آسیب‌شناسی وفاق
مسعود پزشکیان در سخنرانی مجمع عمومی سازمان ملل باز هم بر راهبرد وفاق ملی تاکید کرد. او گفت: «مردم ایران در انتخاب من به شعار محوری وفاق ملی رای دادند که این شعار منطبق با دستور خداوند در قرآن کریم است.» وفاق ملی شاید پرتکرارترین واژه ای باشد که این روزها از سوی رئیس جمهور مطرح می‌شود. در کنار آن، آقای پزشکیان به وفور درباره ناترازی های اقتصادی سخن می گوید و به همین دلیل اقتصاددانان...
دو ماه است که مسعود پزشکیان در مقام رئیس جمهور، قدرت نهاد اجرایی را در دست گرفته و دولتی به نام دولت «وفاق ملی» تشکیل داده است. در ایران معمول است که از واژه ها سوءتفاهم یا سوءتعبیر برداشت می‌شود. پرسش من این است که مفهوم «وفاق ملی» به چه معنایی بیشتر رایج است و کاربرد آن در نظام های سیاسی مختلف چه تفاوت هایی با هم دارد؟
مفهوم وفاق ملی به معنای همکاری کردن و سازگاری داشتن است. این به آن معناست که در حوزه های حکمرانی یا در حوزه های تصمیم سازی در هر کشوری احزاب با هم همکاری می‌کنند و با همدیگر وفاق دارند. البته این مفهوم ریشه آکادمیک (دانشگاهی) به معنای عمومی کلمه ندارد و در متون تخصصی دنیا به جای این واژه از مفاهیم تخصصی «انسجام ملی» یا «استراتژی ملی» استفاده می‌شود. اگر بخواهید بر اساس مفهوم وفاق ملی بحث کنیم، باید ابتدا به این نکته توجه کنیم که منظور ما از وفاق ملی، وفاق بین افراد است یا بین احزاب؟ اگر تنها وفاق میان افراد منظورمان باشد که تجربه نشان داده عمر کوتاهی دارد و چندان طولانی نیست. اما اگر منظور از وفاق میان احزاب و جریان های فکری باشد، عمری طولانی تر دارد. وفاق در میان افراد می‌تواند متزلزل و کوتاه مدت باشد. منظور از مقوله «وفاق ملی» یا «انسجام ملی» و «استراتژی ملی» همکاری ها و توافق ها در محدوده سیاستگذاری ها و مسائل کلان هر کشوری است. به آن معنا که در مسائل کلان توافق ها حاصل شود و خروجی آن در سیاستگذاری ها مشخص باشد. آنچه من از فضای افکار عمومی و فضای حکمرانی متوجه می شوم و استخراج می کنم، این است که به نظرم ما در حول وحوش چهار محور اصلی قرار داریم که هنوز انسجام ملی و برنامه های ملی برای آنها نداریم.
محور نخست این است که پاسخ دهیم آیا در کشور ما میان سیاستمداران، حکمرانان، مدیران و اقشار و لایه های مختلف، تفسیر مشترکی از ماهیت نظام بین‌الملل وجود دارد یا خیر؟ به طور مثال، عده ای می گویند جهان در حال فروپاشی است و با ایدئولوژی خاصی حرکت می‌کند. عده ای دیگر می گویند غرب در حال افول است و عده ای معتقدند که غرب در حال بازسازی خودش است. به این ترتیب در کشور ما دیدگاه چندقطبی نسبت به نظام بین‌الملل و آینده آن وجود دارد.
محور دوم، جایگاه تخصص در مدیریت کشور است. به طور مثال، ما در حکمرانی هنوز به نقطه ای نرسیده ایم که وقتی می خواهیم از افراد استفاده کنیم، مبنای انتخابشان، تخصصشان باشد. در بسیاری موارد، وفاداری بر تخصص اولویت دارد.
محور سوم این است که باید پاسخ دهیم ما چه نگاهی به بخش خصوصی داریم؟ جهان ما جهان اقتصادی است، به آن معنا که همه کشورها به دنبال افزایش کیفیت شاخص های اقتصادی هستند. ما در جهان هیچ کشور یا هیچ اقتصادی را سراغ نداریم که اقتصاد آن کشور به رشد، تحول و توسعه رسیده باشد و بخش خصوصی در آن کشور محور نبوده باشد. این در حالی است که ما در کشورمان بخش خصوصی را در جایگاه ملی اقتصادمان تعریف و تعیین نکرده ایم. اگرچه فضای رسانه ای مثبتی نسبت به بخش خصوصی در کشور داریم، اما سهم بخش خصوصی در تولید ناخالص داخلی (GDP) کشور در بهترین حالت 10 تا 15درصد است.
محور چهارم، مباحث بسیار کلیدی در رابطه با تحریم ها، مسائل بانکداری، مالی، سرمایه‌گذاری (داخلی و خارجی) و FATF است. در همین راستا باید به این پرسش پاسخ داد که آیا در کشور ما نسبت به نحوه برخورد با غرب و ایالات متحده آمریکا اجماع ملی وجود دارد یا خیر؟
این چهار مداری است که نسبت به آنها اجماع کلان وجود ندارد. اکثر دولت ها تلاش کرده اند تا اجماع ایجاد کنند ولی موفق نبوده اند. مادامی که ما در این چهار محور و حوزه به اجماع فلسفی نرسیم، خروجی های سیاستگذاری مرتب در سعی و خطا خواهد بود زیرا که بسیاری از کارهای بنیادی که مشکلات را حل وفصل کنند، به این چهار مدار مربوط می شوند. در آلمان، مبنای حکمرانی شان سرمایه داری رقابتی است و نقش دولت، نظارت بر عملکرد بخش خصوصی است. حتی گروه های چپ در آلمان همین اعتقاد را دارند و در این کشور تضاد و اختلاف در مسائل فلسفی نیست. احزاب مختلف در آلمان ممکن است در تخصیص بودجه، اولویت بندی داشته باشند (که آن هم مسائل حزبی است)؛ اما در نوع رابطه شان نسبت به اقتصاد جهانی و با آمریکا، اروپا، روسیه یا چین اختلاف فلسفی ندارند.
به همین دلیل تاکید می کنم تا زمانی که در حوزه های کلان به نتیجه نرسیم، شاهد نظم بخشیدن و مدیریت کارآمد امور اقتصادی، محیط‌زیست، بهداشت و درمان و روابط خارجی نخواهیم بود و نمی‌توانیم کارهای بنیادی انجام دهیم. شاید بشود کارهای خُرد را به صورت تدریجی انجام داد، اما در سطح کلان بسیار سخت و چالشی است. به همین دلیل وفاق ملی ناظر به حل مسائل فلسفی در کشور است. ما ایرانی ها حول وحوش یک قرن ونیم است که نتوانسته ایم این مسائل فلسفی را حل کنیم. اگر نگاه حل المسائلی در سطح خُرد داشته باشیم، نه تنها پاسخ درستی نخواهیم گرفت، چه بسا خروجی های مثبتی هم نخواهیم داشت. همه اینها به این خاطر است که مسائل کلانمان حل نشده است. می‌توان این تمثیل را مطرح کرد که شاید پزشک به بیمار بتواند مُسکن بدهد که حالش برای چند روز بهتر شود اما نمی‌تواند «بیماری اصلی» را درمان کند.
در نظام های سیاسی به طور مثال در آلمان یا کره‌شمالی الگوی وفاق ملی متفاوت است. به نظرتان بین این الگو ها در نظام های سیاسی چه تفاوتی هست و کاربرد آن چه می‌تواند باشد؟
تفاوت های بنیادی در این مورد وجود دارد. به آن معنا که در کره‌شمالی وفاق ملی را یک نفر با افکار، منافع، مصالح، روحیات و حتی خلقیات، سلیقه ها و مزاجش شکل می‌دهد که نوعی «وفاق فردی» است. مثل نمونه های تاریخی همچون معمر قذاقی در لیبی، صدام حسین در عراق یا نظام های سیاسی در اروپا در قرون هجدهم و هفدهم یا بعضا در نظام های سیاسی که در آمریکای لاتین و آمریکای مرکزی داشتیم. یا در مثالی دیگر می‌توان به بلاروس، کوبا یا حتی در روسیه که فرد، عموم مشتقات حکمرانی را در دست می‌گیرد اشاره کرد. اما در برخی از کشورها وفاق ملی محصول و خروجی گفت وگوهای درون حزبی است. در کره‌جنوبی از دهه 70 میلادی احزاب ملی تشکیل شدند و نگاه ها و رهیافت های مشترک نسبت به مسائل ملی پا گرفت.
در این کشور، آنقدر بحث های ملی و کلان انجام شد که به این نتیجه رسیدند، در ظرف بزرگ جهانی، ملاکشان «اقتصاد» باشد. به همین دلیل در مسائل رشد و توسعه اقتصادی به وفاق ملی رسیدند که البته هنوز هم دوام دارد؛ به طوری که گروه ها و احزاب مختلف در این کشور با انتخابات به قدرت می رسند و با برنامه های مختلف یک دوره کشور را مدیریت می‌کنند. به طور مثال در ژاپن بیش از 70 سال است که یک حزب، کشور را مدیریت می‌کند. در این کشور به خاطر اینکه احزاب، مبنا را اقتصاد و ایجاد روابط خارجی با کشورهای صنعتی می دانند، نتیجه آن رشد مداوم اقتصادی شان بوده و عامه مردم هم راضی بوده اند. به همین دلیل وفاق ملی در دو کشور کره‌جنوبی و ژاپن، مبنای فکری و برنامه ای دارد. حالا همین موضوع در کشوری مثل چین متفاوت است. یک حزب کمونیستی با 100 میلیون عضو و 12 کمیته، نظام حکمرانی کشور را در دست دارد. در این حکمرانی نزدیک به 1200 نفر پیوسته در حال انجام کار فکری و تخصصی هستند که مبنای پیشرفت کشور را آنان نیز «اقتصاد» می دانند. این مبنا مورد وثوق عامه مردم هم هست.
اگر در چین از یک کارگر، سیاستمدار، نویسنده، خبرنگار، استاد دانشگاه، کارآفرین در این مورد سوالی بپرسید، عموما درباره رشد و توسعه اقتصادی با هم اشتراک نظر دارند. عموما معتقدند باید با آمریکا و اروپا کار کنند، اغلب بر این باورند که باید کارآفرینان را چه در سطح فردی و چه در سطح بنگاه، به سرمایه‌گذاری در چین ترغیب کنند. در کشوری مثل چین حاکمیت دموکراتیک نیست، یعنی حکمرانان را مردم انتخاب نمی کنند، اما مجموعه ای از قراردادهای اجتماعی وجود دارند که ریشه آنها در مکتب کُنفُوسیوس (فیلسوف، نظریه پرداز سیاسی و معلم چینی) است. بر مبنای این اندیشه، حکمرانان باید به نوعی کشور را اداره کنند که مورد وثوق همه مردم باشند و همچنین باید به گونه ای عمل کنند که مسائل مردم را حل کنند.
در مطالعاتی که داشتم دریافتم، در بسیاری از رخدادها یا اتفاقات که بنگاه های اقتصادی در چین با تضاد و اختلاف مواجه می شوند، دولت کمونیستی چین طرف مردم را می‌گیرد، به نحوی که حقوق مردم رعایت شود. این در حالی است که در نظام سیاسی چین نه تفکیک قوا و نه انتخاباتی داریم. در این کشور حاکمیت از نظر فلسفی مسائل را با جامعه خودش حل کرده است و البته چینی ها در حوزه سیاستگذاری به شدت کار تخصصی انجام می‌دهند.
من از سیاستمداران و مدیران چینی شنیده ام که گفته اند ما در سیاستگذاری اقتصادی با مراکز پژوهشی در اروپا و آمریکا مشورت می کنیم، چون می خواهیم کار تخصصی انجام دهیم. بسیاری تصور می‌کنند که چین با اروپا و آمریکا در رقابت شدید است و اصطکاک های امنیتی دارد و بر مبنای این قاعده آنها نباید حوزه های تصمیم سازی و سیاستگذاری های اقتصادی شان را در اختیار مراکز مشاورتی در غرب قرار دهند. این در حالی است که برخلاف چنین تصوراتی، آنان این همکاری ها و مشارکت ها را دارند. چینی ها عقیده دارند ما باید درست تصمیم بگیریم و به فکر آینده چین باشیم و اقتصاد کشور باید ثبات داشته باشد که مردم بتوانند روی آن حساب کنند. از سوی دیگر دنیا هم در این رشد مشارکت می‌کند. آیا این مدل در کره‌شمالی، بلاروس، کوبا یا روسیه هست؟ روس ها در جهان با کسی مشورت نمی کنند و خودشان را محور جهان می دانند.
شما در مورد الگوهای وفاق ملی مانند کره‌شمالی که قائم به فرد بوده اند و موفق نبوده اند، صحبت کردید. حاکمیت امارات یا عربستان که آنها هم قائم به فرد هستند، چه تفاوت هایی با کره‌شمالی دارند؟ که البته بعضا هم با همین الگوی وفاق ملی قائم به فرد توانسته اند موفق باشند.
کشورهایی همچون عربستان یا امارات، به‌طور دائم و مستمر به دنبال حل مسائل جامعه هستند. عربستان یا حاکمیت امارات به طور مرتب به فکر حل مسائل جامعه هستند. امارات سال‌هاست این ساز و کار را پذیرفته و عربستان هم پنج، شش سال است که پذیرش در نظام جهانی را با این مبنا که کانون حکمرانی بخش خصوصی است، پذیرفته است. عربستان در عرصه پذیرش بخش خصوصی در نظام حکمرانی، تاریخ و قدمت دارد. به طور مثال آنها در ابتدا اعلام کردند بخش خصوصی (چه در داخل، چه در خارج) باید به گونه ای عمل کند که دولت شریک شود، اما دیدند این سازوکار جواب نمی دهد، ازاین رو‌درصد مشارکت را به 49درصد دولت و 51درصد بخش خصوصی ارتقا دادند، اما باز هم به نتیجه نرسیدند. تجربه ها نشان داد بخش خصوصی (چه در داخل، چه در خارج) باید بیاید، قانون و آیین نامه ها را رعایت کند و مالیات بدهد، اما دستش باز باشد. در عربستان متوجه این نکته شدند که اگر دولت بخواهد شریک بخش خصوصی شود، بخش خصوصی نخواهد آمد، از این رو مسیرشان را تغییر دادند. در عربستان متوجه شدند اینکه دولت برای بخش خصوصی محدودیت‌های دست وپاگیر قائل شود، اشتباه است. امارات از مدت ها قبل به این نکته رسیده بود.
نکته مهم درباره امارات و عربستان این است که آنها اگرچه حکومت های پادشاهی و موروثی هستند، اما به قدرت رسیده اند که مسائل مردم را حل کنند. چند وقت پیش با برخی از مقام های ارشد امارات صحبت می کردم که وقتشان را چطور صرف می‌کنند، گفتند حدود شش ماهی است برنامه های مختلف و متنوعی دارند و با رویکرد توفان مغزی در داخل و بیرون کشور به دنبال این هستند که ویزای آمریکا را برای شهروندان اماراتی بردارند. امارات توانسته برای 182 کشور این کار را انجام دهد و ویزا را بردارد. در واقع هر یک از شهروندان اماراتی (کارآفرین، بنگاه دار، دانشجو و...) می‌توانند تنها با پاسپورت به آن کشورها رفت وآمد داشته باشند. اماراتی ها در این گفت وگو تاکید داشتند که به دنبال این موضوع هستند که با آمریکا روابط گسترده داشته باشند و با حل پیش نیازهای آمریکا و رفع آن قواعد و شروط، شهروند اماراتی (تنها با پاسپورت) بتواند به راحتی به آمریکا سفر کند.
به باورم به عنوان یک دانشجوی اقتصاد سیاسی، از میان سه‌هزار نظریه در علم روابط بین‌الملل، سیاست و اقتصاد، ابراهام هَرولد مَزلو (Abraham (Harold) Maslow)، روان‌شناس انسان گرای آمریکایی، کانونی ترین تئوری (نظریه) و مادر تئوری ها را تعریف کرده است. عامه مردم به دنبال مسائل اقتصادی هستند و می خواهند در زندگی ثبات داشته باشند. ما نرخ تورم داریم و اگر از آن غافل باشیم چه بسا نمی دانیم نرخ تورم چه اثرات و پیامدهایی می‌تواند روی کل جامعه بگذارد. یک مثال از آلمان می خواهم مطرح کنم که چند وقت پیش در یک کارگاه یک روزه در آنجا که با حضور صدراعظم و برخی از سیاستمداران این کشور برگزار شد، حضور داشتم. در آن کارگاه برنامه به نحوی تنظیم شده بود که 20 نفر از استادان دنیا در عرصه های بازارهای مالی و مسائل ژئوپلیتیک و اقتصاد سیاسی دعوت شده بودند که من هم یکی از این افراد بودم. در آنجا فرصت شد با بسیاری از استادان و سیاستمداران صحبت و گفت وگو داشته باشم و نظر آنان را جویا شوم. یک مقام مهم آلمانی در آن نشست مطلب بسیار مهمی مطرح کرد.
او گفت اگر در این کشور تورم از 2درصد به 2.1درصد برسد، ما در آلمان جلسه اضطراری برگزار می کنیم که متوجه شویم چرا تورم به این نقطه رسیده و چه پیامدهایی دارد، چراکه شهروند آلمانی (چه سرمایه‌گذار، چه بنگاهدار و چه کارآفرین) نسبت به آن یک دهم‌درصد تورم حساسیت بسیار دارد. در این هنگام است که جامعه به حاکمیت رویکرد مثبت پیدا می‌کند و در این حالت است که وفاق ملی شکل می‌گیرد که اساسا دموکراسی و غیردموکراسی نمی شناسد. بر این مبنا، مساله بر سر این است که باید مسائل مردم را حل کرد و آن وقت مردم احساس راحتی می‌کنند، چراکه می دانند کسانی هستند که مسائل زندگی ما را حل می‌کنند. عامه مردم معتقدند باید ثبات داشته باشند. در همه جای دنیا، در آلمان، کره‌جنوبی یا چین یا حتی در انتخاب ترامپ در آمریکا، مردم به دنبال مسائل اقتصادی هستند. مبنای وفاق ملی چه در عربستان پادشاهی، چه در آلمان دموکراتیک و چه در چین که با یک حزب اداره می‌شود، بر سر این است که حاکمیت چقدر می‌تواند مسائل اقتصادی را با اتکا به بخش خصوصی حل کند و فرقی نمی کند نظام سیاسی چه ماهیت و ساختاری دارد.
در صحبت هایتان به مفاهیم نظری و تجربه های دیگر دنیا درباره وفاق ملی اشاره داشتید، پرسش اکنون من دایر به کشور خودمان و طرح مفهوم وفاق ملی از سوی مسعود پزشکیان به عنوان رئیس جمهور است، در این مورد چه نظری دارید؟
من برای دانش و فهم خودم به عنوان یک فرد دانشگاهی، 12 مورد از سخنرانی های آقای رئیس جمهور را قبل از کاندیدا شدن، یا در حین نامزدی و بعد از آن، با متدولوژی و روش علمی نگاه کردم که بتوانم مفاهیم حکمرانی را استخراج کنم. حدود پنج صفحه جزئیات نوشتم و نوعی نقشه شناختی (Cognitive Map) ایشان را طراحی کردم. در دنیا و در رشته روابط بین‌الملل و اقتصاد سیاسی رایج است که چون ما در دنیا به همه دسترسی نداریم، از طریق بیان و صحبت های افراد به افکار و نظرات آنها وبه منطق و لایه های پنهان ذهن آنان پی می بریم. چون فرض بر این است که انسان ها آنچه فکر می‌کنند و می اندیشند را در واژه ها به کار می برند. حتی بخش های دیگر را هم می‌توان از لابه لای همین سخنان بیرون کشید که قابل ارزیابی است.
از آن پنج صفحه جزئیات، سه نکته را می خواهم با شما در میان بگذارم. نکته نخست این است که ایشان (مسعود پزشکیان) بارها در صحبت هایشان به مفهوم وفاق ملی اشاره می‌کنند و بعد گلایه دارند که نرخ تورم بالاست و به دنبال کرامت انسانی هستند. ایشان همچنین تاکید کرده اند که باید انصاف داشت و راستگو بود و در سیاست خارجی هم تاکید دارند باید رفع تحریم ها دنبال شود و مساله FATF حل شود که مردم احساس راحتی کنند و مشکلات اقتصادی کشور حل شود. عموم این مسائل و مشکلات ایران در نظام شناختی ایشان حالت افقی دارند و در ذهن ایشان اولویت بندی نشده است. عبارت تخصصی این است که درخت علت و معلولی در ذهن ایشان روشن نیست. فرض کنید شما بیماری دارید که مشکل قلب و کبد دارد، باید اولویت بندی کنید که درمان کدام بیماری برای او ارجح است؛ صحبت های ایشان هم به همین فرض شبیه است.
در مهندسی به طور تخصصی نمودار گانت (Gantt Chart) نمودار میله ای افقی است که تاریخ شروع و مدت زمان هرکدام از وظایف را در کل پروژه نشان می‌دهد. در این نمودار، برای مشخص شدن و اجرای پروژه باید در ابتدا نوع عملیات مشخص شود، سپس وظایف پروژه رتبه‌بندی شود و در اولویت قرار گیرد. مساله‌ای که مطرح کردید، شاید به مثابه همان نمودار گانت باشد که در مهندسی به آن اشاره می‌شود.
به طور مثال نرخ تورم بر مبنای صحبت های آقای رئیس جمهور، معلوم نیست چه ریشه ای دارد. یا اینکه در صحبت های ایشان معلوم نیست شهروندان در بحث کرامت به چه اندازه استحقاق دارند و دلایل این گلایه ها و اعتراض هایی که ایشان می‌کنند، معلوم نیست.
در واقع ایشان حداقل به صورت روابط علت و معلولی به این موضوع ها اشاره نمی کند. به همین دلیل بر اساس تحلیل صحبت ها این طور بیان می‌شود که روابط علت و معلولی در ذهن ایشان شکل نگرفته است. من بسیار وقت گذاشتم که در صحبت های ایشان یا صحبت های اطرافیانشان چنین روابط علت و معلولی را ببینم و با دوربین دوچشمی یا به معنایی با دوربین شکاری به صحبت های ایشان و نزدیکانشان نگاه کردم، اما شبکه علت و معلولی مشکلات را نیافتم. البته این نکته را هم اشاره کنم که فعلا بسیار زود است در این زمینه ارزیابی یا قضاوت کنیم، اما به نظر می آید نوعی درخت روابط علت و معلولی در صحبت های ایشان یا اطرافیانشان که مشخص کند دلیل اتلاف انرژی یا نرخ تورم 40درصد یا حادثه تلخ معدن طبس چه بوده و چگونه می‌توان این چالش ها را از میان برداشت، روشن نیست. در حالی که چالش ها و رهیافت آنها برای یک دانشگاهی روشن است.
--> اخبار مرتبط