاله علمی - پژوهشی با عنوان «نقش ایران در امنیت انرژی در منطقه و جهان» تاکید می‌کند که «نفت و گاز ایران، همانند دهه‌های گذشته، به عنوان عاملی موثر در تامین امنیت انرژی در منطقه و جهان مطرح است. حضور موثر آمریکا در خلیج فارس و به‌ویژه در عراق و نیز افغانستان، اهمیت ایران را در تامین امنیت انرژی در این منطقه‌ی استراتژیک جهان، اعتبار بیشتری بخشیده است.» کولایی درست زمانی این حرف را مطرح کرده است که اتفاقاً تولید نفت شیل در آمریکا، در حال اوج‌گیری هست و عملاً نقش ایران در تامین امنیت انرژی منطقه و جهان در حال از دست رفتن است. اگر آن روز، دیگر کارشناسان در می‌یافتند که واقعیت، 180 درجه خلاف نظر کارشناسی کولایی است، احتمالاً می‌شد اثر تحریم‌ها را بسیار کاهش داد. ادعای اهمیت نفت و گاز ایران و رو به پایان بودن ذخایر آمریکا، محدود به همین دو مقاله نیستند، بلکه اغلب کارهای کارشناسی همسو با همین دیدگاه‌ها بودند. چه اینکه مقالات علمی - پژوهشی داوری می‌شوند و چاپ چنین مقالاتی نشان می‌دهد داوران نیز با متن مقالات موافق بودند.

• نظر اغلب کارشناسان

البته نفت شیل در این سال‌ها شناخته شده بود اما این‌که آمریکا ذخایر قابل توجهی دارد، استخراجش صرفه‌ی اقتصادی دارد و به‌زودی تولید نفت شیل در آمریکا به نقطه‌ی عطف خود می‌رسد، مطرح نبود. به‌طور مثال نشریه‌ی اکتشاف و تحلیل (نشریه‌ی فنی تخصصی شرکت ملی نفت ایران) در شماره 50 خود (مهرماه 1387) میزان «احتمالی» ذخایر نفت شیل آمریکا را برآورد کرده است؛ اما این موارد همه در حد احتمالات بودند؛ مشابه آنچه امروز در مورد میدان گازی چالوس مطرح است. بنابراین اظهارات رهبر معظم انقلاب در فروردین‌ماه سال 1391، نه بر اساس مشورت گرفتن از چند مشاور محدود، بلکه بر اساس قاطبه‌ی نظرات کارشناسی موجود بود. همان‌طور که پیش‌تر نیز در مقدمه‌ی یادداشت ذکر شد، در دهه‌ی 1380 کار کارشناسی جدی‌ای به زبان فارسی نمی‌توان یافت که رشد تولید نفت شیل در آمریکا را برآورد و اثرش بر سیاست و اقتصاد در ایران را بررسی کرده باشد. بنابراین اظهارات رهبر انقلاب نیز مبتنی بر نظرات کارشناسی غالب در آن سال بود.

دانیال داودی